ಅಥ ಶುದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಉಪಾದಾನಮಿಷ್ಯತೇ, ಈಶ್ವರರೂಪಮ್ , ಜೀವರೂಪಂ ವಾ । ಅತ್ರ ಸಂಕ್ಷೇಪಶಾರೀರಕಾನುಸಾರಿಣಃ ಕೇಚಿದಾಹುಃ − ಶುದ್ಧಮೇವೋಪಾದಾನಮ್ । ಜನ್ಮಾದಿಸೂತ್ರತದ್ಭಾಷ್ಯಯೋಃ ಉಪಾದಾನತ್ವಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣತ್ವೋಕ್ತೇಃ । ತಥಾ ಚ ‘ಆತ್ಮನ ಆಕಾಶಸ್ಸಂಭೂತಃ’ (ತೈ.ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಕಾರಣವಾಕ್ಯೇಷು ಶಬಲವಾಚಿನಾಮಾತ್ಮಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಶುದ್ಧೇ ಲಕ್ಷಣೈವೇತಿ ॥

ವಿವರಣಾನುಸಾರಿಣಸ್ತು ‘ಯಸ್ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಸರ್ವವಿತ್ ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಮಯಂ ತಪಃ । ತಸ್ಮಾದೇತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ನಾಮ ರೂಪಮನ್ನಂ ಚ ಜಾಯಾತೇ’ (ಮು.ಉ. ೧ । ೧ । ೯) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿವಿಶಷ್ಟಂ ಮಾಯಾಶಬಲಮೀಶ್ವರರೂಪಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಉಪಾದಾನಮ್ । ಅತ ಏವ ಭಾಷ್ಯೇ ‘ಅಂತಸ್ತದ್ಧರ್ಮೋಪದೇಶಾತ್’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೧ । ೧ । ೨೦) ‘ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋಪದೇಶಾತ್’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೧ । ೨ । ೧) ಇತ್ಯಾದ್ಯಧಿಕಾರಣೇಷು ‘ಸೈವ ಋಕ್ತತ್ಸಾಮ ತದುಕ್ಥಂ ತದ್ಯಜುಸ್ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಛಾ.ಉ. ೧ । ೭ । ೫) ‘ಸರ್ವಕರ್ಮಾ ಸರ್ವಕಾಮಃ ಸರ್ವಗಂಧಃ ಸರ್ವರಸಃ’ (ಛಾ.ಉ. ೩ । ೧೪ । ೪) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಂ ಸರ್ವೋಪಾದಾನತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಂ ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಂ ಜೀವವ್ಯಾವೃತ್ತಮೀಶ್ವರಲಿಂಗಮಿತ್ಯುಪವರ್ಣಿತಮ್ । ಜೀವೇಶ್ವರಾನುಸ್ಯೂತಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಸ್ಯ ಸರ್ವೋಪಾದಾನತ್ವೇ ತು ನ ತತ್ ಜೀವವ್ಯಾವೃತ್ತಮೀಶ್ವರಲಿಂಗಂ ಸ್ಯತ್ । ಸಂಕ್ಷೇಪಶಾರೀರಕೇ ಶಬಲೋಪಾದಾನತ್ವನಿರಾಕರಣಮಪಿ ಮಾಯಾವಿಶಿಷ್ಟೋಪಾದಾನತ್ವನಿರಾಕರಣಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ , ನ ತು ನಿಷ್ಕೃಷ್ಟೇಶ್ವರರೂಪಚೈತನ್ಯೋಪಾದಾನತ್ವನಿರಾಕರಣಪರಮ್ ।ತತ್ರೈವ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯಾಂತೇ ಜಗದುಪಾದಾನತ್ವಸ್ಯ ತತ್ಪದಾರ್ಥವೃತ್ತಿತ್ವೋಕ್ತೇಃ । ಏವಂಚ ಈಶ್ವರಗತಮಪಿ ಕಾರಣತ್ವಂ ತದನುಗತಮಖಂಡಚೈತನ್ಯಂ ಶಾಖಾಚಂದ್ರಮಸಮಿವ ತಟಸ್ಥತಯೋಪಲಕ್ಷಯಿತುಂ ಶಕ್ನೋತೀತಿ ತಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣತ್ವೋಕ್ತಿರಿತಿ ಮನ್ಯಂತೇ ।

ವಿಯದಾದಿಪ್ರಪಂಚ ಈಶ್ವರಾಶ್ರಿತಮಾಯಾಪರಿಣಾಮ ಇತಿ ತತ್ರೇಶ್ವರ ಉಪಾದಾನಮ್ । ಅಂತಃಕರಣಾದಿಕಂ ತು ಈಶ್ವರಾಶ್ರಿತಮಾಯಾಪರಿಣಾಮಮಹಾಭೂತೋಪಸೃಷ್ಟಜೀವಾವಿದ್ಯಾಕೃತಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಕಾರ್ಯಮಿತಿ ತತ್ರೋಭಯೋರುಪಾದಾನತ್ವಮ್ । ಅತ ಏವ ‘ಏವಮೇವಾಸ್ಯ ಪರಿದ್ರಷ್ಟುರಿಮಾಃ ಷೋಡಶ ಕಲಾಃ ಪುರುಷಾಯಣಾಃ ಪುರುಷಂ ಪ್ರಾಪ್ಯಾಸ್ತಂ ಗಚ್ಛಂತಿ’ (ಪ್ರ.ಉ. ೬ । ೫) ಇತಿ ಶ್ರುತೌ ಕಲಾಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರಾಣಮನಃಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ವಿದುಷೋ ವಿದೇಹಕೈವಲ್ಯಸಮಯೇ ವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತ್ಯವಿದ್ಯಾಕಾರ್ಯಾಂಶಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ವಿದ್ಯಯೋಚ್ಛೇದೋ ದರ್ಶಿತಃ । ‘ಗತಾಃ ಕಲಾಃ ಪಂಚದಶ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಃ’ ( ಮು.ಉ. ೩ । ೨ । ೭) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ತದನಿವರ್ತ್ಯಮಾಯಾಪರಿಣಾಮಮಹಾಭೂತರೂಪೋಪಷ್ಠಂಭಕಕಾರ್ಯಾಂಶಾಭಿಪ್ರಯೇಣ ತೇಷಾಂ ಸ್ವಸ್ವಪ್ರಕೃತಿಷು ಲಯೋ ದರ್ಶಿತ ಇತಿ ಮಾಯಾಽವಿದ್ಯಾಭೇದವಾದಿನಃ ॥

ಯಥಾ ವಿಯದಾದಿಪ್ರಪಂಚ ಈಶ್ವರಾಶ್ರಿತಮಾಯಾಪರಿಣಾಮ ಇತಿ ತತ್ರ ಈಶ್ವರ ಉಪಾದಾನಮ್ , ತಥಾ ಅಂತಃಕರಣಾದಿ ಜೀವಾಶ್ರಿತಾವಿದ್ಯಾಮಾತ್ರಪರಿಣಾಮ ಇತಿ ತತ್ರ ಜೀವ ಏವ ಉಪಾದಾನಮ್ ।ನ ಚ ಅಂತಃಕರಣಾದೌ ಮಾಯಾಕಾರ್ಯಮಹಾಭೂತಾನಾಮಪ್ಯನನುಪ್ರವೇಶೇ ಉದಾಹೃತಶ್ರುತಿದ್ವಯವ್ಯವಸ್ಥಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಕಲಾನಾಂ ವಿದ್ಯಯೋಚ್ಛೇದಶ್ರುತಿಸ್ತತ್ತ್ವವಿದ್ದೃಷ್ಟಿವಿಷಯಾ । ‘ಗತಾಃ ಕಲಾಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ತು ತತ್ತ್ವವಿದಿ ಮ್ರಿಯಮಾಣೇ ಸಮೀಪವರ್ತಿನಃ ಪುರುಷಾಃ ನಶ್ಯದ್ಧಟವತ್ತದೀಯಶರೀರಾದೀನಾಮಪಿ ಭೂಮ್ಯಾದಿಷು ಲಯಂ ಮನ್ಯಂತೇ ಇತಿ ತಟಸ್ಥಪುರುಷಪ್ರತೀತಿವಿಷಯಾ, ಇತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಃ ಕಲಾಪ್ರಲಯಾಧಿಕರಣಭಾಷ್ಯೇ ಸ್ಪಷ್ಟತ್ವಾದಿತಿ ಮಾಯಾಽವಿದ್ಯಾಭೇದವಾದಿಷ್ವೇಕದೇಶಿನಃ ॥

ತದಭೇದವಾದಿಷ್ವಪಿ ಕೇಚಿತ್ - ಯದ್ಯಪಿ ವಿಯದಾದಿಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಈಶ್ವರ ಉಪಾದಾನಮ್ , ತಥಾಪ್ಯಂತಃಕರಣಾದೀನಾಂ ಜೀವತಾದಾತ್ಮ್ಯಪ್ರತಿತೇಃ ಜೀವ ಏವೋಪಾದಾನಮ್ । ಅತ ಏವ ಅಧ್ಯಾಸಭಾಷ್ಯೇ ಅಂತಃಕರಣಾದೀನಾಂ ಜೀವ ಏವಾಧ್ಯಾಸೋ ದರ್ಶಿತಃ, ವಿವರಣೇ ಚ ಪ್ರತಿಕರ್ಮವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಚೈತನ್ಯಸ್ಯೋಪಾದಾನತಯಾ ಘಟಾದಿಸಂಗಿತ್ವಂ ಜೀವಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ತದಸಂಗಿತ್ವೇಽಪ್ಯಂತಃಕರಣಾದಿಸಂಗಿತ್ವಂ ಚ ವರ್ಣಿತಮ್ - ಇತ್ಯಾಹುಃ ॥

‘ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜಾಯತೇ ಪ್ರಾಣೋ ಮನಸ್ಸರ್ವೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಚ । ಖಂ ವಾಯುರ್ಜ್ಯೋತಿರಾಪಃ ಪೃಥಿವೀ ವಿಶ್ವಸ್ಯ ಧಾರಿಣೀ’ (ಮು.ಉ. ೨ । ೧ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ ಕೃತ್ಸ್ನವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಉಪಾದಾನಮ್ । ಜೀವಸ್ತು ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಸ್ಯ ಸ್ವಾಪ್ನಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ । ’ಕೃತ್ಸ್ನಪ್ರಸಕ್ತಿರ್ನಿರವಯವತ್ವಶಬ್ದಕೋಪೋ ವಾ’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೨ । ೧ । ೨೬) ಇತ್ಯಧಿಕರಣೇ - ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗದುಪಾದಾನತ್ವೇ ತಸ್ಯ ಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯೇನ ಜಗದಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣಾಮೇ ವಿಕಾರಾತಿರೇಕೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಾವೋ ವಾ ಏಕದೇಶೇನ ಪರಿಣಾಮೇ ನಿರವಯವತ್ವಶ್ರುತಿವಿರೋಧೋ ವಾ ಪ್ರಸಜ್ಯತ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ‘ಆತ್ಮನಿ ಚೈವಂ ವಿಚಿತ್ರಾಶ್ಚ ಹಿ’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೨ । ೧ । ೨೮) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ವಿವರ್ತವಾದಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಸ್ವಪ್ನದೃಶಿ ಜೀವಾತ್ಮನಿ ಸ್ವರೂಪಾನುಪಮರ್ದೇನಾನೇಕಾಕಾರಸ್ವಾಪ್ನಪ್ರಪಂಚಸೃಷ್ಟಿವತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿಯದಾದಿಸೃಷ್ಟಿರುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ-ಸಿದ್ಧಾಂತಿತತ್ವಾದಿತಿ ಅನ್ಯೇ ।

ಜೀವ ಏವ ಸ್ವಪ್ನದ್ರಷ್ಟೃವತ್ ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ನೀಶ್ವರತ್ವಾದಿಸರ್ವಕಲ್ಪಕತ್ವೇನ ಸರ್ವಕಾರಣಮ್ ಇತ್ಯಪಿ ಕೇಚಿತ್ ।

ಅಥ ‘ಮಾಯಾಂ ತು ಪ್ರಕೃತಿಂ ವಿದ್ಯಾತ್’ ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ, ಮಾಯಾಜಾಡ್ಯಸ್ಯ ಘಟಾದಿಷ್ವನುಗಮಾಚ್ಚ ಮಾಯಾ ಜಗದುಪಾದಾನಂ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾದಾನಮ್ ?

ಅತ್ರಾಹುಃ ಪದಾರ್ಥತತ್ತ್ವನಿರ್ಣಯಕಾರಾಃ −ಬ್ರಹ್ಮ ಮಾಯಾ ಚೇತ್ಯುಭಯಮುಪಾದಾನಮಿತ್ಯುಭಯಶ್ರುತ್ಯುಪಪತ್ತಿಃ । ಸತ್ತಾಜಾಡ್ಯರೂಪೋಭಯಧರ್ಮಾನುಗತ್ಯುಪಪತ್ತಿಶ್ಚ । ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿವರ್ತಮಾನತಯಾ ಉಪಾದಾನಮ್ , ಅವಿದ್ಯಾ ಪರಿಣಮಮಾನತಯಾ । ನ ಚ ವಿವರ್ತಾಧಿಷ್ಠಾನೇ ಪಾರಿಭಾಷಿಕಮುಪಾದಾನತ್ವಮ್ । ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಕಾರ್ಯಜನಿಹೇತುತ್ವಸ್ಯೋಪಾದಾನಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ತತ್ರಾಪ್ಯವಿಶೇಷಾದಿತಿ ॥

ಕೇಚಿತ್ ಉಕ್ತಾಮೇವ ಪ್ರಕ್ರಿಯಾಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ವಿವರ್ತಪರಿಣಾಮೋಪಾದಾನದ್ವಯಸಾಧಾರಣಮನ್ಯಲ್ಲಕ್ಷಣಮಾಹುಃ− ಸ್ವಾಭಿನ್ನಕಾರ್ಯಜನಕತ್ವಮುಪಾದಾನತ್ವಮ್ । ಅಸ್ತಿ ಚ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಸದ್ರೂಪೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ವಿವರ್ತಮಾನೇನ, ಜಡೇನಾಜ್ಞಾನೇನ ಪರಿಣಾಮಿನಾ ಚ, ಅಭೇದಃ । ‘ಸನ್ ಘಟಃ, ಜಡೋ ಘಟಃ’ ಇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾನುಭವಾತ್ । ನ ಚ ‘ತದನನ್ಯತ್ವಮಾರಂಭಣಶಬ್ದಾದಿಭ್ಯಃ’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೨ । ೧ । ೧೪) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ‘ಅನನ್ಯತ್ವಂ ವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಭಾವಃ’ ‘ನ ಖಲ್ವನನ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಭೇದಂ ಬ್ರೂಮಃ ಕಿಂ ತು ಭೇದಂ ವ್ಯಾಸೇಧಾಮಃ’ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಭಾಮತೀನಿಬಂಧನಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದನಿಷೇಧಾತ್ ಅಭೇದಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಅಪಸಿದ್ಧಾಂತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಧರ್ಮಿಸಮಾನಸತ್ತಾಕಾಭೇದನಿಷೇಧೇ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಶುಕ್ತಿರಜತಯೋರಿವ ಪ್ರಾತೀತಿಕಾಭೇದಾಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪಿ ವಿರೋಧಾಭಾವಾದಿತಿ ॥

ಸಂಕ್ಷೇಪಶಾರೀರಕಕೃತಸ್ತು - ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಪಾದಾನಮ್ , ಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯ ಸ್ವತಃ ಕಾರಣತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಮಾಯಾ ‘ದ್ವಾರಕಾರಣಮ್ , ಅಕಾರಣಮಪಿ ದ್ವಾರಂ ಕಾರ್ಯೇಽನುಗಚ್ಛತಿ, ಮೃದ ಇವ ತದ್ಗತಶ್ಲಕ್ಷ್ಣತ್ವಾದೇರಪಿ ಘಟೇ ಅನುಗಮದರ್ಶನಾತ್’ , ಇತ್ಯಾಹುಃ ॥

ವಾಚಸ್ಪತಿಮಿಶ್ರಾಸ್ತು - ಜೀವಾಶ್ರಿತಮಾಯಾವಿಷಯೀಕೃತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ವತ ಏವ ಜಾಡ್ಯಾಶ್ರಯಪ್ರಪಂಚಾಕಾರೇಣ ವಿವರ್ತಮಾನತಯಾ ಉಪಾದಾನಮಿತಿ ಮಾಯಾ ಸಹಕಾರಿಮಾತ್ರಮ್ , ನ ಕಾರ್ಯಾನುಗತದ್ವಾರಕಾರಣಮ್ ಇತ್ಯಾಹುಃ ॥

ಸಿದ್ಧಾಂತಮುಕ್ತಾವಲೀಕೃತಸ್ತು - ಮಾಯಾಶಕ್ತಿರೇವೋಪಾದಾನಮ್ , ನ ಬ್ರಹ್ಮ । ‘ತದೇತತ್ ಬ್ರಹ್ಮಾಪೂರ್ವಮನಪರಮಬಾಹ್ಯಮ್’ (ಬೃ.ಉ. ೨ । ೫ । ೧೯) ‘ನ ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಂ ಕರಣಂ ಚ ವಿದ್ಯತೇ’ (ಶ್ವೇ.ಉ. ೬ । ೮) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ । ಜಗುದುಪಾದಾನಮಾಯಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನ ತು ಉಪಚಾರಾತ್ ಉಪಾದಾನಮ್ , ತಾದೃಶಮೇವೋಪಾದಾನತ್ವಂ ಲಕ್ಷಣೇ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ಇತ್ಯಾಹುಃ ॥

ಅಸ್ಮಿನ ಪಕ್ಷೇ ಕಸ್ಯಾವಿದ್ಯಯಾ ಪ್ರಪಂಚಃ ಕೃತೋಽಸ್ತ್ವಿತಿ ಚೇತ್ −

ವಿನಿಗಮಕಾಭಾವಾತ್ ಸರ್ವಾವಿದ್ಯಾಕೃತೋಽನೇಕತಂತ್ವಾರಬ್ಧಪಟತುಲ್ಯಃ, ಏಕಸ್ಯ ಮುಕ್ತೌ ತದವಿದ್ಯಾನಾಶೇ ಏಕತಂತುನಾಶೇ ಪಟಸ್ಯೇವ ತತ್ಸಾಧಾರಣಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ನಾಶಃ, ತದೈವ ವಿದ್ಯಮಾತಂತ್ವಂತರೈಃ ಪಟಾಂತರಸ್ಯೇವ ಇತರಾವಿದ್ಯಾಭಿಃ ಸಕಲೇತರಸಾಧಾರಣಪ್ರಪಂಜಾಂತರಸ್ಯೋತ್ಪಾದನಮ್ ಇತ್ಯೇಕೇ ।

ತತ್ತದಜ್ಞಾನಕೃತಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕರಜತವತ್ ನ್ಯಾಯಮತೇ ತತ್ತದಪೇಕ್ಷಾಬುದ್ಧಿಜನ್ಯದ್ವಿತ್ತ್ವವಚ್ಚ ತತ್ತದವಿದ್ಯಾಕೃತೋ ವಿಯದಾದಿಪ್ರಪಂಚ ಪ್ರತಿಪುರುಷಂ ಭಿನ್ನಃ । ಶುಕ್ತಿರಜತೇ ‘ತ್ವಯಾ ಯದ್ದೃಷ್ಟಂ ರಜತಂ ತದೇವ ಮಯಾಪಿ’ ಇತಿವತ್ ಐಕ್ಯಭ್ರಮಮಾತ್ರಮ್ − ಇತ್ಯನ್ಯೇ ।

ಜಿವಾಶ್ರಿತಾವಿದ್ಯಾನಿವಹಾದ್ಭಿನ್ನಾ ಮಾಯೈವ ಈಶ್ವರಾಶ್ರಿತಾ ಪ್ರಪಂಚಕಾರಣಮ್ । ಜೀವಾನಾಮವಿದ್ಯಾಸ್ತು ಆವರಣಮಾತ್ರೇ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಶುಕ್ತಿರಜತಾದಿವಿಕ್ಷೇಪೇಽಪಿ ವಾ ಉಪಯುಜ್ಯಂತೇ − ಇತ್ಯಪರೇ ।

ಅವಸಿತಮ್ ಉಪಾದಾನತ್ವಮ್ , ತತ್ಪ್ರಸಕ್ತಾನುಪ್ರಸಕ್ತಂ ಚ ।

ಅಥ ಕಿದೃಶಂ ಕತ್ವರ್ತೃಮ್ ।

ಕೇಚಿದಾಹುಃ - ‘ತದೈಕ್ಷತ’ (ಛಾ.ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ‘ಸೋಽಕಾಮಯತ’ (ತೈ.ಉ. ೨ । ೬ । ೪) ‘ತದಾತ್ಮಾನಂ ಸ್ವಯಮಕುರುತ’ (ತೈ.ಉ. ೨ । ೭ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರವಣಾತ್ ನ್ಯಾಯಮತ ಇವ ಕಾರ್ಯಾನುಕೂಲಜ್ಞಾನಚಿಕೀರ್ಷಾಕೃತಿಮತ್ತ್ವರೂಪಮಿತಿ ।

ಅನ್ಯೇ ತು - ಚಿಕೀರ್ಷಾಕೃತಿಕರ್ತೃತ್ವನಿರ್ವಾಹಾಯ ಚಿಕೀರ್ಷಾಕೃತ್ಯಂತರಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಮ್ ಅನವಸ್ಥಾಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಕಾರ್ಯಾನುಕೂಲಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ । ನ ಚ ಜ್ಞಾನೇಽಪ್ಯೇಷ ಪ್ರಸಂಗಃ । ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವೇನಾಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಚ − ವಿವರಣೇ ಜೀವಸ್ಯ ಸುಖಾದಿಕರ್ತೃತ್ವೋಕ್ತಿಃ, ವೀಕ್ಷಣಮಾತ್ರಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ ವಿಯದಾದಿ ವೀಕ್ಷಿತಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭದ್ವಾರಾ ಸಾಧ್ಯಂ ವೀಕ್ಷಣಾಧಿಕಯತ್ನಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ ಭೌತಿಕಂ ಸ್ಮಿತಮ್ ಇತಿ ಕಲ್ಪತರೂಕ್ತಿಶ್ಚ ಸಂಗಚ್ಛತೇ− ಇತಿ ವದಂತಿ ।

ಅಪರೇ ತು ಕಾರ್ಯಾನುಕೂಲಸ್ರಷ್ಟವ್ಯಾಲೋಚನರೂಪಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ , ನ ಕಾರ್ಯಾನುಕೂಲಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವಮಾತ್ರಮ್ । ಶುಕ್ತಿರಜತಸ್ವಾಪ್ನಭ್ರಮಾದಿಷು ಅಧ್ಯಾಸಾನುಕೂಲಾಧಿಷ್ಠಾನಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವೇನ ಜೀವಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚ ಇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಃ - ‘ಅಥ ರಥಾನ್ ರಥಯೋಗಾನ್ ಪಥಃ ಸೃಜತೇ...ಸ ಹಿ ಕರ್ತಾ’ (ಬೃ.ಉ. ೪ । ೩ । ೧೦) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯೈವ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ನಪ್ರಪಂಚಕರ್ತೃತ್ವೋಕ್ತೇಃ - ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಭಾಷ್ಯಕಾರೈಃ ‘ಲಾಂಗಲಂ ಗವಾದೀನುದ್ವಹತೀತಿವತ್ ಕರ್ತೃತ್ವೋಪಚಾರಮಾತ್ರಂ ರಥಾದಿಪ್ರತಿಭಾನನಿಮಿತ್ತತ್ವೇನ’ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತತ್ವಾತ್ ಇತ್ಯಾಹುಃ ।

ಅನೇನೈವ ನಿಖಿಲಪ್ರಪಂಚರಚನಾಕರ್ತೃಭಾವೇನಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ‘ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಾತ್’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೧ । ೧ । ೩) ಇತ್ಯಧಿಕರಣೇ ವೇದಕರ್ತೃತ್ವೇನಾಪಿ ಸಮರ್ಥಿತಮ್ ।

ಅಥ ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಸಂಗಚ್ಛತೇ, ಜೀವವತ್ ಅಂತಃಕರಣಾಭಾವೇನ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಸ್ಯೈವಾಯೋಗಾತ್ । ಅತ್ರ ಸರ್ವವಸ್ತುವಿಷಯಸಕಲಪ್ರಾಣಿಧೀವಾಸನೋಪರಕ್ತಾಜ್ಞಾನೋಪಾಧಿಕ ಈಶ್ವರಃ, ಅತಸ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವವಿಷಯವಾಸನಾಸಾಕ್ಷಿತಯಾ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮ್ ಇತಿ ಭಾರತೀತೀರ್ಥಾದಿ ಪಕ್ಷಃ ಪ್ರಗೇವ ದರ್ಶತಃ ।

ಪ್ರಕಟಾರ್ಥಕಾರಾಸ್ತ್ವಾಹುಃ - ಯಥಾ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವೋಪಾಧ್ಯಂತಃಕರಣಪರಿಣಾಮಾಶ್ಚೈತನ್ಯಪ್ರತಿಬಿಂಬಗ್ರಾಹಿಣಃ (ಸಂತಿ) ಇತಿ ತದ್ಯೋಗಾತ್ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಮ್ , ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವೋಪಾಧಿಮಾಯಾಪರಿಣಾಮಶ್ಚಿತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಗ್ರಾಹಿಣಸ್ಸಂತೀತಿ ತತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತೈಃ ಸ್ಫುರಣೈಃ ಕಾಲತ್ರಯವರ್ತಿನೋಽಪಿ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷ್ಯೇಣಾಕಲನಾತ್ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮಿತಿ ।

ತತ್ತ್ವಶುದ್ಧಿಕಾರಾಸ್ತು - ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿದ್ಯಮಾನನಿಖಿಲಪ್ರಪಂಚಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸಂಭವಃ, ತಜ್ಜನಿತತತ್ಸಂಸ್ಕಾರವೃತ್ತಯಾ ಚ ಸ್ಮರಣೋಪಪತ್ತೇರತೀತಸಕಲವಸ್ತ್ವವಭಾಸಸಿದ್ಧಿಃ, ಸೃಷ್ಟೇಃ ಪ್ರಾಕ್ ಮಾಯಾಯಾಃ ಸೃಜ್ಯಮಾನನಿಖಿಲಪಾದಾರ್ಥಸ್ಫುರಣರೂಪೇಣ ಜೀವಾದೃಷ್ಟಾನುರೋಧೇನ ವಿವರ್ತಮಾನತ್ವಾತ್ ತತ್ಸಾಕ್ಷಿತಯಾ ತದುಪಾಧಿಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ತತ್ಸಾಧಕತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ ಅನಾಗತವಸ್ತುವಿಜ್ಞಾನೋಪಪತ್ತಿಃ, ಇತಿ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಸಮರ್ಥಯಂತೇ ।

ಕೌಮುದೀಕೃತಸ್ತು ವದಂತಿ - ಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನೇನೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವಸಂಸೃಷ್ಟಸರ್ವಾವಭಾಸಕತ್ವಾತ್ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮ್ । ಅತೀತಾನಾಗತಯೋರಪಿ ಅವಿದ್ಯಾಚಿತ್ರಭಿತ್ತೌ ವಿಮೃಷ್ಟಾನುನ್ಮೀಲಿತಚಿತ್ರವತ್ ಸಂಸ್ಕಾರಾತ್ಮನಾ ಸತ್ತ್ವೇನ ತತ್ಸಂಸರ್ಗಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ತು ವೃತ್ತಿಜ್ಞಾನೈಃ ತಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮ್ । ‘ತಮೇವ ಭಾಂತಮನುಭಾತಿ ಸರ್ವಮ್’ (ಕ.ಉ. ೨ । ೨ । ೧೫) ಇತಿ ಸಾವಧಾರಣಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾತ್ , ಸೃಷ್ಟೇಃ ಪ್ರಾಕ್ ‘ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್’ (ಛಾ.ಉ. ೬ । ೨ । ೧) ಇತ್ಯವಧಾರಣಾನುರೋಧೇನ ಮಹಾಭೂತಾನಾಮಿವ ವೃತ್ತಿಜ್ಞಾನಾನಾಮಪಿ ಪ್ರಲಯಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ತದಾ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾಭಾವಾಪತ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಾಥಮಿಕಮಾಯಾವಿವರ್ತರೂಪೇ ಈಕ್ಷಣೇ ತತ್ಪೂರ್ವಕೇ ಮಹಾಭೂತಾದೌ ಚ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ । ಏವಂ ಸತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ಸರ್ವವಿಷಯಜ್ಞಾನಾತ್ಮಕತ್ವಮೇವ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ತು ಸರ್ವಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವರೂಪಮ್ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮ್ , ಇತಿ ಚೇತ್ - ಸತ್ಯಮ್ । ಸರ್ವವಿಷಯಜ್ಞಾನಾತ್ಮಕಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ, ನ ತು ಸರ್ವಜ್ಞಾನಕರ್ತೃತ್ವರೂಪಂ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಮಸ್ತಿ । ಅತ ಏವ ‘ವಾಕ್ಯಾನ್ವಯಾತ್’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೧ । ೪ । ೧೯) ಇತ್ಯಧಿಕರಣೇ ವಿಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ ಜೀವಲಿಂಗಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಭಾಷ್ಯಕಾರೈಃ । ‘ಯಸ್ಸರ್ವಜ್ಞಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿರಪಿ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನರೂಪತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣೈವ ಯೋಜನೀಯಾ ಇತಿ ।

ಯದ್ಯಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ವರೂಪಚೈತನ್ಯೇನೈವ ಸ್ವಸಂಸೃಷ್ಟಸರ್ವಾವಭಾಸಕಮ್ , ತಥಾಪಿ ತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಕಾರ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ದೃಶ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನರೂಪೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ ‘ಯಸ್ಸರ್ವಜ್ಞಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಜ್ಞಾನಜನಿಕರ್ತೃತ್ವಶ್ರುತೇರಪಿ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರೋಧಃ ಇತಿ ವಾಚಸ್ಪತಿಮಿಶ್ರಾಃ ।

ನನು ಈಶ್ವರವಜ್ಜೀವೋಽಪಿ ವೃತ್ತಿಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸ್ವರೂಪಚೈತನ್ಯೇನೈವ ಕಿಮಿತಿ ವಿಷಯಾನ್ನಾವಭಾಸಯತಿ ॥

ಅತ್ರೋಕ್ತಂ ವಿವರಣೇ − ‘ಬ್ರಹ್ಮಚೈತನ್ಯಂ ಸರ್ವೋಪಾದಾನತಯಾ ಸರ್ವತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪನ್ನಂ ಯತ್ಸ್ವಸಂಸೃಷ್ಟಂ ಸರ್ವಮವಭಾಸಯತಿ ನ ಜೀವಚೈತನ್ಯಮ್ । ತಸ್ಯ ಅವಿದ್ಯೋಪಾಧಿಕತಯಾ ಸರ್ವಗತತ್ವೇಽಪಿ ಅನುಪಾದಾನತ್ವೇನ ಅಸಂಗಿತ್ವಾತ್ । ಯಥಾ ಸರ್ವಗತಂ ಗೋತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಂ ಸ್ವಭಾವಾದಶ್ವಾದಿವ್ಯಕ್ತಿಸಂಗಿತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಸಾಸ್ನಾದಿಮದ್ವ್ಯಕ್ತೌ ಸಂಸೃಜ್ಯತೇ, ಏವಂ ವಿಷಯಾಂತರಾಸಂಗ್ಯಪಿ ಜೀವಃ ಸ್ವಭಾವಾದಂತಃಕರಣೇನ ಸಂಸೃಜ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ಯದಾ ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮೋ ವೃತ್ತಿರೂಪೋ ನಯನಾದಿದ್ವಾರೇಣ ನಿರ್ಗತ್ಯ ವಿಷಯಪರ್ಯಂತಂ ಚಕ್ಷುರಶ್ಮಿರಿವ ಝಟಿತಿ ದೀರ್ಘಪ್ರಭಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣಮ್ಯ ವಿಷಯಂ ವ್ಯಾಪ್ನೋತಿ, ತದಾ ತಮುಪಾರುಹ್ಯ ತಂ ವಿಷಯಂ ಗೋಚರಯತಿ । ಕೇವಲಾಗ್ನ್ಯದಾಹ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ತೃಣಾದೇಃ ಅಯಃಪಿಂಡಸಮಾರೂಢಾಗ್ನಿದಾಹ್ಯತ್ವವತ್ ಕೇವಲಜೀವಚೈತನ್ಯಪ್ರಕಾಶ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಘಟಾದೇಃ ಅಂತಃಕರಣವೃತ್ತ್ಯುಪಾರೂಢತತ್ಪ್ರಕಾಶ್ಯತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮ್ ।

ಯದ್ವಾ ಅಂತಃಕರಣೋಪಾಧಿಕತ್ವೇನ ಜೀವಃ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಃ । ಅತಃ ಸಂಸರ್ಗಾಭಾವಾತ್ ನ ಘಟಾದಿಕಮವಭಾಸಯತಿ । ವೃತ್ತಿದ್ವಾರಾ ತತ್ಸಂಸೃಷ್ಟವಿಷಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಬ್ರಹ್ಮಚೈತನ್ಯಾಭೇದಾಭಿವ್ಯಕ್ತೌ ತು ತಂ ವಿಷಯಂ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ ।

ಅಥವಾ ಜೀವಃ ಸರ್ವಗತೋಽಪ್ಯವಿದ್ಯಾವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ ಸ್ವಯಮಪ್ಯಪ್ರಕಾಶಮಾನತಯಾ ವಿಷಯಾನ್ನಾವಭಾಸಯತಿ । ವಿಷಯವಿಶೇಷೇ ವೃತ್ತ್ಯುಪರಾಗಾದೌ ಆವರಣತಿರೋಧಾನೇನ ತತ್ರೈವಾಭಿವ್ಯಕ್ತಃ ತಮೇವ ವಿಷಯಂ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ । ಏವಂ ಚ ಚಿದುಪರಾಗಾರ್ಥತ್ವೇನ , ವಿಷಯಚೈತನ್ಯಾಭೇದಾಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವೇನ , ಆವಾರಣಾಭಿಭವಾರ್ಥತ್ವೇನ ವಾ ವೃತ್ತಿನಿರ್ಗಮಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ತತ್ಸಂಸೃಷ್ಟವಿಷಯಮಾತ್ರಾವಭಾಸಕತ್ವಾತ್ ಜೀವಸ್ಯ ಕಿಂಚಿಜ್ಜ್ಞತ್ವಮಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ - ಇತಿ ।

ಅತ್ರ ಪ್ರಥಮೇ ಪಕ್ಷೇ ಸರ್ವಗತಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ವೃತ್ತ್ಯಧೀನಃ ಕೋ ವಿಷಯೋಪರಾಗಃ । ವೃತ್ತ್ಯಾಪಿ ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧಯೋರ್ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಯೋರ್ವಿಷಯಜೀವಚೈತನ್ಯಯೋಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಸ್ಯ ಸಂಯೋಗಸ್ಯ ವಾ ನ ಸಂಭವತ್ಯಾಧಾನಮ್ ।

ಅತ್ರ ಕೇಚಿದಾಹುಃ − ವಿಷಯವಿಷಯಿಭಾವಸಂಬಂಧ ಏವೇತಿ ।

ಅನ್ಯೇ ತು − ವಿಷಯವಿಷಯಿಭಾವಮಾತ್ರೇ ನಿಯಾಮಿಕಾ ವೃತ್ತಿಶ್ಚೇತ್ ಅನಿರ್ಗತಾಯಾ ಅಪಿ ಐಂದ್ರಿಯಕವೃತ್ತೇಃ ತನ್ನಿಯಾಮಕತ್ವಂ ನಾತಿಪ್ರಸಂಗಾವಹಮಿತಿ ತನ್ನಿರ್ಗಮಾಭ್ಯುಪಗಮವೈಯರ್ಥ್ಯಾಪತ್ತೇಃ ಸ ನಾಭಿಸಂಹಿತಃ, ಕಿಂ ತು ವಿಷಯಸನ್ನಿಹಿತಜೀವಚೈತನ್ಯತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪನ್ನಾಯಾ ವೃತ್ತೇರ್ವಿಷಯಸಂಯೋಗೇ ತಸ್ಯಾಪಿ ತದ್ದ್ವಾರಕಃ ಪರಂಪರಾಸಂಬಂಧೋ ಲಭ್ಯತ ಇತಿ ಸ ಏವ ಚಿದುಪರಾಗೋಽಭಿಸಂಹಿತಃ - ಇತ್ಯಾಹುಃ ।

ಅಪರೇ ತು - ಸಾಕ್ಷಾದಪರೋಕ್ಷಚೈತನ್ಯಸಂಸರ್ಗೇಣೈವ ಸುಖಾದೇರಪರೋಕ್ಷ್ಯದರ್ಶನಾತ್ ಅಪರೋಕ್ಷವಿಷಯೇ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸಂಸರ್ಗ ಏಷ್ಟವ್ಯಃ । ತಸ್ಮಾದ್ವೃತ್ತೇರ್ವಿಷಯಸಂಯೋಗೇ ವೃತ್ತಿರೂಪಾವಚ್ಛೇದಕಲಾಭಾತ್ ತದವಚ್ಛೇದೇನ ತದುಪಾದಾನಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಯೋಗಜಸಂಯೋಗಃ ಸಂಭವತಿ । ಕಾರಣಾಕಾರಣಸಂಯೋಗಾತ್ ಕಾರ್ಯಾಕಾರ್ಯಸಂಯೋಗವತ್ ಕಾರ್ಯಾಕಾರ್ಯಸಂಯೋಗಾತ್ ಕಾರಣಾಕಾರಣಸಂಯೋಗಸ್ಯಾಪಿ ಯುಕ್ತಿತೌಲ್ಯೇನಾಭ್ಯುಪಗಂತುಂ ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ - ಇತ್ಯಾಹುಃ ।

ಏಕದೇಶಿನಸ್ತು - ಅಂತಃಕರಣೋಪಹಿತಸ್ಯ ವಿಷಯಾವಭಾಸಕಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪನ್ನಬ್ರಹ್ಮಚೈತನ್ಯಾಭೇದಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿದ್ವಾರಾ ವಿಷಯತಾದಾತ್ಮ್ಯಸಂಪಾದನಮೇವ ಚಿದುಪರಾಗೋಽಭಿಸಂಹಿತಃ । ಸರ್ವಗತತಯಾ ಸರ್ವವಿಷಯಸನ್ನಿಹಿತಸ್ಯಾಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ತೇನ ರೂಪೇಣ ವಿಷಯಾವಭಾಸಕತ್ವೇ ತಸ್ಯ ಸಾಧಾರಣತಯಾ ಪುರುಷವಿಶೇಷಾಪರೋಕ್ಷವ್ಯವಸ್ಥಿತ್ಯಯೋಗೇನ ತಸ್ಯ ಅಂತಃಕರಣೋಪಹಿತತ್ವರೂಪೇಣೈವ ವಿಷಯಾವಭಾಸಕತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಚ ವಿಷಯಾಪರೋಕ್ಷ್ಯೇ ಆಧ್ಯಾಸಿಕಸಂಬಂಧೋ ನಿಯಾಮಕ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತೋಽಪಿ ಸಂಗಚ್ಛ್ತೇ । ನ ಚೈವಂ ದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷಸಾಂಕರ್ಯಮ್ । ಜೀವಸ್ಯ ಸರ್ವಗತತ್ವೇ ಪ್ರಥಮಃಪಕ್ಷಃ, ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವೇ ದ್ವಿತೀಯಃ, ಇತ್ಯೇವ ತಯೋರ್ಭೇದಾತ್ - ಇತ್ಯಾಹುಃ ।

ಅಥ ದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷೇ ಕೇಯಮಭೇದಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಃ ?

ಕೇಚಿದಾಹುಃ− ಕುಲ್ಯಾದ್ವಾರಾ ತಟಾಕಕೇದಾರಸಲಿಲಯೋರಿವ ವಿಷಯಾಂತಃಕರಣಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಯೋಃ ವೃತ್ತಿದ್ವಾರಾ ಏಕೀಭಾವೋಽಭೇದಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಃ । ಏವಂ ಚ ಯದ್ಯಪಿ ವಿಷಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮಚೈತನ್ಯಮೇವ ವಿಷಯಪ್ರಕಾಶಕಮ್ , ತಥಾಽಪಿ ತಸ್ಯ ವೃತ್ತಿದ್ವಾರಾ ಏಕೀಭಾವೇನ ಜೀವತ್ವಂ ಸಂಪನ್ನಮಿತಿ ಜೀವಸ್ಯ ವಿಷಯಪ್ರಕಾಶೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ ।

ಅನ್ಯೇತ್ವಾಹುಃ – ಬಿಂಬಸ್ಥಾನೀಯಸ್ಯ ವಿಷಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಭೂತೇನ ಜೀವೇನ ಏಕೀಭಾವೋ ನಾಭೇದಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಃ । ವ್ಯಾವರ್ತಕೋಪಾಧೌ ದರ್ಪಣ ಇವ ಜಾಗ್ರತಿ ತಯೋರೇಕೀಭಾವಾಯೋಗಾತ್ , ವೃತ್ತಿಕೃತಾಭೇದಾಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯಾ ವಿಷಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜೀವತ್ವಪ್ರಾಪ್ತೌ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತದಾ ತದ್ವಿಷಯಸಂಸರ್ಗಾಭಾವೇನ ತದ್ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾಸಂಭವೇ ಸತಿ ತಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾಭಾವಾಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಕಿಂ ತು ವಿಷಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಬ್ರಹ್ಮಚೈತನ್ಯಂ ವಿಷಯಸಂಸೃಷ್ಟಾಯಾ ವೃತ್ತೇಃ ಅಗ್ರಭಾಗೇ ವಿಷಯಪ್ರಕಾಶಕಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಂ ಸಮರ್ಪಯತೀತಿ ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯ ಜೀವೇನೈಕೀಭಾವಃ । ಏವಂ ಚ ಅಂತಃಕರಣತದ್ವೃತ್ತಿವಿಷಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರಮಾತೃಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯಭಾವೇನ ಅಸಂಕರೋಽಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ನ ಚ ವೃತ್ತ್ಯುಪಹಿತಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯಪ್ರಮಾತ್ವೇ ತಸ್ಯ ವಿಷಯಾಧಿಷ್ಠಾನಚೈತನ್ಯಸ್ಯೇವ ವಿಷಯೇಣಾಧ್ಯಾಸಿಕಸಂಬಂಧಾಭಾವಾತ್ ವಿಷಯಾಪರೋಕ್ಷ್ಯೇ ಆಧ್ಯಾಸಿಕಸಂಬಂಧಸ್ತಂತ್ರಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ವಿಷಯಾಧಿಷ್ಠಾನಚೈತನ್ಯಸ್ಯೈವ ವಿಷಯೇಣಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ವೃತ್ತೌ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತತಯಾ ತದಭೇದೇನ ತತ್ಸಂಬಂಧಸ್ಯೈವ ತತ್ಸಂಬಂಧತ್ವಾದಿತಿ ।

ಅಪರೇ ತ್ವಾಹುಃ - ಬಿಂಬಭೂತವಿಷಯಾಧಿಷ್ಠಾನಚೈತನ್ಯಮೇವ ಸಾಕ್ಷಾದಾಧ್ಯಾಸಿಕಸಂಬಂಧಲಾಭಾತ್ ವಿಷಯಪ್ರಕಾಶಕಮಿತಿ ತಸ್ಯೈವ ಬಿಂಬತ್ವವಿಶಿಷ್ಟರೂಪೇಣ ಭೇದಸದ್ಭಾವೇಽಪಿ ತದುಪಲಕ್ಷಿತಚೈತನ್ಯಾತ್ಮನಾ ಏಕೀಭಾವೋಽಭೇದಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಃ । ನ ಚೈವಂ ಸತಿ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಸಾಂಕರ್ಯಮ್ , ನ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವವಿರೋಧಃ । ಬಿಂಬಾತ್ಮನಾ ತಸ್ಯ ಯಥಾಪೂರ್ವಮವಸ್ಥಾನಾದಿತಿ ।

ಅಥ ತೃತೀಯಪಕ್ಷೇ ಕೋ ನಾಮಾವರಣಾಭಿಭವಃ ? ಅಜ್ಞಾನನಾಶಶ್ಚೇತ್ , ಘಟಜ್ಞಾನೇನೈವಾಜ್ಞಾನಮೂಲಃ ಪ್ರಪಂಚೋ ನಿರ್ವರ್ತೇತ - ಇತಿ ಚೇತ್

ಅತ್ರ ಕೇಚಿದಾಹುಃ − ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಾವಾರಕಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಷಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರದೇಶೇ ಖದ್ಯೋತಾದಿಪ್ರಕಾಶೇನ ಮಹಾಂಧಕಾರಸ್ಯೇವ ಜ್ಞಾನೇನ ಏಕದೇಶೇನ ನಾಶೋ ವಾ, ಕಟವತ್ ಸಂವೇಷ್ಟನಂ ವಾ, ಭೀತಭಟವದಪಸರಣಂ ವಾಽಭಿಭವ ಇತಿ ।

ಅನ್ಯೇ ತು - ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಏಕದೇಶೇನ ನಾಶೇ ಉಪಾದಾನಾಭಾವಾತ್ ಪುನಸ್ತತ್ರ ಕಂದಲನಾಯೋಗೇನ ಸಕೃದವಗತೇ ಸಮಯಾಂತರೇಽಪ್ಯಾವರಣಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಸ್ಯಾಪಸರಣಸಂವೇಷ್ಟನಯೋರಸಂಭವಾಚ್ಚ ನ ಯಥೋಕ್ತರೂಪೋಽಭಿಭವಃ ಸಂಭವತಿ । ಅತಃ ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಾವಾರಕಸ್ಯಾಪ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತತ್ತದಾಕಾರವೃತ್ತಿಸಂಸೃಷ್ಟಾವಸ್ಥವಿಷಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಾನಾವರಕತ್ವಸ್ವಾಭಾವ್ಯಮೇವ ಅಭಿಭವಃ । ನ ಚ ವಿಷಯಾವಗುಂಠನಪಟವತ್ ವಿಷಯಚೈತನ್ಯಮಾಶ್ರಿತ್ಯಸ್ಥಿತಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕಥಂ ತದನಾವಾರಕತ್ವಂ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ ಶಂಕ್ಯಮ್ । ‘ಅಹಮಜ್ಞಃ’ ಇತಿ ಪ್ರತೀತ್ಯಾ ಅಹಮನುಭವೇ ಪ್ರಕಾಶಮಾನಚೈತನ್ಯಮಾಶ್ರಯತ ಏವ ತಸ್ಯ ತದನಾವಾರಕತ್ವಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ− ಇತ್ಯಾಹುಃ ।

ಅಪರೇ ತು − ‘ಘಟಂ ನ ಜಾನಾಮಿ’ - ಇತಿ ಘಟಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿತ್ವೇನ, ಘಟಜ್ಞಾನೇ ಸತಿ ‘ಘಟಾಜ್ಞಾನಂ ನಿವೃತ್ತಮ್’ ಇತಿ ತನ್ನಿವರ್ತ್ಯತ್ವೇನ ಚ ಅನುಭೂಯಮಾನಂ ನ ಮೂಲಾಜ್ಞಾನಮ್ । ಶುದ್ಧಚೈತನ್ಯವಿಷಯಸ್ಯ ತಜ್ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯಸ್ಯ ಚ ತಸ್ಯ ತಥಾತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ಕಿಂತು ಘಟಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯವಿಷಯಂ ಮೂಲಾಜ್ಞಾನಸ್ಯಾವಸ್ಥಾಭೇದರೂಪಮಜ್ಞಾನಾಂತರಮಿತಿ ತನ್ನಾಶ ಏವಾಭಿಭವಃ । ನ ಚೈವಮೇಕೇನ ಜ್ಞಾನೇನ ತನ್ನಾಶೇ ತತ್ಸಮಾನವಿಷಯಾಣಾಂ ಜ್ಞಾನಾಂತರಾಣಾಮ್ ಆವರಣಾನಾಮ್ ಆವರಣಾನಭಿಭಾವಕತ್ವಾಪತ್ತಿಃ । ಯಾವಂತಿ ಜ್ಞಾನಾನಿ, ತಾವಂತಿ ತನ್ನಿವರ್ತ್ಯಾನಿ ಅಜ್ಞಾನಾನಿ ಇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ − ಇತ್ಯಾಹುಃ ।

ಇಮಾನಿ ಚ ಅವಸ್ಥಾರೂಪಾಣಿ ಅಜ್ಞಾನಾನಿ ಮೂಲಾಜ್ಞಾನವದಜ್ಞಾನತ್ವಾತ್ ಅನಾದೀನೀತಿ ಕೇಚಿತ್ ।

ವ್ಯಾವಹಾರಿಕೌ ಜಗಜ್ಜೀವಾವಾವೃತ್ಯ ಸ್ವಾಪ್ನೌ ಜಗಜ್ಜೀವೌ ವಿಕ್ಷಿಪಂತೀ ನಿದ್ರಾ ತಾವತ್ ಆವರಣವಿಕ್ಷೇಪಶಕ್ತಿಯೋಗಾತ್ , ಅಜ್ಞಾನಾವಸ್ಥಾಭೇದರೂಪಾ । ತಥಾ ನಿದ್ರಾಸುಷುತ್ಯವಸ್ಥಾಽಪಿ ಅಂತಃಕರಣಾದೌ ವಿಲೀನೇ ‘ಸುಖಮಹಮಸ್ವಾಪ್ಸಂ ನ ಕಿಂಜಿದವೇದಿಷಮ್’ ಇತಿ ಪರಾಮರ್ಶದರ್ಶನಾತ್ ಮೂಲಾಜ್ಞಾನವತ್ ಸುಷುಪ್ತಿಕಾಲೇಽನುಭೂಯಮಾನಾ ಅಜ್ಞಾನಾವಸ್ಥಾ ಭೇದರೂಪೈವ । ತಯೋಶ್ಚ ಜಾಗ್ರದ್ಭೋಗಪ್ರದಕರ್ಮೋಪರಮೇ ಸತ್ಯೇವೋದ್ಭವಾತ್ ಸಾದಿತ್ವಮಿತಿ, ತದ್ವತ್ ಅನ್ಯದಪ್ಯಜ್ಞಾನಮವಸ್ಥಾರೂಪಂ ಸಾದಿ ಇತಿ ಅನ್ಯೇ ।

ನನು - ಅನಾದಿತ್ವಪಕ್ಷೇ ಘಟೇ ಪ್ರಥಮಮುತ್ಪನ್ನೇನೈವ ಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವತದಜ್ಞಾನನಾಶೋ ಭವೇತ್ , ವಿನಿಗಮನಾವಿರಹಾತ್ , ತದವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಾವರಕಸರ್ವಾಜ್ಞಾನಾನಾಶೇ ವಿಷಯಪ್ರಕಾಶಾಯೋಗಾಚ್ಚ ।ಅತಃ ಪಾಶ್ಚಾತ್ಯಜ್ಞಾನಾನಾಮ್ ಆವರಣಾನಭಿಭಾವಕತ್ವಂ ತದವಸ್ಥಮೇವೇತಿ ಚೇತ್ −

ಅತ್ರ ಕೇಚಿತ್ ಆಹುಃ− ಯಥಾ ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಗಭಾವಾನಾಮನೇಕೇಷಾಂ ಸತ್ತ್ವೇಽಪ್ಯೇಕಜ್ಞಾನೋದಯೇ ‘ಏಕ ಏವ ಪ್ರಾಗಭಾವೋ ನಿವರ್ತತೇ, ಸಂಶಯಾದಿಜನನಶಕ್ತತಯಾ ತದಾವರಣರೂಪೇಷು ಪ್ರಾಗಭಾವಾಂತರೇಷು ಸತ್ಸ್ವಪಿ ವಿಷಯಾವಭಾಸಃ; ತಥಾ ಏಕಜ್ಞಾನೋದಯೇ ಏಕಮೇವಾಜ್ಞಾನಂ ನಿವರ್ತತೇ, ಅಜ್ಞಾನಾಂತರೇಷು ಸತ್ಸ್ವಪಿ ವಿಷಯಾವಭಾಸಃ- ಇತಿ ।

ಅನ್ಯೇತು − ಆವೃತಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಂ ವಿರುದ್ಧಮ್ , ಏಕಜ್ಞಾನೋದಯೇ ಚ ಪ್ರಾಗಭಾವಾಂತರಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಯಾವದ್ವಿಶೇಷದರ್ಶನಾಭಾವಕೂಟರೂಪಮಾವರಣಂ ವಿಶೇಷದರ್ಶನಾನ್ನಾಸ್ತೀತಿ ಮನ್ಯಮಾನಾ ವದಂತಿ − ಯದಾ ಯದಜ್ಞಾನಮಾವೃಣೋತಿ ತದಾ ತೇನ ಜ್ಞಾನೇನ ತಸ್ಯೈವ ನಾಶಃ । ಸರ್ವಂ ಚ ಸರ್ವದಾ ನಾವೃಣೋತಿ , ವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ । ಕಿಂ ತು ಆವರಕಾಜ್ಞಾನೇ ವೃತ್ತ್ಯಾ ನಾಶಿತೇ ತದ್ವೃತ್ತ್ಯುಪರಮೇ ಅಜ್ಞಾನಾಂತರಮಾವೃಣೋತಿ । ನ ಚೈವಂ ಸತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾವಗಮೋತ್ಪತ್ತಿಕಾಲೇಽನಾವಾರಕತ್ವೇನ ಸ್ಥಿತಾನಾಮಜ್ಞಾನಾನಾಂ ತತೋಽಪ್ಯನಿವೃತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಃ । ತೇಷಾಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ತದ್ವಿರೋಧಿತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ತನ್ನಿವರ್ತ್ಯಮೂಲಾಜ್ಞಾನಪರತಂತ್ರತಯಾ ಅಜ್ಞಾನಸಂಬಂಧಾದಿವತ್ ತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯೈವ ನಿವೃತ್ತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ಏತದರ್ಥಮೇವ ತೇಷಾಂ ತದವಸ್ಥಾಭೇದರೂಪತಯಾ ತತ್ಪಾರತಂತ್ರ್ಯಮಿಷ್ಯತೇ − ಇತಿ ।

ಅಪರೇ ತು ‘ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸವಿಷಯಸ್ವಭಾವತ್ವಾತ್ ಉತ್ಸರ್ಗತಃ ಸರ್ವಂ ಸರ್ವದಾ ಆವೃಣೋತ್ಯೇವ । ನ ಚ ವಿಷಯೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಗಾವರಣೀಯಾಭಾವೇನ ಆವಾರಕತ್ವಂ ನ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ತದಾಪಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮರೂಪೇಣ ತತ್ಸತ್ತ್ವಾತ್’ ಇತಿ ಮನ್ಯಮಾನಾಃ ಕಲ್ಪಯಂತಿ− ಯಥಾ ಬಹುಜನಸಮಾಕುಲೇ ಪ್ರದೇಶೇ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಶಿರಸಿ ನಿಪತನ್ನಶನಿಃ ಇತರಾನಪ್ಯಪಸಾರಯತಿ, ಯಥಾ ವಾ ಸನ್ನಿಪಾತಹರಮೌಷಧಮ್ ಏಕಂ ದೋಷಂ ನಿವರ್ತಯದ್ದೋಷಾಂತರಮಪಿ ದೂರೀಕರೋತಿ, ಏವಮೇಕಮಜ್ಞಾನಂ ನಾಶಯತ್ ಜ್ಞಾನಮ್ ಅಜ್ಞಾನಾಂತರಾಣ್ಯಪಿ ತಿರಸ್ಕರೋತಿ । ತಿರಸ್ಕಾರಶ್ಚ ಯಾವತ್ ಜ್ಞಾನಸ್ಥಿತಿಃ ತಾವತ್ ಆವರಣಶಕ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧಃ − ಇತಿ ।

ನನ್ವೇವಂ ಸತಿ ಧಾರಾವಾಹಿಕಸ್ಥಲೇ ದ್ವಿತೀಯಾದಿವೃತ್ತೀನಾಮಾವರಣಾನಭಿಭಾವಕತ್ವೇನ ವೈಫಲ್ಯಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಪ್ರಥಮಜ್ಞಾನೇನೈವ ನಿವರ್ತನತಿರಸ್ಕಾರಾಭ್ಯಾಮಾವರಣಮಾತ್ರಸ್ಯಾಭಿಭಾವಾದಿತಿ −

ಅತ್ರಾಹುಃ− ವೃತ್ತಿತಿರಸ್ಕೃತಮಜ್ಞಾನಂ ತದುಪರಮೇ ಪುನರಾವೃಣೋತಿ ಪ್ರದೀಪತಿರಸ್ಕೃತಂ ತಮ ಇವ ಪ್ರದೀಪೋಪರಮೇ । ವೃತ್ತ್ಯುಪರಮಸಮಯೇ ವೃತ್ತ್ಯಂತರೋದಯೇ ತು ತಿರಸ್ಕೃತಮಜ್ಞಾನಂ ತಥೈವಾವತಿಷ್ಠತೇ ಪ್ರದೀಪೋಪರಮಸಮಯೇ ಪ್ರದೀಪಾಂತರೋದಯೇ ತಮ ಇವ । ತಥಾ ಚ ‘ಯಸ್ಮಿನ್ ಸತಿ ಅಗ್ರಿಮಕ್ಷಣೇ ಯಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಂ, ಯದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇ ಚಾಸತ್ತ್ವಂ, ತತ್ತಜ್ಜನ್ಯಮ್’ ಇತಿ ಪ್ರಾಗಭಾವಪರಿಪಾಲನಸಾಧಾರಣಲಕ್ಷಣಾನುರೋಧೇನ ಅನಾವರಣಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಾದಿವೃತ್ತಿಕಾರ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಲಾಭಾತ್ ನ ತದ್ವೈಫಲ್ಯಮಿತಿ ।

ನ್ಯಾಯಚಂದ್ರಿಕಾಕೃತಸ್ತು ಆಹುಃ − ಕೇನಚಿಜ್ಜ್ಞಾನೇನ ಕಸ್ಯಚಿದಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಾಶ ಏವ, ನ ತು ಆವಾರಕಾಣಾಮಪ್ಯಜ್ಞಾನಾಂತರಾಣಾಂ ತಿರಸ್ಕಾರಃ । ತಥಾ ಚ ಧಾರಾವಾಹಿಕದ್ವಿತೀಯಾದಿವೃತ್ತೀನಾಮಪಿ ಏಕೈಕಾಜ್ಞಾನನಾಶಕತ್ವೇನ ಸಾಫಲ್ಯಮ್ । ನ ಚೈವಂ ಜ್ಞಾನೋದಯೇಽಪ್ಯಾವರಣಸಂಭವಾದ್ವಿಷಯಾನವಭಾಸಪ್ರಸಂಗಃ । ಅವಸ್ಥಾರೂಪಾಣ್ಯಜ್ಞಾನಾನಿ ಹಿ ತತ್ತತ್ಕಾಲೋಪಲಕ್ಷಿತಸ್ವರೂಪಾವಾರಕಾಣಿ, ಜ್ಞಾನಾನಿ ಚ ಯಾವತ್ಸ್ವಕಾಲೋಪಲಕ್ಷಿತವಿಷಯಾವಾರಕಾಜ್ಞಾನನಾಶಕಾನಿ । ತಥಾ ಚ ಕಿಂಚಜ್ಜ್ಞಾನೋದಯೇ ತತ್ಕಲೀನವಿಷಯಾವಾರಾಕಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಾಶಾತ್ ವಿದ್ಯಮಾನಾನಾಮಜ್ಞಾನಾಂತರಾಣಾಮನ್ಯಕಾಲೀನವಿಷಯಾವಾರಕತ್ವಾಚ್ಚ ನ ತತ್ಕಾಲೀನವಿಷಯಾವಭಾಸೇ ಕಾಚಿದನುಪಪತ್ತಿಃ । ಕಾರೀರೀಫಲೇ ವೃಷ್ಟೌ ಆಸನ್ನಸಮಯಸ್ಯೇವ ಅಜ್ಞಾನವಿಷಯೇ ಘಟಾದೌ ತತ್ತತ್ಕಾಲಸ್ಯ ಉಪಲಕ್ಷಣತಯಾ ವಿಷಯಕೋಟಾವನನುಪ್ರವೇಶೇನ ಸೂಕ್ಷ್ಮತತ್ತತ್ಕಾಲಭೇದಾವಿಷಯೈರ್ಧಾರಾವಾಹಿಕದ್ವಿತೀಯಾದಿಜ್ಞಾನೈರಜ್ಞಾನಾನಾಂ ನಿವೃತ್ತಾವಪಿ ನ ಕಾಚಿದನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ।

ಕೇಚಿತ್ತು − ಪ್ರಥಮಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯಮೇವಾಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವರೂಪಾವಾರಕಮ್ । ದ್ವಿತೀಯಾದಿಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯಾನಿ ತು ದೇಶಕಾಲಾದಿವಿಶೇಷಣಾಂತರವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯಾಣಿ । ಅತ ಏವ ಸತ್ತಾನಿಶ್ಚಯರೂಪೇ ಅಜ್ಞಾನನೀವರ್ತಕೇ ಚೈತ್ರದರ್ಶನೇ ಸಕೃಜ್ಜಾತೇ ‘ಚೈತ್ರಂ ನ ಜಾನಾಮಿ’ ಇತಿ ಸ್ವರೂಪಾವರಣಂ ನಾನುಭೂಯತೇ, ಕಿಂ ತು ‘ಇದನೀಂ ಸ ಕುತ್ರೇತಿ ನ ಜಾನಾಮಿ’ ಇತ್ಯಾದಿರೂಪೇಣ ವಿಶಿಷ್ಟಾವರಣಮೇವ । ವಿಸ್ಮರಣಶಾಲಿನಃ ಕ್ಕಚಿತ್ ಸಕೃತ್ ದೃಷ್ಟೇಽಪಿ ‘ನ ಜಾನಾಮಿ’ ಇತಿ ಸ್ವರೂಪಾವರಣಂ ದೃಶ್ಯತೇ ಚೇತ್ ,ತತ್ರ ತಥಾಽಸ್ತು । ಅನ್ಯತ್ರ ಸಕೃದ್ದೃಷ್ಟೇ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯಾನ್ಯೇವಾಜ್ಞಾನಾನಿ ಜ್ಞಾನಾನಿ ಚ । ನ ಚ - ಏವಂ ಸತಿ ಧಾರಾವಾಹಿಕದ್ವಿತೀಯಾದಿಜ್ಞಾನಾನಾಮಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕತ್ವಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಸ್ಥೂಲಕಾಲವಿಶಿಷ್ಟಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಜ್ಞಾನೇನೈವ ನಿವೃತ್ತೇಃ, ಪೂರ್ವಾಪರಜ್ಞಾನವ್ಯಾವೃತ್ತಸೂಕ್ಷ್ಮಕಾಲವಿಶಿಷ್ಟಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತದವಿಷಯೈರ್ದ್ವಿತೀಯಾದಿಜ್ಞಾನೈರ್ನಿವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್ − ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಧಾರಾವಹನಸ್ಥಲೇ ಪ್ರಥಮೋತ್ಪನ್ನಾಯಾ ಏವ ವೃತ್ತೇಸ್ತಾವತ್ಕಾಲಾವಸ್ಥಾಯಿತ್ವಸಂಭವೇನ ವೃತ್ತಿಭೇದಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ತದಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪಿ ಬಹುಕಾಲಾವಸ್ಥಾಯಿಪಂಚಷವೃತ್ತಿರೂಪತ್ವಸಂಭವೇನ ಪರಸ್ಪರವ್ಯಾವೃತ್ತಸ್ಥೂಲಕಾಲಾದಿವಿಶೇಷಣಭೇದವಿಷಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಪ್ರತಿಕ್ಷಣೋದ್ಯದನೇಕವೃತ್ತಿಸಂತಾನರೂಪತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪಿ ದ್ವಿತೀಯಾದಿವೃತ್ತೀನಾಮಧಿಗತಾರ್ಥಮಾತ್ರವಿಷಯತಯಾ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಭಾವೇನ ಆವರಣಾನಿವರ್ತಕತ್ವೇಽಪ್ಯಹಾನೇಶ್ಚ । ನ ಹಿ ವಿಷಯಾಬಾಧಮಾತ್ರಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ । ಪ್ರಾಗವಗತಾನವಗತಯೋಃ ಪರ್ವತತ್ತದ್ವೃತ್ತಿಪಾವಕಯೋರನುಮಿತಿವಿಷಯಯೋರಬಾಧಸ್ಯಾವಿಶೇಷೇಣ ಉಭಯತ್ರಾಪ್ಯನುಮಿತೇಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚೇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಃ । ‘ವಹ್ನಾವನುಮಿತಿಃ ಪ್ರಮಾಣಣ್’ ಇತಿವತ್ ‘ಪರ್ವತೇಽಪ್ಯನುಮಿತಿಃ ಪ್ರಮಾಣಮ್’ ಇತಿವ್ಯವಹಾರಾದರ್ಶನಾತ್ , ವಿವರಣೇ ಸಾಕ್ಷಿಸಿದ್ಧಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಅಭಾವವ್ಯಾವೃತ್ತಿಪ್ರತ್ಯಾಯನಾರ್ಥಾನುಮಾನಾದಿವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಮಾಣಾವೇದ್ಯತ್ವೋಕ್ತೇಶ್ಚ । ತಸ್ಮಾತ್ ದ್ವಿತೀಯಾದಿವೃತ್ತೀನಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಭಾವಾತ್ ಉಪಾಸನಾದಿವೃತ್ತೀನಾಮಿವ ಅಜ್ಞಾನಾನಿವರ್ತಕತ್ವೇಽಪಿ ನ ಹಾನಿಃ । ಪ್ರಮಾಣವೃತ್ತೀನಾಮೇವ ತನ್ನಿವರ್ತಕತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ।

ನನು - ನಾಯಮಪಿ ನಿಯಮಃ, ಪರೋಕ್ಷವೃತ್ತೇರನಿರ್ಗಮೇನಾಜ್ಞಾನಾನಿವರ್ತಕತ್ವಾದಿತಿ ಚೇತ್ –

ಅತ್ರ ಕೇಚಿದಾಹುಃ – ದ್ವಿವಿಧಂ ವಿಷಯಾವಾರಕಮಜ್ಞಾನಮ್ । ಏಕಂ ವಿಷಯಾಶ್ರಿತಂ ರಜ್ವಾದಿವಿಕ್ಷೇಪೋಪಾದಾನಭೂತಂ ಕಾರ್ಯಕಲ್ಪ್ಯಮ್  । ಅನ್ಯತ್ ಪುರುಷಾಶ್ರಿತಂ ‘ಇದಮಹಂ ನ ಜನಾಮಿ’ ಇತ್ಯನುಭೂಯಮಾನಮ್ । ಪುರುಷಾಶ್ರಿತಸ್ಯ ವಿಷಯಸಂಭಿನ್ನವಿಕ್ಷೇಪೋಪಾದಾನತ್ವಾಸಂಭವೇನ ವಿಷಯಾಶ್ರಿತಸ್ಯ ‘ಇದಮಹಂ ನ ಜಾನಾಮಿ’ ಇತಿ ಸಾಕ್ಷಿರೂಪಪ್ರಕಾಶಸಂಸರ್ಗಾಯೋಗೇನ ದ್ವಿವಿಧಸ್ಯಾಪ್ಯಾವಶ್ಯಕತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಪರೋಕ್ಷಸ್ಥಲೇ ವೃತ್ತೇರ್ನಿರ್ಗಮನಾಭಾವಾತ್ ದೂರಸ್ಥವೃಕ್ಷೇ ಆಪ್ತವಾಕ್ಯಾತ್ ಪರಿಮಾಣವಿಶೇಷಾವಗಮೇಽಪಿ ತದ್ವಿಪರೀತಪರಿಮಾಣವಿಕ್ಷೇಪವಿಶೇಷದರ್ಶನಾಚ್ಚ ವಿಷಯಗತಾಜ್ಞಾನಾನಿವೃತ್ತಾವಪಿ ಪುರುಷಗತಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿರಸ್ತ್ಯೇವ । “ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಂ ನ ಜಾನಾಮಿ” ಇತ್ಯನುಭೂತಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತದುಪದೇಶಾನಂತರಂ ನಿವೃತ್ತ್ಯನುಭವಾತ್ । ಅತ ಏವ ‘ಅನುಮೇಯಾದೌ ಸುಷುಪ್ತಿವ್ಯಾವೃತ್ತಿಃ’ ಇತಿ ವಿವರಣಸ್ಯ ‘ತದ್ವಿಷಯಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿರರ್ಥಃ’ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ತತ್ತ್ವದೀಪನೇ ಇತಿ ।

ಅನ್ಯೇ ತು – ನಯನಪಟಲವತ್ ಪುರುಷಾಶ್ರಿತಮೇವಾಜ್ಞಾನಂ ವಿಷಯಾವಾರಕಮ್ , ನ ತದತಿರೇಕೇಣ ವಿಷಯಗತಾಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರಮಾಣಮಸ್ತಿ । ನ ಚ – ಪುರುಷಾಶ್ರಿತಸ್ಯ ವಿಷಯಗತವಿಕ್ಷೇಪಪರಿಣಾಮಿತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತಿ, ತತ್ಸಂಭವೇ ವಾ ದೂರಸ್ಥವೃಕ್ಷಪರಿಮಾಣೇ ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಾದಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೌ ವಿಪರೀತಪರಿಮಾಣವಿಕ್ಷೇಪೋ ನ ಸಂಭವತೀತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ । ವಾಚಸ್ಪತಿಮತೇ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಜೀವಾಶ್ರಿತಾಜ್ಞಾನವಿಷಯೀಕೃತಬ್ರಹ್ಮವಿವರ್ತತ್ವೇನ ತದ್ವತ್ ಶುಕ್ತಿರಜತಾದೇಃ ಪುರುಷಾಶ್ರಿತಾಜ್ಞಾನವಿಷಯೀಕೃತಬ್ರಹ್ಮವಿವರ್ತತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ, ಪರೋಕ್ಷವೃತ್ತ್ಯಾ ಏಕಾವಸ್ಥಾನಿವೃತ್ತಾವಪಿ ಅವಸ್ಥಾಂತರೇಣ ವಿಪರೀತಪರಿಮಾಣವಿಕ್ಷೇಪೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ – ಇತ್ಯಾಹುಃ ।

ಅಪರೇ ತು – ಶುತ್ತಿರಜತಾದಿಪರಿಣಾಮೋಪಪತ್ತ್ಯಾಂಜಸ್ಯಾತ್ ವಿಷಯಾವಕುಂಠನಪಟವತ್ ವಿಷಯಗತಮೇವಾಜ್ಞಾನಂ ತದಾವಾರಕಮ್ । ನ ಚ ತಥಾಸತಿ ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಅಂತಃಕರಣೋಪಹಿತಸಾಕ್ಷ್ಯಸಂಸರ್ಗೇಣ ತತಃ ಪ್ರಕಾಶಾನುಪಪತ್ತಿಃ ಪರೋಕ್ಷವೃತ್ತಿನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಾಸಂಭವಶ್ಚ ದೋಷ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅವಸ್ಥಾರೂಪಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷ್ಯಸಂಸರ್ಗೇಽಪಿ ತತ್ಸಂಸೃಷ್ಟಮೂಲಾಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ‘ಶುಕ್ತಿಮಹಂ ನ ಜಾನಾಮಿ’ ಇತಿ ಪ್ರಕಾಶೋಪಪತ್ತೇಃ, ಶುಕ್ತ್ಯಾದೇರಪಿ ಮೂಲಾಜ್ಞಾನವಿಷಯಚೈತನ್ಯಾಭಿನ್ನತಯಾ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾನುಭವಾವಿರೋಧಾತ್ । ವಿವರಣಾದಿಷು ಮೂಲಾಜ್ಞಾನಸಾಧನಪ್ರಸಂಗ ಏವ ‘ಇದಮಹಂ ನ ಜಾನಾಮಿ’ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಮಾಣೋಪದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ‘ಅಹಮಜ್ಞಃ’ ಇತಿ ಸಾಮಾನ್ಯತೋಽಜ್ಞಾನಾನುಭವ ಏವ ಮೂಲಾಜ್ಞಾನವಿಷಯಕಃ, ‘ಶುಕ್ತಿಮಹಂ ನ ಜಾನಾಮಿ’ ಇತ್ಯಾದಿವಿಷಯವಿಶೇಷಾಲಿಂಗಿತಾಜ್ಞಾನಾನುಭವಸ್ತ್ವವಸ್ಥಾಽಜ್ಞಾನವಿಷಯಕಃ’ ಇತಿ ವಿಶೇಷಾಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪಿ ಅವಸ್ಥಾಽವಸ್ಥಾವತೋರಭೇದೇನ ಮೂಲಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿಸಂಸರ್ಗಾದ್ವಾ ಸಾಕ್ಷಿವಿಷಯಚೈತನ್ಯಯೋಃ ವಾಸ್ತವೈಕ್ಯಾದ್ವಾ ವಿಷಯಗತಸ್ಯಾಪ್ಯವಸ್ಥಾಽಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿವಿಷಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಾನಿವರ್ತಕತ್ವೇಽಪಿ ತತಸ್ತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯನುಭವಸ್ಯ ಸತ್ತಾನಿಶ್ಚಯರೂಪಪರೋಕ್ಷವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧಕಪ್ರಯುಕ್ತಾನನುಭವನಿಬಂಧನಭ್ರಾಂತಿತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ, ಅಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವಾಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕತ್ವನಿಯಮಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ – ಇತ್ಯಾಹುಃ ।

ನನು ನಾಯಮಪಿ ನಿಯಮಃ । ಅವಿದ್ಯಾಽಹಂಕಾರಸುಖದುಃಖಾದಿತದ್ಧರ್ಮಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾದಿತಿ ಚೇತ್ – ನ – ಅವಿದ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿರೂಪತ್ವೇನ ವೃತ್ತಿರೂಪಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಸ್ಯಾವರಣನಿವರ್ತಕತ್ವನಿಯಮಾನಪಾಯಾತ್ ।

ಅಥ ಕೋಽಯಂ ಸಾಕ್ಷೀ ಜೀವಾತಿರೇಕೇಣ ವ್ಯವಹ್ರಿಯತೇ ।

ಅತ್ರೋಕ್ತಂ ಕೂಟಸ್ಥದೀಪೇ – ದೇಹದ್ವಯಾಧಿಷ್ಠಾನಭೂತಂ ಕೂಟಸ್ಥಚೈತನ್ಯಂ ಸ್ವಾವಚ್ಛೇದಕಸ್ಯ ದೇಹದ್ವಯಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾದೀಕ್ಷಣಾತ್ ನಿರ್ವಿಕಾರತ್ವಾಚ್ಚ ಸಾಕ್ಷೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಲೋಕೇಽಪಿ ಹಿ ಔದಾಸೀನ್ಯಬೋಧಾಭ್ಯಾಮೇವ ಸಾಕ್ಷಿತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಜೀವಸ್ಯ ವೃತ್ತಯಃ ಸಂತಿ ದೇಹದ್ವಯಭಾಸಿಕಾಃ, ತಥಾಪಿ ಸರ್ವತಃ ಪ್ರಸೃತೇನ ಸ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನೇನ ಕೂಟಸ್ಥಚೈತನ್ಯೇನ ಈಷತ್ ಸದಾ ಭಾಸ್ಯಮಾನಮೇವ ದೇಹದ್ವಯಂ ಜೀವಚೈತನ್ಯರೂಪಪ್ರತಿಬಿಂಬಗರ್ಭಾದಂತಃಕರಣಾದ್ವಿಚ್ಛಿದ್ಯವಿಚ್ಛಿದ್ಯೋದ್ಗಚ್ಛದ್ಭಿರ್ವೃತ್ತಿಜ್ಞಾನೈಃ ಸ್ಫುಟಮ್ ಅವಭಾಸ್ಯತೇ । ಅಂತರಾಲಕಾಲೇಷು ತು ಸಹ ವೃತ್ತ್ಯಭಾವೈಃ ಕೂಟಸ್ಥಚೈತನ್ಯೇನೈವ ಅವಭಾಸ್ಯತೇ । ಅತ ಏವ ಅಹಂಕಾರಾದೀನಾಂ [ಸದಾ](ಸರ್ವದಾ) ಪ್ರಕಾಶಸಂಸರ್ಗಾತ್ ಸಂಶಯಾದ್ಯಗೋಚರತ್ವಮ್ ಅನ್ಯಜ್ಞಾನಧಾರಾಕಾಲೀನಾಹಂಕಾರಸ್ಯ ‘ಏತಾವಂತಂ ಕಾಲಮಿದಮಹಂ ಪಶ್ಯನ್ನೇವಾಸಮ್’ ಇತ್ಯನುಸಂಧಾನಂ ಚ । ನ ಚ ಕೂಟಸ್ಥಪ್ರಕಾಶಿತೇ ಕಥಂ ಜೀವಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರಸ್ಮೃತ್ಯಾದಿಕಮಿತಿ ಶಂಕ್ಯಮ್ । ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಧ್ಯಾಸೇನ ಜೀವೈಕತ್ವಾಪತ್ತ್ಯಾ ಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯ ಜೀವಾಂತರಂಗತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಜೀವಚೈತನ್ಯಮೇವ ಸಾಕ್ಷೀ ಭವತು ಕಿಂ ಕೂಟಸ್ಥೇನೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಲೌಕಿಕವೈದಿಕವ್ಯವಹಾರಕರ್ತುಸ್ತಸ್ಯ ಉದಾಸೀನದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾಸಂಭವೇನ ‘ಸಾಕ್ಷೀ ಚೇತಾ ಕೇವಲೋ ನಿರ್ಗುಣಶ್ಚ’ (ಶ್ವೇ.ಉ. ೬ । ೧೧) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತಸಾಕ್ಷಿತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ’ತಯೋರನ್ಯಃ ಪಿಪ್ಪಲಂ ಸ್ವಾದ್ವತ್ತಿ ಅನಶ್ನನ್ನನ್ಯೋ ಅಭಿಚಾಕಶೀತಿ’ (ಶ್ವೇ.ಉ. ೪ । ೬) ಇತಿ ಕರ್ಮಫಲಭೋಕ್ತುರ್ಜೀವಾತ್ ಉದಾಸೀನಪ್ರಕಾಶರೂಪಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿಣಃ ಪೃಥಗಾಮ್ನಾನಾಚ್ಚ ಇತಿ ।

ನಾಟಕದೀಪೇಽಪಿ ನೃತ್ಯಶಾಲಾಸ್ಥದೀಪದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸಾಕ್ಷೀ ಜೀವಾದ್ವಿವಿಚ್ಯ ದರ್ಶಿತಃ । ತಥಾಹಿ − ‘ನೃತ್ಯಶಾಲಾಸ್ಥಿತೋ ದೀಪಃ ಪ್ರಭುಂ ಸಭ್ಯಾಂಶ್ಚ ನರ್ತಕೀಮ್ । ದೀಪಯೇದವಿಶೇಷೇಣ ತದಭಾವೇಽಪಿ ದೀಪ್ಯತೇ ॥’ (ಪಂ.ದ. ೧೦ । ೧೧) । ತಥಾ ಚಿದಾಭಾಸವಿಶಿಷ್ಟಾಹಂಕಾರರೂಪಂ ಜೀವಂ ವಿಷಯಭೋಗಸಾಕಲ್ಯವೈಕಲ್ಯಾಭಿಮಾನಪ್ರಯುಕ್ತಹರ್ಷವಿಷಾದವತ್ತ್ವಾತ್ ನೃತ್ಯಾಭಿಮಾನಿಪ್ರಭುತುಲ್ಯಂ ತತ್ಪರಿಸರವರ್ತಿತ್ವೇಽಪಿ ತದ್ರಾಹಿತ್ಯಾತ್ ಸಭ್ಯಪುರುಷತುಲ್ಯಾನ್ ವಿಷಯಾನ್ ನಾನಾವಿಧವಿಕಾರವತ್ತ್ವಾತ್ ನರ್ತಕೀತುಲ್ಯಾಂ ಧಿಯಂ ಚ ದೀಪಯನ್ ಸುಷುಪ್ತ್ಯಾದಾವಹಂಕಾರಾದ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ದೀಪ್ಯಮಾನಃ ಚಿದಾಭಾಸವಿಶಿಷ್ಟಾಹಂಕಾರರೂಪಜೀವಭ್ರಮಾಧಿಷ್ಠಾನಕೂಟಸ್ಥಚೈತನ್ಯಾತ್ಮಾ ಸಾಕ್ಷೀತಿ ।

ಏವಂ ಜೀವಾದ್ವಿವೇಚಿತೋಽಯಂ ಸಾಕ್ಷೀ ನ ಬ್ರಹ್ಮಕೋಟಿರಪಿ, ಕಿಂ ತ್ವಸ್ಪೃಷ್ಟಜೀವೇಶ್ವರವಿಭಾಗಂ ಚೈತನ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಕೂಟಸ್ಥದೀಪೇ ।

ತತ್ತ್ವಪ್ರದೀಪಿಕಾಯಾಮಪಿ ಮಾಯಾಶಬಲಿತೇ ಸಗುಣೇ ಪರಮೇಶ್ವರೇ ‘ಕೇವಲೋ ನಿರ್ಗುಣಃ’ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಸರ್ವಪ್ರತ್ಯಗ್ಭೂತಂ ವಿಶುದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜೀವಾಭೇದೇನ ಸಾಕ್ಷೀತಿ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ಇತ್ಯುದಿತಮ್ ।

ಕೌಮುದ್ಯಾಂ ತು ‘ಏಕೋ ದೇವಃ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಗೂಢಃಸರ್ವವ್ಯಾಪೀ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮಾ । ಕರ್ಮಾಧ್ಯಕ್ಷಃ ಸರ್ವಭೂತಾಧಿವಾಸಃ ಸಾಕ್ಷೀ ಚೇತಾ ಕೇವಲೋ ನಿರ್ಗುಣಶ್ಚ ॥’ (ಶ್ವೇ.ಉ. ೬ । ೧೧) ಇತಿ ದೇವತ್ವಾದಿಶ್ರುತೇಃ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯೈವ ರೂಪಭೇದಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ಜೀವಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತ್ಯೋರನುಮಂತಾ ಸ್ವಯಮುದಾಸೀನಃ ಸಾಕ್ಷೀ ನಾಮ । ಸ ಚ ಕಾರಣತ್ವಾದಿಧರ್ಮಾನಾಸ್ಪದತ್ವಾತ್ ಅಪರೋಕ್ಷೋ ಜೀವಗತಮಜ್ಞಾನಾದ್ಯವಭಾಸಯಂಶ್ಚ ಜೀವಸ್ಯಾಂತರಂಗಃ । ಸುಷುಪ್ತ್ಯಾದೌ ಚ ಕಾರ್ಯಕರಣೋಪರಮೇ ಜೀವಗತಾಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಸ್ಯ ವ್ಯಂಜಕಃ ಪ್ರಾಜ್ಞಶಬ್ದಿತಃ । ’ತದ್ಯಥಾ ಪ್ರಿಯಯಾ ಸ್ತ್ರಿಯಾ ಸಂಪರಿಷ್ವಕ್ತೋ ನ ಬಾಹ್ಯಂ ಕಿಂಚನ ವೇದ ನಾಂತರಮೇವಮೇವಾಯಂ ಪುರುಷಃ ಪ್ರಾಜ್ಞೇನಾತ್ಮನಾ ಸಂಪರಿಷ್ವಕ್ತೋ ನ ಬಾಹ್ಯಂ ಕಿಂಚನ ವೇದ ನಾಂತರಮ್’ (ಬೃ.ಉ. ೪ । ೩ । ೨೧) ’ಪ್ರಾಜ್ಞೇನಾತ್ಮನಾಽನ್ವಾರೂಢ ಉತ್ಸರ್ಜನ್ ಯಾತಿ’ (ಬೃ.ಉ. ೪ । ೩ । ೩೫) ಇತಿ ಶ್ರುತಿವಾಕ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯವಸ್ಥಯೋರ್ಜೀವಾದ್ಭೇದೇನ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಃ ಪರಮೇಶ್ವರ ಇತಿ ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಧಿಕರಣೇ ನಿರ್ಣಯೋಽಪಿ ಸಾಕ್ಷಿಪರಃ ಇತ್ಯುಪವರ್ಣಿತಮ್ ।

ತತ್ತ್ವಶುದ್ಧಾವಪಿ ‘ಯಥಾ ಇದಂ ರಜತಮಿತಿ ಭ್ರಮಸ್ಥಲೇ ವಸ್ತುತಃ ಶುಕ್ತಿಕೋಟ್ಯಂತರ್ಗತೋಽಪೀದಮಂಶಃ ಪ್ರತಿಭಾಸತೋ ರಜತಕೋಟಿಃ ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಕೋಟಿರೇವ ಸಾಕ್ಷೀ ಪ್ರತಿಭಾಸತೋ ಜೀವಕೋಟಿರಿತಿ ಜೀವಸ್ಯ ಸುಖಾದಿವ್ಯವಹಾರೇ ತಸ್ಯೋಪಯೋಗಃ’ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಅಯಮೇವ ಪಕ್ಷಃ ಸಮರ್ಥಿತಃ ।

ಕೇಚಿತ್ತು - ಅವಿದ್ಯೋಪಾಧಿಕೋ ಜೀವ ಏವ ಸಾಕ್ಷಾದ್ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾತ್ಸಾಕ್ಷೀ । ಲೋಕೇಽಪಿ ಹ್ಯಕರ್ತೃತ್ವೇ ಸತಿ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ ಸಾಕ್ಷಿತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ತಚ್ಚಾಸಂಗೋದಾಸೀನಪ್ರಕಾಶರೂಪೇ ಜೀವೇ ಏವ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸಂಭವತಿ । ಜೀವಸ್ಯಾಂತಃಕರಣತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪತ್ತ್ಯಾ ಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯಾರೋಪಭಾಕ್ತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವಯಮುದಾಸೀನತ್ವಾತ್ । ‘ಏಕೋ ದೇವಃ’ ಇತಿ ಮಂತ್ರಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜೀವಭಾವಾಭಿಪ್ರಯೇಣ ಸಾಕ್ಷಿತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕಃ । ‘ದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣಾ’ ಇತಿ (ಮು.ಉ. ೩ । ೧ । ೧) ಮಂತ್ರಃ ಗುಹಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನ ಜೀವೇಶ್ವರೋಭಯಪರಃ ಗುಹಾಧಿಕರಣಭಾಷ್ಯೋದಾಹೃತಪೈಂಗಿರಹಸ್ಯಬ್ರಾಹ್ಮಣವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಜೀವಾಂತಃಕರಣೋಭಯಪರೋ ವಾ, ಇತಿ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರೋಧಃ ಇತ್ಯಾಹುಃ ।

ಅನ್ಯೇ ತು - ಸತ್ಯಂ ಜೀವ ಏವ ಸಾಕ್ಷೀ, ನ ತು ಸರ್ವಗತೇನ ಅವಿದ್ಯೋಪಹಿತೇನ ರೂಪೇಣ । ಪುರುಷಾಂತರಾಂತಃಕರಣಾದೀನಾಮಪಿ ಪುರುಷಾಂತರಂ ಪ್ರತಿ ಸ್ವಾಂತಃಕರಣಭಾಸಕಸಾಕ್ಷಿಸಂಸರ್ಗಾವಿಶೇಷೇಣ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾಪತ್ತೇಃ । ನ ಚಾಂತಃಕರಣಭೇದೇನ ಪ್ರಮಾತೃಭೇದಾತ್ತದನಾಪತ್ತಿಃ । ಸಾಕ್ಷಿಭಾಸ್ಯೇಽಂತಃಕರಣಾದೌ ಸರ್ವತ್ರ ಸಾಕ್ಷ್ಯಭೇದೇ ಸತಿ ಪ್ರಮಾತೃಭೇದಸ್ಯಾಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಂತಃಕರಣೋಪಧಾನೇನ ಜೀವಃ ಸಾಕ್ಷೀ । ತಥಾ ಚ ಪ್ರತಿಪುರುಷಂ ಸಾಕ್ಷಿಭೇದಾತ್ ಪುರುಷಾಂತರಾಂತಃಕರಣಾದೇಃ ಪುರುಷಾಂತರಸಾಕ್ಷ್ಯಸಂಸರ್ಗಾದ್ವಾ ತದಯೋಗ್ಯತ್ವಾದ್ವಾ ಅಪ್ರಕಾಶ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಸುಷುಪ್ತಾವಪಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮರೂಪೇಣಾಂತಃಕರಣಸದ್ಭಾವಾತ್ ತದುಪಹಿತಃ ಸಾಕ್ಷೀ ತದಾಪ್ಯಸ್ತ್ಯೇವ । ನ ಚ – ಅಂತಃಕರಣೋಪಹಿತಸ್ಯ ಪ್ರಮಾತೃತ್ವೇನ ನ ತಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿತ್ವಮ್ , ಸುಷುಪ್ತೌ ಪ್ರಮಾತ್ರಭಾವೇಽಪಿ ಸಾಕ್ಷಿಸತ್ತ್ವೇನ ತಯೋರ್ಭೇದಶ್ಚ ಅವಶ್ಯಂ ವಕ್ತವ್ಯಃ - ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ವಿಶೇಷಣೋಪಾಧ್ಯೋರ್ಭೇದಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಸಮ್ಮತತ್ವೇನ ಅಂತಃಕರಣವಿಶಿಷ್ಟಃ ಪ್ರಮಾತಾ ತದುಪಹಿತಃ ಸಾಕ್ಷೀ ಇತಿ ಭೇದೋಪಪತ್ತೇಃ ಇತ್ಯಾಹುಃ ।

ನನು -ಉಕ್ತರೂಪಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಿಣಃಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಾವಾರಕೇಣಾಜ್ಞಾನೇನಾವರಣಮವರ್ಜನೀಯಮಿತಿ ಕಥಮಾವೃತೇನಾವಿದ್ಯಾಹಂಕಾರಾದಿಭಾನಂ - ಇತಿ ಚೇತ್ −

ರಾಹುವದವಿದ್ಯಾ ಸ್ವಾವೃತಪ್ರಕಾಶಪ್ರಕಾಶ್ಯೇತಿ ಕೇಚಿತ್ ।

ವಸ್ತುತಃ ಅವಿದ್ಯಾಂತಃಕರಣತದ್ಧರ್ಮಾವಭಾಸಕಂ ಸಾಕ್ಷಿಚೈತನ್ಯಂ ವಿಹಾಯೈವ ಅಜ್ಞಾನಂ ಚೈತನ್ಯಮಾವೃಣೋತೀತಿ ಅನುಭವಾನುಸಾರೇಣ ಕಲ್ಪನಾತ್ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ದೋಷಃ । ಅತ ಏವ ಸರ್ವದಾ ತೇಷಾಮ್ ಅನಾವೃತಪ್ರಕಾಶಸಂಸರ್ಗಾತ್ ಅಜ್ಞಾನವಿಪರೀತಜ್ಞಾನಸಂಶಯಾಗೋಚರತ್ವಮ್ ।

ಸಾಕ್ಷಿಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾನಾವೃತತ್ವೇ ತತ್ಸ್ವರೂಪಭೂತಸ್ಯಾನಂದಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಕಾಶಾಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ನ − ಇಷ್ಟಾಪತ್ತೇಃ, ಆನಂದರೂಪಪ್ರಕಾಶಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯ ಆತ್ಮನಿ ನಿರುಪಾಧಿಕಪ್ರೇಮ್ಣೋ ದರ್ಶನಾತ್ , ‘ಭಾಸತ ಏವ ಪರಮಪ್ರೇಮಾಸ್ಪದತ್ವಲಕ್ಷಣಂ ಸುಖಮ್’ ಇತಿ ವಿವರಾಣಾಚ್ಚ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ − ಇದಾನೀಮಪ್ಯಾನಂದಪ್ರಕಾಶೇ ಮುಕ್ತಿಸಂಸಾರಯೋರವಿಶೇಷಪ್ರಸಂಗಃ । ನನು ಕಲ್ಪಿತಭೇದಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷ್ಯಾನಂದಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶೇಽಪಿ ಅನವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಸ್ಯಾವೃತಸ್ಯ ಸಂಸಾರದಶಾಯಾಮಪ್ರಕಾಶೇನ ವಿಶೇಷೋಽಸ್ತೀತಿ ಚೇತ್ , ನ−ಆನಂದೇಽನವಚ್ಛೇದಾಂಶಸ್ಯಾಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ಆನಂದಪರೋಕ್ಷಮಾತ್ರಸ್ಯ ಚ ಇದಾನೀಮಪಿ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ನನು−ಅವಚ್ಛಿನ್ನಃ ಸಾಕ್ಷ್ಯಾನಾಂದಃ ಸಾತಿಶಯಃ, ಸುಷುಪ್ತಿಸಾಧಾರಣಾದನತಿಸ್ಪಷ್ಟಾತ್ತತೋ ವೈಷಯಿಕಾನಂದೇಷ್ವತಿಶಯಾನುಭಾವಾತ್ । ಅನವಚ್ಛಿನ್ನೋ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಸ್ತು ನಿರತಿಶಯಃ । ಆನಂದವಲ್ಲ್ಯಾಂ ಮಾನುಷಾನಂದಾದ್ಯುತ್ತರೋತ್ತರಶತಗುಣೋತ್ಕರ್ಷೋಪವರ್ಣನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದೇ ಸಮಾಪನಾತ್− ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ−ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಸಾಕ್ಷ್ಯಾನಂದವಿಷಯಾನಂದಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಾನಾಂ ವಸ್ತುತ ಏಕತ್ವೇನ ಉತ್ಕರ್ಷಾಪಕರ್ಷಾಸಂಭವಾತ್ । ಮಾನುಷಾನಂದಾದೀನಾಮುತ್ತರೋತ್ತರಮುತ್ಕರ್ಷಂ ಶ್ರುತಿರ್ವದತೀತಿ ಚೇತ್ , ಕೋ ವಾ ಬ್ರೂತೇ ಶ್ರುತಿರ್ನ ವದತೀತಿ, ಕಿಂ ತು ಅದ್ವೈತವಾದೇ ತದುಪಪಾದನಮಶಕ್ಯಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ನನ್ವೇಕಸ್ಯೈವ ಸೌರಾಲೋಕಸ್ಯ ಕರತಲಸ್ಫಟಿಕದರ್ಪಣಾದ್ಯಭಿವ್ಯಂಜಕವಿಶೇಷೋಪಧಾನೇನಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿತಾರತಮ್ಯದರ್ಶನಾತ್ ಏಕತ್ವೇಽಪ್ಯಾನಂದಸ್ಯ ಅಭಿವ್ಯಂಜಕಸುಖವೃತ್ತಿಭೇದೋಪಧಾನೇನಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿತಾರತಮ್ಯರೂಪಮುತ್ಕರ್ಷಾಪಕರ್ಷವತ್ತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ - ದೃಷ್ಟಾಂತಾಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ । ಸರ್ವತಃ ಪ್ರಸೃಮರಸ್ಯ ಸೌರಾಲೋಕಸ್ಯ ಗಗನೇ ವಿನಾ ಕರತಲಾದಿಸಂಬಂಧಮ್ ಅಸ್ಪಷ್ಟಂ ಪ್ರಕಾಶಮಾನಸ್ಯ ನಿಮ್ನತಲೇ ಪ್ರಸೃಮರಸ್ಯ ಜಲಸ್ಯೇವ ಕರತಲಸಂಬಂಧೇನ ಗತಿಪ್ರತಿಹತೌ ಬಹುಲೀಭಾವಾದಧಿಕಪ್ರಕಾಶಃ, ಭಾಸ್ವರದರ್ಪಣಾದಿಸಂಬಂಧೇನ ಗತಿಪ್ರತಿಹತೌ ಬಹುಲೀಭಾವಾತ್ತದೀಯದೀಪ್ತಿಸಂವಲನಾಚ್ಚ ತತೋಽಪ್ಯಧಿಕಪ್ರಕಾಶಃ, ಇತಿ ತತ್ರಾಭಿವ್ಯಂಜಕೋಪಾಧಿಕಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿತಾರತಮ್ಯಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ದೃಷ್ಟಾಂತಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ಚ ಗಗನಪ್ರಸೃತಸೌರಾಲೋಕವತ್ ಅನವಚ್ಛಿನ್ನಾನಂದಸ್ಯಾಸ್ಪಷ್ಟತಾ, ಕರತಲಾದ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಸೌರಾಲೋಕವತ್ ಸುಖವೃತ್ತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಾನಂದಸ್ಯಾಧಿಕಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿರಿತಿ ಮುಕ್ತಿತಃ ಸಂಸಾರಸ್ಯೈವ ಅಭ್ಯರ್ಹಿತತ್ವೋಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಏತೇನ ಸಂಸಾರದಶಾಯಾಂ ಪ್ರಕಾಶಮಾನೋಽಪ್ಯಾನಂದೋ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನತತ್ಸಂಸ್ಕಾರವಿಕ್ಷಿಪ್ತತಯಾ ತೀವ್ರವಾಯುವಿಕ್ಷಿಪ್ತಪ್ರದೀಪಪ್ರಭಾವದಸ್ಪಷ್ಟಂ ಪ್ರಕಾಶತೇ, ಮುಕ್ತೌ ತದಭಾವಾತ್ ಯಥಾವದವಭಾಸತೇ ಇತ್ಯಪಿ − ನಿರಸ್ತಮ್ । ನಿರ್ವಿಶೇಷಸ್ವರೂಪಾನಂದೇ ಪ್ರಕಾಶಮಾನೇ ತತ್ರ ವಿಕ್ಷೇಪದೋಷಾದಪ್ರಕಾಶಮಾನಸ್ಯ ಮುಕ್ತ್ಯನ್ವಯಿನೋಽತಿಶಯಸ್ಯ ಅಸಂಭವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸಾಕ್ಷ್ಯಾನಂದಸ್ಯಾನಾವೃತತ್ವಕಲ್ಪನಮಯುಕ್ತಮ್ ।

ಅತ್ರಾಹುಃ ಅದ್ವೈತವಿದ್ಯಾಚಾರ್ಯಾಃ - ಯಥಾ ಅತ್ಯುತ್ಕೃಷ್ಟಸ್ಯ ಏಕಸ್ಯೈವ ಧವಲರೂಪಸ್ಯ ಮಾಲಿನ್ಯತಾರತಮ್ಯಯುಕ್ತೇಷು ಅನೇಕೇಷು ದರ್ಪಣೇಷು ಪ್ರತಿಬಿಂಬೇ ಸತಿ ಉಪಾಧಿಮಾಲಿನ್ಯತಾರತಮ್ಯಾತ್ ತತ್ರ ತತ್ರ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೇ ಧಾವಲ್ಯಾಪಕರ್ಷಃ ತಾರತಮ್ಯೇನಾಧ್ಯಸ್ಯತೇ, ಏವಂ ವಸ್ತುತೋ ನಿರತಿಶಯಸ್ಯ ಏಕಸ್ಯೈವ ಸ್ವರೂಪಾನಂದಸ್ಯ ಅಂತಃಕರಣಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತತಯಾ ಸಾಕ್ಷ್ಯಾನಂದಭಾವೇ ಪ್ರಾಕ್ತನಸುಕೃತಸಂಪತ್ತ್ಯಧೀನವಿಷಯವಿಶೇಷಸಂಪರ್ಕಪ್ರಯುಕ್ತಸತ್ವೋತ್ಕರ್ಷಾಪಕರ್ಷರೂಪಶುದ್ಧಿತಾರತಮ್ಯಯುಕ್ತಸುಖರೂಪಾಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತತಯಾ ವಿಷಯಾನಂದಭಾವೇ ಚ ತಮೋಗುಣರೂಪೋಪಾಧಿಮಾಲಿನ್ಯತಾರತಮ್ಯದೋಷಾತ್ ಅಪಕರ್ಷಃ ತಾರತಮ್ಯೇನಾಧ್ಯಸ್ಯತೇ ಇತಿ ಸಂಸಾರದಶಾಯಾಂ ಪ್ರಕಾಶಮಾನೇಽಪ್ಯಾನಂದೇ ಅಧ್ಯಸ್ತಾಪಕರ್ಷತಾರತಮ್ಯೇನ ಸಾತಿಶಯತ್ವಾದತೃಪ್ತಿಃ ।ವಿದ್ಯೋದಯೇ ನಿಖಿಲಾಪಕರ್ಷಾಧ್ಯಾಸನಿವೃತ್ತೇಃ ಅರೋಪಿತಸಾತಿಶಯತ್ವಾಪಾಯಾತ್ ಕೃತಕೃತ್ಯತಾ, ಇತಿ ವಿಶೇಷೋಪಪತ್ತೇಃ ನಿರುಪಾಧಿಕಪ್ರೇಮಗೋಚರತಯಾ ಪ್ರಕಾಶಮಾನಃ ಸಾಕ್ಷ್ಯಾನಂದೋಽನಾವೃತ ಏವೇತಿ ।

ಅನ್ಯೇ ತು -ಪ್ರಕಾಶಮಾನೋಽಪ್ಯಾನಾಂದಃ ‘ಮಯಿ ನಾಸ್ತಿ ನ ಪ್ರಕಾಶತೇ’ ಇತ್ಯಾವರಣಾನುಭವಾತ್ ಆವೃತ ಏವ । ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಸಾಕ್ಷಿಣಿ ಅವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತರೂಪಭೇದಸಂಭವೇನ ಚೈತನ್ಯರೂಪೇಣಾನಾವರಣಸ್ಯ ಆನಂದರೂಪೇಣಾವರಣಸ್ಯ ಚಾವಿರೋಧಾತ್ , ಸ್ವರೂಪ್ರಕಾಶಸ್ಯಾವರಣಾನಿವರ್ತಕತಯಾ ಪ್ರಕಾಶಮಾನೇ ಆವರಣಸ್ಯಾವಿರೋಧಾಚ್ಚ, ‘ತ್ವದುಕ್ತಮರ್ಥಂ ನ ಜಾನಾಮಿ’ ಇತಿ ಪ್ರಕಾಶಮಾನ ಏವಾವರಣದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ನ ಚ ತತ್ರ ಅನಾವೃತಸಾಮಾನ್ಯಾಕಾರಾವಚ್ಛೇದೇನ ವಿಶೇಷಾವರಣಮೇವಾನುಭೂಯತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅನ್ಯಾವರಣಸ್ಯಾನ್ಯಾವಚ್ಛೇದೇನ ಭಾನೇಽತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಭಾವೋ ನಿಯಾಮಕ ಇತಿ ನಾತಿಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ವ್ಯಾಪ್ಯವ್ಯಾಪಕಭಾವಾತಿರಿಕ್ತಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷಭಾವಾಭಾವೇನ ‘ವಹ್ನಿಂ ನ ಜಾನಾಮಿ’ ಇತಿ ಧೂಮಾವಾರಕಾಜ್ಞಾನಾನುಭವ ಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಯದವಚ್ಛಿನ್ನಮಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಕಾಶತೇ ತದೇವಾವೃತಮಿತಿ ಪ್ರಕಾಶಮಾನೇಽಪ್ಯಜ್ಞಾನಂ ಯುಜ್ಯತೇ । ಅಜ್ಞಾನಂ ಚ ಯಥಾ ಸಾಕ್ಷ್ಯಂಶಂ ವಿಹಾಯ ಚೈತನ್ಯಮಾವೃಣೋತಿ, ಏವಮಾನಂದಮಪಿ ತತ್ತತ್ಸುಖರೂಪವೃತ್ತಿಕಬಲೀಕೃತಂ ವಿಹಾಯೈವಾವೃಣೋತಿ । ಸ ಏವ ವೈಷಯಿಕಾನಂದಸ್ಯಾವರಣಾಭವಃ । ಸ ಚಾವರಣಾಭಿಭವಃ ಪ್ರತ್ಯೂಷಸಮಯೇ ಬಾಹ್ಯಾವರಣಾಭಿಭವವತ್ ಕಾರಣವಿಶೇಷಪ್ರಯುಕ್ತವೃತ್ತಿವಿಶೇಷವಶಾತ್ ತರತಮಭಾವೇನ ಭವತಿ । ಅತಃ ಸ್ವರೂಪಾನಂದವಿಷಯಾನಂದಯೋಃ ವಿಷಯಾನಂದಾನಾಂ ಚ ಪರಸ್ಪರಂ ಭೇದಸಿದ್ಧಿಃ − ಇತಿ ವದಂತಿ ।

ಸರ್ವಥಾಽಪಿ ಸಾಕ್ಷಿಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾನಾವೃತತ್ವೇನ ಆವರಣಾಭಿಭವಾರ್ಥಂ ವೃತ್ತಿಮನಪೇಕ್ಷ್ಯೈವ ತೇನ ಅಹಂಕಾರಾದಿಪ್ರಕಾಶನಮಿತಿ ತುಲ್ಯಮೇವ ।

ನನ್ವೇವಂ ಕಥಮಹಂಕಾರಾದೀನಾಮನುಸಂಧಾನಮ್ । ಜ್ಞಾನಸೂಕ್ಷ್ಮಾವಸ್ಥಾರೂಪಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೇ ಸತ್ಯಯೋಗೇನ ನಿತ್ಯೇನ ಸಾಕ್ಷಿಣಾ ತದಾಧಾನಾಸಂಭವಾತ್ ।

ಅತ್ರ ಕೇಚಿದಾಹುಃ- ಸ್ವಸಂಸೃಷ್ಟೇನ ಸಾಕ್ಷಿಣಾ ಸದಾ ಭಾಸ್ಯಮಾನೋಽಹಂಕಾರಃ ತತ್ತದ್ಘಟಾದಿವಿಷಯವೃತ್ತ್ಯಾಕಾರಪರಿಣತಸ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನೇನಾಪಿ ಸಾಕ್ಷಿಣಾ ಭಾಸ್ಯತ ಇತಿ ತಸ್ಯಾನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ ಸಂಭವತಿ ಸಂಸ್ಕಾರಾಧಾನಂ ಘಟಾದೌ ವಿಷಯ ಇವ । ನ ಹಿ ಸ್ವಾಕಾರವೃತ್ತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಸಾಕ್ಷಿಣೈವ ಸ್ವಗೋಚರಸಂಸ್ಕಾರಾಧಾನಮಿತಿ ನಿಯಮೋಽಸ್ತಿ । ತಥಾ ಸತಿ ವೃತ್ತಿಗೋಚರಸಂಸ್ಕಾರಾಸಂಭವೇನ ವೃತ್ತೇರಸ್ಮರಣಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅನವಸ್ಥಾಪತ್ತ್ಯಾ ವೃತ್ತಿಗೋಚರವೃತ್ತ್ಯಂತರಸ್ಯ ಅನುವ್ಯವಸಾಯನಿರಸನೇನ ನಿರಸ್ತತ್ವಾತ್ । ಕಿಂ ತು ಯದ್ವೃತ್ತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯೇ ಯತ್ ಪ್ರಕಾಶತೇ ತದ್ವೃತ್ತ್ಯಾ ತದ್ಗೋಚರಸಂಸ್ಕಾರಾಧಾನಮ್ ಇತ್ಯೇವ ನಿಯಮಃ । ಏವಂ ಚ ಜ್ಞಾನಸುಖಾದಯೋಽಪಿ ಅಂತಃಕರಣವೃತ್ತಯಃ ತಪ್ತಾಯಃಪಿಂಡಾದ್ವ್ಯುಚ್ಚರಂತೋ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾಃ ಸ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನೇನ ವಹ್ನಿನೇವ ಸ್ವಸ್ವಾವಚ್ಛಿನ್ನೇನ ಅನಿತ್ಯೇನ ಸಾಕ್ಷಿಣಾ ಭಾಸ್ಯಂತ ಇತಿ ಯುಕ್ತಂ ತೇಷ್ವಪಿ ಸಂಸ್ಕಾರಾಧಾನಮ್ । ಯಸ್ತು ‘ಘಟೈಕಾಕಾರಧೀಸ್ಥಾ ಚಿತ್ ಘಟಮೇವಾವಭಾಸಯೇತ್ । ಘಟಸ್ಯ ಜ್ಞಾತತಾ ಬ್ರಹ್ಮಚೈತನ್ಯೇನಾವಭಾಸ್ಯತೇ ॥ (ಪಂ.ದ. ೮ । ೪) ಇತಿ ಕೂಟಸ್ಥದೀಪೋಕ್ತಃ ವಿಷಯವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಷಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಬ್ರಹ್ಮಚೈತನ್ಯಾವಭಾಸ್ಯತ್ವಪಕ್ಷಃ,ಯಶ್ಚ ತತ್ತ್ವಪ್ರದೀಪಿಕೋಕ್ತೋ ಜ್ಞಾನೇಚ್ಛಾದೀನಾಮನವಚ್ಛಿನ್ನಶುದ್ಧಚೈತನ್ಯರೂಪನಿತ್ಯಸಾಕ್ಷಿಭಾಸ್ಯತ್ವಪಕ್ಷಃ, ತಯೋರಪಿ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಸಂಸೃಷ್ಟಾಪರೋಕ್ಷರೂಪತ್ವಾತ್ ವೃತ್ತಿಸಂಸರ್ಗೋಽವಶ್ಯಂ ವಾಚ್ಯ ಇತಿ ತತ್ಸಂಸೃಷ್ಟಾನಿತ್ಯರೂಪಸದ್ಭಾವಾತ್ ನ ತೇಷು ಸಂಸ್ಕಾರಾಧಾನೇ ಕಾಚಿದನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ।

ಅನ್ಯೇ ತು - ಸುಷುಪ್ತಾವಪಿ ಅವಿದ್ಯಾದ್ಯನುಸಂಧಾನ ಸಿದ್ಧಯೇ ಕಲ್ಪಿತಾಮ್ ಅವಿದ್ಯಾವೃತ್ತಿಮ್ ಅಹಮಾಕಾರಾಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಅಹಮರ್ಥೇ ಸಂಸ್ಕಾರಮುಪಪಾದಯಂತಿ । ನ ಚಾಸ್ಮಿನ್ ಪಕ್ಷೇ ‘ಏತಾವಂತಂ ಕಾಲಮಿದಮಹಂ ಪಶ್ಯನ್ನೇವಾಸಮ್’ ಇತಿ ಅನ್ಯಜ್ಞಾನಧಾರಾಕಾಲೀನಾಹಮರ್ಥಾನುಸಂಧಾನಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಅವಚ್ಛೇದಕಭೇದೇನ ಸುಖದುಃಖಯೌಗಪದ್ಯವದ್ವೃತ್ತಿದ್ವಯಯೌಗಪದ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯವಿರೋಧೇನ ಅನ್ಯಜ್ಞಾನಧಾರಾಕಾಲೇಽಪಿ ಅಹಮಾಕಾರಾವಿದ್ಯಾವೃತ್ತಿಸಂತಾನಸಂಭವಾದಿತಿ ।

ಅಪರೇ ತು - ಅಹಮಾಕಾರಾ ವೃತ್ತಿರಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿರೇವ । ಕಿಂ ತು ಉಪಾಸನಾದಿವೃತ್ತಿವತ್ ನ ಜ್ಞಾನಮ್ , ಕ್ಲೃಪ್ತತತ್ಕರಣಾಜನ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ತತ್ರ ಚಕ್ಷುರಾದಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಮಾಣಂ ಸಂಭವತಿ । ನ ವಾ ಲಿಂಗಾದಿಕಮ್ । ಲಿಂಗಾದಿಪ್ರತಿಸಂಧಾನಶೂನ್ಯಸ್ಯಾಪ್ಯಹಂಕಾರಾನುಸಂಧಾನದರ್ಶನಾತ್ । ನಾಪಿ ಮನಃ ಕರಣಮ್ । ತಸ್ಯೋಪಾದಾನಭೂತಸ್ಯ ಕ್ವಚಿದಪಿ ಕರಣತ್ವಾಕ್ಲೃಪ್ತೇಃ । ತರ್ಹಿ ಅಹಮರ್ಥಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಽಪಿ ಜ್ಞಾನಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ನ - ತಸ್ಯಾ ಅಹಮಂಶೇ ಜ್ಞನತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ತತ್ತಾಂಶೇ ಸ್ಮೃತಿಕರಣತ್ವೇನ ಕ್ಲೃಪ್ತಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯತಯಾ ಜ್ಞಾನತ್ವಾತ್ , ಅಂಶಭೇದೇನ ಜ್ಞಾನೇ ಪರೋಕ್ಷತ್ವಾಪರೋಕ್ಷತ್ವವತ್ ಪ್ರಮಾತ್ವಾಪ್ರಮಾತ್ವವಚ್ಚ ಜ್ಞಾನತ್ವಾಜ್ಞಾನತ್ವಯೋರಪಿ ಅವಿರೋಧಾತ್ - ಇತ್ಯಾಹುಃ ।

ಇತರೇ ತು - ಅಹಮಾಕಾರಾಽಪಿ ವೃತ್ತಿರ್ಜ್ಞಾನಮೇವ । ‘ಮಾಮಹಂ ಜಾನಾಮಿ’ ಇತ್ಯನುಭವಾತ್ । ನ ಚ ಕರಣಾಸಂಭವಃ । ಅನುಭವಾನುಸಾರೇಣ ಮನಸ ಏವಾಂತರಿಂದ್ರಿಯತ್ವಸ್ಯೇವ ಕರಣತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಕಲ್ಪನಾತ್ - ಇತ್ಯಾಹುಃ ।

ಏವಂ ಸತಿ ಬಾಹ್ಯಗೋಚರಾಪರೋಕ್ಷವೃತ್ತೀನಾಮೇವ ಆವರಣಾಭಿಭಾವಕತ್ವನಿಯಮಃ ಪರ್ಯವಸನ್ನಃ ।

ನನು−ತಥಾಪ್ಯುಪಜೀವ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಂ ದುರ್ವಾರಮ್ । ಅಪಚ್ಛೇದಶಾಸ್ತ್ರಯೋರ್ಹಿ ನ ಪೂರ್ವಂ ಪರಸ್ಯೋಪಜೀವ್ಯಮಿತಿ ಯುಕ್ತಃ ಪರೇಣ ಪೂರ್ವಸ್ಯ ಬಾಧಃ । ಇಹ ತು ವರ್ಣಪದಾದಿಸ್ವರೂಪಗ್ರಾಹಕತಯಾ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಬೋಧಕಾಗಮಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯೋಪಜೀವ್ಯತ್ವಾತ್ ಆಗಮಸ್ಯೈವ ತದ್ವಿರುದ್ಧಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಬೋಧಕತ್ವರೂಪೋ ಬಾಧೋ ಯುಜ್ಯತೇ । ನ ಚ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಶ್ರುತ್ಯಾ ವರ್ಣಪದಾದಿಸತ್ಯತ್ವಾಂಶೋಪಮರ್ದೇಽಪಿ ಉಪಜೀವ್ಯಸ್ವರೂಪಾಂಶೋಪಮರ್ದಾಭಾವಾತ್ ನೋಪಜೀವ್ಯವಿರೋಧ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ‘ನೇಹ ನಾನಾಸ್ತಿ ಕಿಂಚನ’ (ಕ.ಉ. ೨ । ೪ । ೧೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭಿಃ ಸ್ವರೂಪೇಣೈವ ಪ್ರಪಂಚಾಭಾವಬೋಧನಾತ್ ।

ಅತ್ರ ಕೇಚಿದಾಹುಃ − ವೃಷಮಾನಯೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಶ್ರವಣದೋಷಾತ್ ವೃಷಭಮಾನಯೇತ್ಯಾದಿರೂಪೇಣ ಶೃಣ್ವತೋಽಪಿ ಶಾಬ್ದಪ್ರಮಿತಿದರ್ಶನೇನ ಶಾಬ್ದಪ್ರಮಿತೌ ವರ್ಣಪದಾದಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಪ್ರಮಾಭ್ರಮಸಾಧಾರಣಮೇವಾಪೇಕ್ಷಿತಮಿತಿ ಅದ್ವೈತಾಗಮೇನ ವರ್ಣಪದಾದಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಾತ್ರಮುಪಜೀವ್ಯಂ ನ ತತ್ಪ್ರಮಾ । ತಥಾ ಚ ವರ್ಣಪದಾದಿಸ್ವರೂಪೋಪಮರ್ದೇಽಪಿ ನೋಪಜೀವ್ಯವಿರೋಧ ಇತಿ ।

ಅನ್ಯೇ ತ್ವಾಹು: − ಶಾಬ್ದಪ್ರಮಿತೌ ವರ್ಣಪದಾದಿಸ್ವರೂಪಸಿದ್ಧ್ಯನಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಪಿ ಅಯೋಗ್ಯಶಬ್ದಾತ್ ಪ್ರಮಿತ್ಯನುದಯಾತ್ ಯೋಗ್ಯತಾಸ್ವರೂಪಸಿದ್ಧ್ಯಪೇಕ್ಷಾಽಸ್ತಿ । ತದಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಪಿ ನೋಪಜೀವ್ಯವಿರೋಧಃ । ‘ನೇಹ ನಾನಾಸ್ತಿ’ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ನಿಷೇಧೇಽಪಿ ಯಾವದ್ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮನುವರ್ತಮಾನಸ್ಯಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಸಂವಾದಿನೋಽಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣಪ್ರಪಂಚಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾಂಗೀಕಾರಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಾಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪ್ರಮಾಣಾನಾಂ ನಿರ್ವಿಷಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚ −ಸ್ವರೂಪೇಣ ನಿಷೇಧೇಽಪಿ ಕಥಂ ಪ್ರಪಂಚಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾತ್ಮಲಾಭಃ , ನಿಷೇಧಸ್ಯ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪರೂಪತ್ವೇ ವ್ಯಾಘಾತಾತ್ - ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಶುಕ್ತೌ ‘ಇದಂ ರಜತಂ’ ‘ನೇದಂ ರಜತಂ’ ಇತಿ ಪ್ರತೀತಿದ್ವಯಾನುರೋಧೇನ ಅಧಿಷ್ಠಾನಗತಾಧ್ಯಸ್ತಾಭಾವಸ್ಯ ಬಾಧಪರ್ಯಂತಾನುವೃತ್ತಿಕಾಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣಪ್ರತಿಯೋಗಿಸ್ವರೂಪಸಹಿಷ್ಣುತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಏತೇನ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೇಣ ನಿಷೇಧೇ ಶಶಶೃಂಗವದಸತ್ತ್ವಮೇವ ಸ್ಯಾದಿತಿ ನಿರಸ್ತಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯಸ್ವರೂಪಾಂಗೀಕಾರೇಣ ವೈಷಮ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಅಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಅಧಿಷ್ಠಾನೇ ಸ್ಪರೂಪೇಣ ನಿಷೇಧೇ ಅನ್ಯತ್ರ ತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೇಣ ನಿಷೇಧಃ ಸ್ವತಸ್ಸಿದ್ಧ ಇತಿ ತಸ್ಯ ಸರ್ವದೇಶಕಾಲಸಂಬಂಧಿನಿಷೇಧಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾಪತ್ತ್ಯಾ ಅಸತ್ತ್ವಂ ದುರ್ವಾರಮ್ । ‘ಸರ್ವದೇಶಕಾಲಸಂಬಂಧಿನಿಷೇಧಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಮಸತ್ತ್ವಂ’ ಇತ್ಯೇವಾಸತ್ತ್ವನಿರ್ವಚನಾತ್ , ವಿಧಾಂತರೇಣ ತನ್ನಿರ್ವಚನಾಯೋಗಾದಿತಿ−ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅಸತಃ ಸರ್ವದೇಶಕಾಲಸಂಬಂಧಿನಿಷೇಧಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಮುಪಗಚ್ಛತಾ ತಸ್ಯ ತಥಾತ್ವೇ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಸರ್ವದೇಶಕಾಲಯೋಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೀಕರಣಾಯೋಗೇನ ಆಗಮಸ್ಯ ತಾದೃಶಾಗಮಾನುಪಲಂಭೇನ ಚ ಪ್ರಮಾಣಯಿತುಮಶಕ್ಯತಯಾ, ಅನುಮಾನಮೇವ ಪ್ರಮಾಣಯಿತವ್ಯಮಿತಿ ತದನುಮಾನೇ ಯತ್ ಸದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಂ ಲಿಂಗಂ ವಾಚ್ಯಂ ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರಥಮಪ್ರತೀತಸ್ಯ ಅಸತ್ತ್ವನಿರ್ವಚನತ್ವೋಪಪತ್ತೇ: − ಇತಿ ।

ಅಪರೇ ತು−ನೇಹ ನಾನಾಸ್ತೀತಿ ಶ್ರುತೇಃ ಸತ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಪಂಚನಿಷೇಧ ಏವ ತಾತ್ಪರ್ಯಂ ನ ಸ್ವರೂಪೇಣ । ಸ್ವರೂಪೇಣ ನಿಷೇಧಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಾಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪಕತ್ವೇ ತಸ್ಯ ತನ್ನಿಷೇಧತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ತತ್ಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪಕತ್ವೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಚ ಸತ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ‘ಸನ್ ಘಟಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ನ ತೇನಾಪಿ ರೂಪೇಣ ನಿಷೇಧೋ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯವಿರೋಧಾಯ ಸತ್ಯತ್ವಾಭಾಸರೂಪವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ಯತ್ವವಿಷಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚೈವಂ ಸತಿ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಸತ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಗತಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚೇ ಪ್ರಸಕ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ ತೇನ ರೂಪೇಣ ಪ್ರಪಂಚನಿಷೇಧಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಯಥಾ ಶುಕ್ತೌ ರಜತಾಭಾಸಪ್ರತೀತಿರೇವ ಸತ್ಯರಜತಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತಿ ತನ್ನಿಷೇಧಃ, ಅತ ಏವ ‘ನೇದಂ ರಜತಂ ಕಿಂ ತು ತತ್’ ‘ನೇಯಂ ಮದೀಯಾ ಗೌಃ ಕಿಂ ತು ಸೈವ’ ‘ನಾತ್ರ ವರ್ತಮಾನಶ್ಚೈತ್ರಃ ಕಿಂ ತ್ವಪವರಕೇ’ ಇತಿ ನಿಷಿಧ್ಯಮಾನಸ್ಯಾನ್ಯತ್ರ ಸತ್ತ್ವಮವಗಮ್ಯತೇ ; ಏವಂ ಸತ್ಯತ್ವಾಭಾಸಪ್ರತೀತಿರೇವ ಸತ್ಯತ್ವಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತಿ ತನ್ನಿಷೇಧೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅತೋ ವರ್ಣಪದಯೋಗ್ಯತಾದಿಸ್ವರೂಪೋಪಮರ್ದಶಂಕಾಭಾವಾನ್ನೋಪಜೀವ್ಯವಿರೋಧ ಇತ್ಯಾಹು: ।

ಅನ್ಯೇ ತು - ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಸತ್ಯತ್ವಮ್ , ಪ್ರಪಂಚೇ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸತ್ಯತ್ವಂ ಸತ್ಯತ್ವಾಭಾಸರೂಪಮ್ , ಶುಕ್ತಿರಜತಾದೌ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಸತ್ಯತ್ವಂ ತತೋಽಪಿ ನಿಕೃಷ್ಟಮ್ , ಇತಿ ಸತ್ತಾತ್ರೈವಿಧ್ಯಂ ನೋಪೇಯತೇ । ಅಧಿಷ್ಠಾನಬ್ರಹ್ಮಗತಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಸತ್ತಾನುವೇಧಾದೇವ ಘಟಾದೌ ಶುಕ್ತಿರಜತಾದೌ ಚ ಸತ್ತ್ವಾಭಿಮಾನೋಪಪತ್ತ್ಯಾ ಸತ್ಯತ್ವಾಭಾಸಕಲ್ಪನಸ್ಯ ನಿಷ್ಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಪ್ರಪಂಚೇ ಸತ್ಯತ್ವಪ್ರತೀತ್ಯಭಾವಾತ್ ತತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪನ್ನೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತತ್ಪ್ರತೀತೇರೇವ ಅವಿವೇಕೇನ ಪ್ರಪಂಚೇ ತತ್ಪ್ರಸಕ್ತಿತ್ವೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ಸತ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಪಂಚನಿಷೇಧೇ ನೋಪಜೀವ್ಯವಿರೋಧಃ, ನ ವಾ ಅಪ್ರಸಕ್ತನೇಷೇಧನಮ್ । ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಗತಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಸತ್ತಾತಿರೇಕೇಣ ಪ್ರಪಂಚೇ ಸತ್ತ್ವಾಭಾಸಾನುಪಗಮೇ ವ್ಯವಹಿತಸತ್ಯರಜತಾತಿರೇಕೇಣ ಶುಕ್ತೌ ರಜತಾಭಾಸೋತ್ಪತ್ತಿಃ ಕಿಮರ್ಥಮುಪೇಯತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ವ್ಯವಹಿತಸ್ಯಾಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಾಸಂಭವಾತ್ ತನ್ನಿರ್ವಾಹಾಯ ತದುಪಗಮಾತ್ ಇತ್ಯಾಹುಃ ।

ನನ್ವೇವಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಭ್ರಮಸ್ಥಲೇಽಪಿ ಗ್ರೀವಾಸ್ಥಮುಖಾತಿರೇಕೇಣ ದರ್ಪಣೇ ಮುಖಾಭಾಸೋತ್ಪತ್ತಿರುಪೇಯಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಸ್ವಕೀಯೇ ಗ್ರೀವಾಸ್ಥಮುಖೇ ನಾಸಾದ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರದೇಶಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಸಂಭವೇಽಪಿ ನಯನಗೋಲಕಲಲಾಟಾದಿಪ್ರದೇಶಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಯೋಗಾತ್ , ಪ್ರತಿಬಿಂಬಭ್ರಮೇ ನಯನಗೋಲಕಾದಿಪ್ರದೇಶಾಪರೋಕ್ಷ್ಯದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ನ ಚ ಬಿಂಬಾತಿರಿಕ್ತಪ್ರತಿಬಂಬಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಃ । ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಬಿಂಬಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ತತೋ ಭೇದೇನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಪತ್ತೇಃ ।

ಅತ್ರ ವಿವರಣಾನುಸಾರಿಣಃ ಪ್ರಾಹುಃ− ಗ್ರೀವಾಸ್ಥ ಏವ ಮುಖೇ ದರ್ಪಣೋಪಾಧಿಸನ್ನಿಧಾನದೋಷಾತ್ ದರ್ಪಣಸ್ಥತ್ವಪ್ರತ್ಯಙ್ಮುಖತ್ವಬಿಂಬಭೇದಾನಾಮಧ್ಯಾಸಸಂಭವೇನ ನ ದರ್ಪಣೇ ಮುಖಸ್ಯಾಪ್ಯಧ್ಯಾಸಃ ಕಲ್ಪನೀಯಃ , ಗೌರವಾತ್ । ‘ದರ್ಪಣೇ ಮುಖಂ ನಾಸ್ತಿ’ ಇತಿ ಸಂಸರ್ಗಮಾತ್ರಬಾಧಾತ್ । ಮಿಥ್ಯಾವಸ್ತ್ವಂತರತ್ವೇ ‘ನೇದಂ ಮುಖಂ’ ಇತಿ ಸ್ವರೂಪಬಾಧಾಪತ್ತೇಃ । ‘ದರ್ಪಣೇ ಮಮ ಮುಖಂ ಭಾತಿ’ ಇತಿ ಸ್ವಮುಖಾಭೇದಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಚ್ಚ । ನ ಚ ಗ್ರೀವಾಸ್ಥಮುಖಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಾಸಂಭವಃ । ಉಪಾಧಿಪ್ರತಿಹತನಯನರಶ್ಮೀನಾಂ ಪರಾವೃತ್ಯ ಬಿಂಬಗ್ರಾಹಿತ್ವನಿಯಮಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ತನ್ನಿಯಮಾನಭ್ಯುಪಗಮೇ ಪರಮಾಣೋಃ ಕುಡ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಿತಸ್ಥೂಲಸ್ಯಾಪಿ ಚಾಕ್ಷುಷಪ್ರತಿಬಿಂಬಭ್ರಮಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚಾವ್ಯವಹಿತಸ್ಥೂಲೋದ್ಭೂತರೂಪವತ ಏವ ಚಾಕ್ಷುಷಪ್ರತಿಬಿಂಬಭ್ರಮಃ ನಾನ್ಯಸ್ಯೇತಿ ನಿಯಮ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಬಿಂಬಸ್ಥೌಲ್ಯೋದ್ಭೂತರೂಪಯೋಃ ಕ್ಲೃಪ್ತೇನ ಚಾಕ್ಷುಷಜ್ಞಾನಜನನೇನ ಉಪಯೋಗಸಂಭವೇ ವಿಧಾಂತರೇಣೋಪಯೋಗಕಲ್ಪನಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಕುಡ್ಯಾದಿವ್ಯವಧಾನಸ್ಯ ಪ್ರತಿಹತನಯನರಶ್ಮಿಸಂಬಂಧವಿಘಟನಂ ವಿನೈವ ಇಹ ಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವೇ ತಥೈವ ಘಟಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಸ್ಥಲೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಸಂಭವೇನ ಚಕ್ಷುಃಸನ್ನಿಕರ್ಷಮಾತ್ರಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವವಿಲೋಪಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ, ದರ್ಪಣೇ ಮಿಥ್ಯಾಮುಖಾಧ್ಯಾಸವಾದಿನಾಪಿ ಕಾರಣತ್ರಯಾಂತರ್ಗತಸಂಸ್ಕಾರಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ನಯನರಶ್ಮೀನಾಂ ಕದಾಚಿತ್ ಪರಾವೃತ್ತ್ಯ ಸ್ವಮುಖಗ್ರಾಹಕತ್ವಕಲ್ಪನಯೈವ ಪೂರ್ವಾನುಭವಸ್ಯ ಸಮರ್ಥನೀಯತ್ವಾಚ್ಚ । ನ ಚ ನಾಸಾದಿಪ್ರದೇಶಾವಚ್ಛಿನ್ನಪೂರ್ವಾನುಭವಾದೇವ ಸಂಸ್ಕಾರೋಪಪತ್ತಿಃ । ತಾವತಾ ನಯನಗೋಲಕಾದಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಧ್ಯಾಸಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ತಟಾಕಸಲಿಲೇ ತಟವಿಟಪಿಸಮಾರೂಢಾದೃಷ್ಟಚರಪುರುಷಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಧ್ಯಾಸಸ್ಥಲೇ ಕಥಮಪಿ ಪೂರ್ವಾನುಭವಸ್ಯ ದುರ್ವಚತ್ವಾಚ್ಚ । ಏವಂ ಚ ಉಪಾಧಿಪ್ರತಿಹತನಯನರಶ್ಮೀನಾಂ ಬಿಂಬಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ತದ್ಗ್ರಾಹಕತ್ವೇಽವಶ್ಯಂ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಫಲಬಲಾತ್ - ದರ್ಪಣಾದ್ಯಭಿಹತಾನಾಮೇವ ಬಿಂಬಂ ಪ್ರಾಪ್ಯತದ್ಗ್ರಾಹಕತ್ವಮ್ , ನ ಶಿಲಾದಿಪ್ರತಿಹತಾನಾಮ್ , ಅನತಿಸ್ವಚ್ಛತಾಮ್ರಾದಿಪ್ರತಿಹತಾನಾಂ ಮಲಿನೋಪಾಧಿಸಂಬಂಧದೋಷಾತ್ ಮುಖಾದಿಸಂಸ್ಥಾನವಿಶೇಷಾಗ್ರಾಹಕತ್ವಮ್ , ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸೂರ್ಯಂ ಪ್ರೇಪ್ಸೂನಾಮಿವ ಉಪಾಧಿಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ನಿವೃತ್ತಾನಾಂ ನ ತಥಾ ಸೌರತೇಜಸಾ ಪ್ರತಿಹತಿರಿತಿ ನ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸೂರ್ಯಾವಲೋಕನೇ ಸಾಕ್ಷಾತ್ತದವಲೋಕನ ಇವ ಅಶಕ್ಯತ್ವಮ್ , ಜಲಾದ್ಯುಪಾಧಿಸನ್ನಿಕರ್ಷೇ ಕೇಷಾಂಚಿತ್ ಉಪಾಧಿಪ್ರತಿಹತಾನಾಂ ಬಿಂಬಪ್ರಾಪ್ತಾವಪಿ ಕೇಷಾಂಚಿತ್ ತದಂತರ್ಗಮನೇನಾಂತರಸಿಕತಾದಿಗ್ರಹಣಂ - ಇತ್ಯಾದಿಕಲ್ಪನಾನ್ನ ಕಶ್ಚಿದ್ದೋಷ ಇತಿ ।

ಅದ್ವೈತವಿದ್ಯಾಕೃತಸ್ತು ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಾಂ ತ್ರಿವಿಧಜೀವವಾದಿನಾಂ ವಿದ್ಯಾರಣ್ಯಗುರುಪ್ರಭೃತೀನಾಮಭಿಪ್ರಾಯಮೇವಮಾಹು: − ಚೈತ್ರಮುಖಾತ್ ಭೇದೇನ ತತ್ಸದೃಶತ್ವೇನ ಚ ಪಾರ್ಶ್ವಸ್ಥೈಃ ಸ್ಪಷ್ಟಂ ನಿರೀಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ದರ್ಪಣೇ ತತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಂ ತತೋ ಭಿನ್ನಂ ಸ್ವರೂಪತೋ ಮಿಥ್ಯೈವ, ಸ್ವಕರಗತಾದಿವ ರಜತಾತ್ ಶುಕ್ತಿರಜತಮ್ । ನ ಚ ‘ದರ್ಪಣೇ ಮಮ ಮುಖಂ ಭಾತಿ’ ಇತಿ ಬಿಂಬಾಭೇದಜ್ಞಾನವಿರೋಧಃ । ಸ್ಪಷ್ಟಭೇದದ್ವಿತ್ವಪ್ರತ್ಯಙ್ಮುಖತ್ವಾದಿಜ್ಞಾನವಿರೋಧೇನ ಅಭೇದಜ್ಞಾನಾಸಂಭವಾತ್ , ‘ದರ್ಪಣೇ ಮಮ ಮುಖಂ’ ಇತಿ ವ್ಯಪದೇಶಸ್ಯ ಸ್ವಚ್ಛಾಯಾಂ ಮುಖೇ ಸ್ವಮುಖವ್ಯಪದೇಶವತ್ ಗೌಣತ್ವಾಚ್ಚ । ನ ಚ ಅಭೇದಜ್ಞಾನವಿರೋಧಾತ್ ಭೇದವ್ಯಪದೇಶ ಏವ ಗೌಣಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕ್ಯಮ್ । ಬಾಲಾನಾಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೇ ಪುರುಷಾಂತರಭ್ರಮಸ್ಯ ಹಾನೋಪಾದಿತ್ಸಾದ್ಯರ್ಥಕ್ರಿಯಾಪರ್ಯಂತಸ್ಯ ಅಪಲಪಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಪ್ರೇಕ್ಷಾವತಾಮಪಿ ಸ್ವಮುಖವಿಶೇಷಪರಿಜ್ಞಾನಾಯ ದರ್ಪಣಾದ್ಯುಪಾದಾನದರ್ಶನಾತ್ ಅಭೇದಜ್ಞಾನಮಪ್ಯರ್ಥಕ್ರಿಯಾಪರ್ಯಂತಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಭೇದೇಽಪಿ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯ ಬಿಂಬಸಮಾನಾಕಾರತ್ವನಿಯಮವಿಶೇಷಪರಿಜ್ಞಾನಾದೇವ ತದುಪಾದಾನೋಪಪತ್ತೇಃ । ಯತ್ತು - ನಾತ್ರ ಮುಖಮಿತಿ ದರ್ಪಣೇ ಮುಖಸಂಸರ್ಗಮಾತ್ರಸ್ಯ ಬಾಧಃ, ನ ಮುಖಸ್ಯೇತಿ , ತನ್ನ - ‘ನೇದಂ ರಜತಮಿ’ತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಇದಮರ್ಥೇ ರಜತತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಾತ್ರಸ್ಯ ಬಾಧೋ ನ ರಜತಸ್ಯೇತ್ಯಾಪತ್ತೇಃ । ಯದಿ ಚ ಇದಮಂಶೇ ರಜತಸ್ಯ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನಾಧ್ಯಾಸಾತ್ ನೇದಂ ರಜತಮಿತಿ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ರಜತಸ್ಯೈವ ಬಾಧಃ ನ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಮಾತ್ರಸ್ಯ, ತದಾ ದರ್ಪಣೇ ಮುಖಸ್ಯ ಸಂಸರ್ಗಿತಯಾಽಧ್ಯಾಸಾತ್ ನಾತ್ರಮುಖಮಿತಿ ಸಂಸರ್ಗಿತಯಾ ಮುಖಸ್ಯೈವ ಬಾಧಃ ನ ಸಂಸರ್ಗಮಾತ್ರಸ್ಯೇತಿ ತುಲ್ಯಮ್ । ಯತ್ತು ಧರ್ಮಿಣೋಽಪ್ಯಧ್ಯಾಸಕಲ್ಪನೇ ಗೌರವಮಿತಿ, ತದ್ರಜತಾಭಾಸಕಲ್ಪನಾಗೌರವವತ್ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾನ್ನ ದೋಷಃ । ಸ್ವನೇತ್ರಗೋಲಕಾದಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಭ್ರಮಸ್ಥಲೇ ಬಿಂಬಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಕಲ್ಪನೋಪಾಯಾಭಾವಾತ್ । ನಯನರಶ್ಮೀನಾಮುಪಾಧಿಪ್ರತಿಹತಾನಾಂ ಬಿಂಬಪ್ರಾಪ್ತಿಕಲ್ಪನೇ ಹಿ ದೃಷ್ಟವಿರುದ್ಧಂ ಬಹ್ವಾಪದ್ಯತೇ । ಕಥಂ ಜಲಸನ್ನಿಕರ್ಷೇ ಕೇಷುಚಿನ್ನಯನರಶ್ಮಿಷು ಅಪ್ರತಿಹತಮಂತರ್ಗಚ್ಛತ್ಸು ಅನ್ಯೇ ಜಲಸಂಬಂಧೇನಾಪಿ ಪ್ರತಿಹನ್ಯಮಾನಾ ನಿತಾಂತಮೃದವಃ ಸಕಲನಯನರಶ್ಮಿಪ್ರತಿಘಾತಿನಂ ಕಿರಣಸಮೂಹಂ ನಿರ್ಜಿತ್ಯ ತನ್ಮಧ್ಯಗತಂ ಸೂರ್ಯಮಂಡಲಂ ಪ್ರವಿಶೇಯುಃ । ಕಥಂ ಚ ಚಂದ್ರಾವಲೋಕನ ಇವ ತತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾವಲೋಕನೇಽಪಿ ಅಮೃತಶೀತಲತದ್ಬಿಂಬಸನ್ನಿಕರ್ಷಾವಿಶೇಷೇ ಲೋಚನಯೋಃ ಶೈತ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯಾ ಆಪ್ಯಾಯನಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಥಂ ಚ ಜಲಸಂಬಂಧೇನಾಪಿ ಪ್ರತಿಹನ್ಯಮಾನಾಃ ಶಿಲಾದಿಸಂಬಂಧೇನ ನ ಪ್ರತಿಹನ್ಯೇರನ್ , ತತ್ಪ್ರತಿಹತ್ಯಾ ಪರಾವೃತ್ತೌ ವಾ ನಯನಗೋಲಕಾದಿಭಿರ್ನ ಸಂಸೃಜ್ಯೇರನ್ , ತತ್ಸಂಸರ್ಗೇ ವಾ ಸಂಸೃಷ್ಟಂ ನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಯೇಯುಃ । ದೋಷೇಣಾಪಿ ಹಿ ವಿಶೇಷಾಂಶಗ್ರಹಣಮಾತ್ರಂ ಪ್ರತಿಬಧ್ಯಮಾನಂ ದೃಶ್ಯತೇ, ನ ತು ಸನ್ನಿಕೃಷ್ಟಧರ್ಮಿಸ್ವರೂಪಗ್ರಹಣಮಪಿ । ಪ್ರತಿಮುಖಾಧ್ಯಾಸಪಕ್ಷೇ ತು ನ ಕಿಂಚಿದ್ದೃಷ್ಟವಿರುದ್ಧಂ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ । ತಥಾ ಹಿ - ಅವ್ಯವಹಿತಸ್ಥೂಲೋದ್ಭೂತರೂಪಸ್ಯೈವ ಚಾಕ್ಷುಷಾಧ್ಯಾಸದರ್ಶನಾತ್ ಬಿಂಬಗತಸ್ಥೌಲ್ಯೋದ್ಭೂತರೂಪಯೋಃ ಸ್ವಾಶ್ರಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಕಾರಣತ್ವೇನ ಕ್ಲೃಪ್ತಯೋಃ ಸ್ವಾಶ್ರಯಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಧ್ಯಾಸೇಽಪಿ ಕಾರಣತ್ವಮ್ , ಕುಡ್ಯಾದ್ಯಾವರಣದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ತ್ವಗಿಂದ್ರಿಯನ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರಾಪ್ಯಕಾರಿತಯಾವಗತನಯನಸನ್ನಿಕರ್ಷವಿಘಟನದ್ವಾರಾ ವ್ಯವಹಿತವಸ್ತುಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವೇನ ಕ್ಲೃಪ್ತಸ್ಯ ವ್ಯವಹಿತಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಧ್ಯಾಸೇಽಪಿ ವಿನೈವ ದ್ವಾರಾಂತರಂ ಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಂ ಚ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ । ತತ್ರ ಕೋ ವಿರೋಧಃ ಕ್ವಚಿತ್ಕಾರಣತ್ವಾದಿನಾ ಕ್ಲೃಪ್ತಸ್ಯ ಫಲಬಲಾದನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಕಾರಣತ್ವಾದಿಕಲ್ಪನೇ । ಏತೇನ− ಉಪಾಧಿಪ್ರತಿಹತನಯನರಶ್ಮೀನಾಂ ಬಿಂಬಪ್ರಾಪ್ತ್ಯನುಗಮನೇ ವ್ಯವಹಿತಸ್ಯೋದ್ಭೂತರೂಪಾದಿರಹಿತಸ್ಯ ಚ ಚಾಕ್ಷುಷಪ್ರತಿಬಿಂಬಭ್ರಮಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ−ನಿರಸ್ತಮ್ । ಕಿಂ ಚ ತದುಪಗಮ ಏವ ಉಕ್ತದೂಷಣಪ್ರಸಂಗಃ । ಕಥಮ್ ? ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಸೂರ್ಯಾವಲೋಕನ ಇವ ವಿನಾಪಿ ಚಕ್ಷುರ್ವಿಕ್ಷೇಪಮ್ ಅವನತಮೌಲಿನಾ ನಿರೀಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇ ಸಲಿಲೇ ತತ್ಪ್ರತಿಹತಾನಾಂ ನಯನರಶ್ಮೀನಾಮೂರ್ಧ್ವಮುತ್ಪ್ಲುತ್ಯ ಬಿಂಬಸೂರ್ಯಗ್ರಾಹಕತ್ವವತ್ ತಿರ್ಯಕ್ಚಕ್ಷುರ್ವಿಕ್ಷೇಪಂ ವಿನಾ ಋಜುಚಕ್ಷುಷಾ ದರ್ಪಣೇ ವಿಲೋಕ್ಯಮಾನೇ ತತ್ಪ್ರತಿಹತಾನಾಂ ಪರ್ಶ್ವಸ್ಥಮುಖಗ್ರಾಹಕತ್ವವಚ್ಚ ವದನಸಾಚೀಕರಣಾಭಾವೇಽಪ್ಯುಪಾಧಿಪ್ರತಿಹತಾನಾಂ ಪೃಷ್ಠಭಾಗವ್ಯವಹಿತಗ್ರಾಹಕತ್ವಂ ತಾವತ್ ದುರ್ವಾರಮ್ । ಉಪಾಧಿಪ್ರತಿಹತನಯನರಶ್ಮೀನಾಂ ಪ್ರತಿನಿವೃತ್ತಿನಿಯಮಂ ವಿಹಾಯ ಯತ್ರ ಬಿಂಬಂ ತತ್ರೈವ ಗಮನೋಪಗಮಾತ್ । ತಥಾ ಮಲಿನದರ್ಪಣೇ ಶ್ಯಾಮತಯಾ ಗೌರಮುಖಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಥಲೇ ವಿದ್ಯಮಾನಸ್ಯಾಪಿ ಬಿಂಬಗತಗೌರರೂಪಸ್ಯ ಚಾಕ್ಷುಷಜ್ಞಾನೇಽನುಪಯೋಗಿತಯಾ ಪೀತಶಂಖಭ್ರಮನ್ಯಾಯೇನಾರೋಪ್ಯರೂಪವೈಶಿಷ್ಟ್ಯೇನೈವ ಬಿಂಬಮುಖಸ್ಯ ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಂ ನಿರ್ವಾಹ್ಯಮಿತಿ ತಥೈವ ನೀರೂಪಸ್ಯಾಪಿ ದರ್ಪಣೋಪಾಧಿಶ್ಯಾಮತ್ವವೈಶಿಷ್ಟ್ಯೇನ ಚಾಕ್ಷುಷಪ್ರತಿಬಿಂಬಭ್ರಮವಿಷಯತ್ವಮಪಿ ದುರ್ವಾರಮ್ । ಸ್ವತೋ ನೀರೂಪಸ್ಯಾಪಿ ನಭಸೋಽಧ್ಯಸ್ತನೈಲ್ಯವೈಶಿಷ್ಟ್ಯೇನ ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸ್ವರೂಪತಃ ಪ್ರತಿಮುಖಾಧ್ಯಾಸಪಕ್ಷ ಏವ ಶ್ರೇಯನ್ । ನ ಚ ತತ್ರಾಪಿ ಪೂರ್ವಾನುಭವಸಂಸ್ಕಾರದೌರ್ಘಟ್ಯಮ್ । ಪುರುಷಸಾಮಾನ್ಯಾನುಭವಸಂಸ್ಕಾರಮಾತ್ರೇಣ ಸ್ವಪ್ನೇಷ್ವದೃಷ್ಟಚರಪುರುಷಾಧ್ಯಾಸವತ್ ಮುಖಸಾಮಾನ್ಯಾನುಭವಸಂಸ್ಕಾರಮಾತ್ರೇಣ ದರ್ಪಣೇಷು ಮುಖವಿಶೇಷಾಧ್ಯಾಸೋಪಪತ್ತೇಃ । ಇಯಾಂಸ್ತು ಭೇದಃ− ಸ್ವಪ್ನೇಷು ಶುಭಾಶುಭಹೇತ್ವದೃಷ್ಟಾನುರೋಧೇನ ಪುರುಷಾಕೃತಿವಿಶೇಷಾಧ್ಯಾಸಃ, ಇಹ ತು ಬಿಂಬಸನ್ನಿಧಾನಾನುರೋಧೇನ ಮುಖಾಕೃತಿವಿಶೇಷಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ । ನ ಚ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪತೋ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಬಿಂಬಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಪತ್ತಿರ್ದೋಷಃ । ಪ್ರತಿಬಿಂಬಜೀವಸ್ಯ ತಥಾತ್ವೇಽಪಿ ಅವಚ್ಛಿನ್ನಜೀವಸ್ಯ ಸತ್ಯತಯಾ ಮುಕ್ತಿಭಾಕ್ತ್ವೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ ।

ಯತ್ತು ಪ್ರತಿಬಿಂಬಂ ದರ್ಪಣಾದಿಷು ಮುಖಚ್ಛಾಯಾವಿಶೇಷರೂಪತಯಾ ಸತ್ಯಮೇವೇತಿ ಕಸ್ಯಚಿನ್ಮತಂ, ತನ್ನ । ಛಾಯಾ ಹಿ ನಾಮ ಶರೀರಾದೇಃ ಶರೀರತದವಯವೈಃ ಆಲೋಕೇ ಕಿಯದ್ದೇಶವ್ಯಾಪಿನಿ ನಿರುದ್ಧೇ ತತ್ರ ದೇಶೇ ಲಬ್ಧಾತ್ಮಕಂ ತಮ ಏವ । ನ ಚ ಮೌಕ್ತಿಕಮಾಣಿಕ್ಯಾದಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯ ತಮೋವಿರುದ್ಧಸಿತಲೋಹಿತಾದಿರೂಪವತಃ ತಮೋರೂಪಚ್ಛಾಯಾತ್ವಂ ಯಕ್ತಮ್ , ನ ವಾ ತಮೋರೂಪಚ್ಛಾಯಾರಹಿತತಪನಾದಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯ ತಥಾತ್ವಮುಪಪನ್ನಮ್ । ನನು - ತರ್ಹಿ ಪ್ರತಿಬಿಂಬರೂಪಚ್ಛಾಯಾಯಾಃ ತಮೋರೂಪತ್ವಾಸಂಭವೇ ದ್ರವ್ಯಾಂತರತ್ವಮಸ್ತು , ಕ್ಲೃಪ್ತದ್ರವ್ಯಾನಂತರ್ಭಾವೇ ತಮೋವತ್ ದ್ರವ್ಯಾಂತರತ್ವಕಲ್ಪನೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಚೇತ್ , ತತ್ ಕಿಂ ದ್ರವ್ಯಾಂತರಂ ಪ್ರತೀಯಮಾನರೂಪಪರಿಮಾಣಸಂಸ್ಥಾನವಿಶೇಷಪ್ರತ್ಯಙ್ಮುಖತ್ವಾದಿಧರ್ಮಯುಕ್ತಂ ತದ್ರಹಿತಂ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಂತ್ಯೇ ನ ತೇನ ದ್ರವ್ಯಾಂತರೇಣ ರೂಪವಿಶೇಷಾದಿಘಟಿತಪ್ರತಿಬಿಂಬೋಪಲಂಭನಿರ್ವಾಹ ಇತಿ ವ್ಯರ್ಥಂ ತತ್ಕಲ್ಪನಮ್ । ಪ್ರಥಮೇ ತು ಕಥಮ್ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಲ್ಪಪರಿಮಾಣೇ ಯುಗಪದಸಂಕೀರ್ಣತಯಾ ಪ್ರತೀಯಮಾನಾನಾಂ ಮಹಾಪರಿಮಾಣಾನಾಮನೇಕಮುಖಪ್ರತಿಬಿಂಬಾನಾಂ ಸತ್ಯತಾನಿರ್ವಾಹಃ । ಕಥಂ ಚ ನಿಬಿಡಾವಯವಾನುಸ್ಯೂತೇ ದರ್ಪಣೇ ತಥೈವಾವತಿಷ್ಠಮಾನೇ ತದಂತಃ ಹನುನಾಸಿಕಾದ್ಯನೇಕನಿಮ್ನೋನ್ನತಪ್ರದೇಶವತೋ ದ್ರವ್ಯಾಂತರಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಃ । ಕಿಂ ಚ ಸಿತಪೀತರಕ್ತಾದ್ಯನೇಕವರ್ಣಾದಿಮತಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತೌ ದರ್ಪಣಮಧ್ಯೇ ಸ್ಥಿತಂ ತತ್ಸನ್ನಿಹಿತಂ ನ ತಾದೃಶಂ ಕಾರಣಮಸ್ತಿ । ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ − ‘ಉಪಾಧಿಮಧ್ಯವಿಶ್ರಾಂತಿಯೋಗ್ಯಪರಿಮಾಣಾನಾಮೇವ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾನಾಂ ಮಹಾಪರಿಮಾಣಜ್ಞಾನಂ ತಾದೃಶನಿಮ್ನೋನ್ನತಾದಿಜ್ಞಾನಂ ಚ ಭ್ರಮ ಏವ । ಯಥಾಪೂರ್ವಂ ದರ್ಪಣತದವಯವಾವಸ್ಥಾನಾವಿರೋಧೇನ ತಾದೃಕ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬೋತ್ಪಾದನಸಮರ್ಥಂ ಚ ಕಿಂಚಿತ್ ಕಾರಣಂ ಕಲ್ಪ್ಯಮಿ’ತಿ । ತರ್ಹಿ ಶುಕ್ತಿರಜತಮಪಿ ಸತ್ಯಮಸ್ತು । ತತ್ರಾಪಿ ಶುಕ್ತೌ ಯಥಾಪೂರ್ವಂ ಸ್ಥಿತಾಯಾಮೇವ ತತ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪನ್ನರಜತೋತ್ಪಾದನಸಮರ್ಥಂ ಕಿಂಚಿತ್ಕಾರಣಂ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯ ತಸ್ಯ ರಜತಸ್ಯ ದೋಷತ್ವಾಭಿಮತಕಾರಣಸಹಕೃತೇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವನಿಯಮವರ್ಣನೋಪಪತ್ತೇಃ ಕಿಂ ಶುಕ್ತಿರಜತಮಸತ್ಯಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಃ ಸತ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಧಜರತೀಯನ್ಯಾಯೇನ । ನ ಚ ತಥಾಸತಿ ರಜತಮಿತಿದೃಶ್ಯಮಾನಾಯಾಃ ಶುಕ್ತೇಃ ಅಗ್ನೌ ಪ್ರಕ್ಷೇಪೇ ರಜತವತ್ ದ್ರವೀಭಾವಾಪತ್ತಿಃ । ಅನಲಕಸ್ತೂರಿಕಾದಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯೌಷ್ಣ್ಯಸೌರಭ್ಯಾದಿರಾಹಿತ್ಯವತ್ ಶುಕ್ತಿರಜತಸ್ಯ ದ್ರವೀಭಾವಯೋಗ್ಯತಾರಾಹಿತ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅಥೋಚ್ಯೇತ – ‘ನೇದಂ ರಜತಂ’ ‘ಮಿಥ್ಯೈವ ರಜತಮಭಾತ್’ ಇತಿ ಸರ್ವಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನಬಾಧಾತ್ ನ ಶುಕ್ತಿರಜತಂ ಸತ್ಯಮಿತಿ, ತರ್ಹಿ ‘ದರ್ಪಣೇ ಮುಖಂ ನಾಸ್ತಿ ಮಿಥ್ಯೈವಾತ್ರ ದರ್ಪಣೇ ಮುಖಮಭಾತ್’ ಇತ್ಯಾದಿ ಸರ್ವಸಿದ್ಧಬಾಧಾತ್ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಮಪ್ಯಸತ್ಯಮಿತ್ಯೇವ ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾದಸಂಗತಃ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸತ್ಯತ್ವವಾದಃ ॥

ನನು ತನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವವಾದೋಽಪ್ಯಯುಕ್ತಃ । ಶುಕ್ತಿರಜತ ಇವ ಕಸ್ಯಚಿದನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಶಾಲಿನಃ ಕಾರಣಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿವರ್ತಕಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚಾನಿರೂಪಣಾತ್ ।

ಅತ್ರ ಕೇಚಿತ್ – ಯದ್ಯಪಿ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾಽಧಿಷ್ಠಾನಜ್ಞಾನಾನಂತರಮಪಿ ಜಾಯಮಾನೇ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಧ್ಯಾಸೇ ನಾಧಿಷ್ಠಾನಾವರಣಮಜ್ಞಾನಮುಪಾದಾನಂ ನ ವಾಽಧಿಷ್ಠಾನವಿಶೇಷಾಂಶಜ್ಞಾನಂ ನಿವರ್ತಕಮ್ , ತಥಾಽಪಿ ಅಧಿಷ್ಠಾನಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಆವರಣಶಕ್ತ್ಯಂಶೇನ ನಿವೃತ್ತಾವಪಿ ವಿಕ್ಷೇಪಶಕ್ತ್ಯಂಶೇನಾನುವೃತ್ತಿಸಂಭವಾತ್ ತದೇವೋಪಾದಾನಮ್ । ಬಿಂಬೋಪಾಧಿಸನ್ನಿಧಿನಿವೃತ್ತಿಸಚಿವಂ ಚಾಧಿಷ್ಠಾನಜ್ಞಾನಂ ಸೋಪಾದಾನಸ್ಯ ತಸ್ಯ ನಿವರ್ತಕಮ್ ಇತಿ ।

ಅನ್ಯೇ ತು−ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಕ್ಷೇಪಶಕ್ತ್ಯಂಶಂ ವಿಹಾಯ ಆವರಣಶಕ್ತ್ಯಂಶಮಾತ್ರನಿವರ್ತಕತ್ವಂ ನ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ಮೂಲಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಶುಕ್ತ್ಯಾದಿಜ್ಞಾನೇನಾವಸ್ಥಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚ ಆವರಣಶಕ್ತ್ಯಂಶಮಾತ್ರನಿವೃತ್ತೌ ತಸ್ಯ ವಿಕ್ಷೇಪಶಕ್ತ್ಯಾ ಸರ್ವದಾ ಅನುವೃತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ಚ ವಿಂಬೋಪಾಧಿಸನ್ನಿಧಿರೂಪವಿಕ್ಷೇಪಶಕ್ತ್ಯಂಶನಿವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧಕಪ್ರಯುಕ್ತಂ ತತ್ । ಬಿಂಬೋಪಾಧಿಸನ್ನಿಧಾನಾತ್ ಪ್ರಾಗೇವ ಬಿಂಬೇ ಚೈತ್ರಮುಖೇ ದರ್ಪಣಸಂಸರ್ಗಾದ್ಯಭಾವೇ ದರ್ಪಣೇ ಚೈತ್ರಮುಖಾಭಾವೇ ವಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತೋಽವಗಮ್ಯಮಾನೇ ವಿಕ್ಷೇಪಶಕ್ತ್ಯಂಶಸ್ಯಾಪಿ ನಿವೃತ್ತ್ಯವಶ್ಯಂಭಾವೇನ ತತ್ಕಾಲೇ ತಯೋಸ್ಸನ್ನಿಧಾನೇ ಸತಿ ಉಪಾದಾನಾಭಾವೇನ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಭ್ರಮಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅತೋ ಮೂಲಾಜ್ಞಾನಮೇವ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯೋಪಾದಾನಮ್ । ನ ಚಾತ್ರಾಪ್ಯುಕ್ತದೋಷತೌಲ್ಯಮ್ । ಪರಾಗ್ವಿಷಯವೃತ್ತಿಪರಿಣಾಮಾನಾಂ ಸ್ವಸ್ವವಿಷಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಪ್ರದೇಶೇ ಮೂಲಾಜ್ಞಾನಾವರಣಶಕ್ತ್ಯಂಶಾಭಿಭಾವಕತ್ವೇಽಪಿ ತದೀಯವಿಕ್ಷೇಪಶಕ್ತ್ಯಂಶಾನಿವರ್ತಕತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ತತ್ಪ್ರದೇಶಸ್ಥಿತವ್ಯಾವಹಾರಿಕವಿಕ್ಷೇಪಾಣಾಮಪಿ ವಿಲಯಾಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯ ಮೂಲಾಜ್ಞಾನಕಾರ್ಯತ್ವೇ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕತ್ವಾಪತ್ತಿಃ । ಅವಿದ್ಯಾತಿರಿಕ್ತದೋಷಾಜನ್ಯತ್ವಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರಿಕತ್ವಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್‌ , ಪ್ರಕೃತೇ ಚ ತದತಿರಿಕ್ತಬಿಂಬೋಪಾಧಿಸನ್ನಿಧಾನದೋಷಸದ್ಭಾವೇನ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ −ಏವಂ ಸತಿ ಬಿಂಬೋಪಾಧಿಸನ್ನಿಧಿನಿವೃತ್ತಿಸಹಕೃತಸ್ಯಾಪ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಧ್ಯಾಸಾನಿವರ್ತಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ, ತನ್ಮೂಲಾಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ − ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ವಿರೋಧಾಭಾವಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಾಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕತ್ವೇಪಿ ತದುಪಾದಾನಕಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಧ್ಯಾಸವಿರೋಧಿವಿಷಯಕತಯಾ ಅಧಿಷ್ಠಾನಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಂಧಕವಿರಹಸಚಿವಸ್ಯ ತನ್ನಿವರ್ತಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅವಸ್ಥಾಜ್ಞಾನೋಪಾದಾನತ್ವಪಕ್ಷೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಚೀನಾಧಿಷ್ಠಾನಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಿತಾವರಣಶಕ್ತಿಕಸ್ಯ ಸಮಾನವಿಷಯತ್ವಭಂಗೇನ ಪ್ರತಿಬಂಧಕಾಭಾವಕಾಲೀನಾಧಿಷ್ಠಾನಜ್ಞಾನೇನ ನಿವರ್ತಯಿತುಮಶಕ್ಯತಯಾ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಧ್ಯಾಸಮಾತ್ರಸ್ಯೈವ ತನ್ನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಸ್ಯೋಪೇಯತ್ವಾತ್ । ಅಥವಾ ಸ್ವೋಪಾದಾನಾಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯ ಏವಾಯಮಧ್ಯಾಸೋಽಸ್ತು । ವ್ಯಾವಹಾರಿಕತ್ವಾಪತ್ತಿಸ್ತು ಅವಿದ್ಯಾತಿರಿಕ್ತದೋಷಜನ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಾ – ಇತ್ಯಾಹುಃ ।

ಏವಂ ಸ್ವಪ್ನಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯಾಪಿ ಅನವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯೇ ಅಹಂಕಾರೋಪಹಿತಚೈತನ್ಯೇ ವಾ ಅವಸ್ಥಾರೂಪಾಜ್ಞಾನಶೂನ್ಯೇಽಧ್ಯಾಸಾತ್ ‘ಸುಷುಪ್ತ್ಯಾಖ್ಯಂ ತಮೋಽಜ್ಞಾನಂ ಬೀಜಂ ಸ್ವಪ್ನಪ್ರಬೋಧಯೋಃ’ (ಉ.ಸಾ. ೧೭ । ೨೬) ಇತಿ ಆಚಾರ್ಯಾಣಾಂ ಸ್ವಪ್ನಜಾಗ್ರತ್ಪ್ರಪಂಚಯೋರೇಕಾಜ್ಞಾನಕಾರ್ಯತ್ವೋಕ್ತೇಶ್ಚ ಮೂಲಾಜ್ಞಾನಕಾರ್ಯತಯಾ ಸ್ವೋಪಾದಾನನಿವರ್ತಕಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೈಕಬಾಧ್ಯಸ್ಯ ಅವಿದ್ಯಾತಿರಿಕ್ತನಿದ್ರಾದಿದೋಷಜನ್ಯತಯೈವ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕತ್ವಮ್ ಇತಿ ಕೇಚಿದಾಹುಃ ।

ಅನ್ಯೇ ತು – ‘ಬಾಧ್ಯಂತೇ ಚೈತೇ ರಥಾದಯಃ ಸ್ವಪ್ನದೃಷ್ಟಾಃ ಪ್ರಬೋಧೇ’ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತೇಃ ‘ಅವಿದ್ಯಾತ್ಮಕಬಂಧಪ್ರತ್ಯನೀಕತ್ವಾತ್ ಜಾಗ್ರದ್ಬೋಧವತ್’ ಇತಿ ವಿವರಣದರ್ಶನಾತ್ ಉತ್ಥಿತಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ನಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾನುಭವಾಚ್ಚ ಜಾಗ್ರದ್ಬೋಧಃ ಸ್ವಪ್ನಾಧ್ಯಾಸನಿವರ್ತಕ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇತರಜ್ಞಾನಬಾಧ್ಯತಯೈವ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕತ್ವಮ್ । ನ ಚಾಧಿಷ್ಠಾನಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಾಗೋಚರಂ ಸ್ವೋಪಾದಾನಾಜ್ಞಾನಾನಿವರ್ತಕಂ ಜ್ಞಾನಂ ಕಥಮಧ್ಯಾಸನಿವರ್ತಕಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ರಜ್ಜುಸರ್ಪಾಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಸ್ವೋಪಾದಾನಾಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕಾಧಿಷ್ಠಾನಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನೇನೇವ ತತ್ರೈವ ಸ್ವಾನಂತರೋತ್ಪನ್ನದಂಡಭ್ರಮೇಣಾಪಿ ನಿವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ - ಇತ್ಯಾಹುಃ ।

ಅಪರೇ ತು ಜಾಗ್ರದ್ಭೋಗಪ್ರದಕರ್ಮೋಪರಮೇ ಸತಿ ಜಾಗ್ರತ್ಪ್ರಪಂಚದ್ರಷ್ಟಾರಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬರೂಪಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಜೀವಂ ತದ್ದೃಶ್ಯಂ ಜಾಗ್ರತ್ಪ್ರಪಂಚಮಪ್ಯಾವೃತ್ಯ ಜಾಯಮಾನೋ ನಿದ್ರಾರೂಪೋ ಮೂಲಾಜ್ಞಾನಸ್ಯಾವಸ್ಥಾಭೇದಃ ಸ್ವಾಪ್ನಪ್ರಪಂಚಾಧ್ಯಾಸೋಪಾದಾನಮ್ , ನ ಮೂಲಾಜ್ಞಾನಮ್ । ನ ಚ ನಿದ್ರಾಯಾ ಅವಸ್ಥಾಜ್ಞಾನರೂಪತ್ವೇ ಮಾನಾಭಾವಃ । ಮೂಲಾಜ್ಞಾನೇನಾನಾವೃತಸ್ಯ ಜಾಗ್ರತ್ಪ್ರಪಂಚದ್ರಷ್ಟುಃ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಜೀವಸ್ಯ ‘ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮ್ , ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಽಹಮ್ , ದೇವದತ್ತಪುತ್ರೋಽಹಂ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸ್ವಾತ್ಮಾನಮಸಂದಿಗ್ಧವಿಪರ್ಯಸ್ತಮಭಿಮನ್ಯಮಾನಸ್ಯ ತದೀಯಚಿರಪರಿಚಯೇನ ತಂ ಪ್ರತಿ ಸರ್ವದಾ ಅನಾವೃತೈಕರೂಪಸ್ಯ ಅನುಭೂತಸ್ವಪಿತಾಮಹಾತ್ಯಯಾದಿಜಾಗ್ರತ್ಪ್ರಪಂಚವೃತ್ತಾಂತಸ್ಯ ಚ ಸ್ವಪ್ನಸಮಯೇ ಕೇನಚಿದಾವರಣಾಭಾವೇ ಜಾಗರಣ ಇವ ಸ್ವಪ್ನೇಽಪಿ ‘ವ್ಯಾಘ್ರೋಽಹಮ್ , ಶೂದ್ರೋಽಹಮ್ , ಯಜ್ಞದತ್ತಪುತ್ರೋಽಹಂ’ ಇತ್ಯಾದಿಭ್ರಮಸ್ಯ ಸ್ವಪಿತಾಮಹಜೀವದ್ದಶಾದಿಭ್ರಮಸ್ಯ ಚ ಅಭಾವಪ್ರಸಂಗೇನ ನಿದ್ರಾಯಾ ಏವ ತತ್ಕಾಲೋತ್ಪನ್ನವ್ಯಾವಹಾರಿಕಜಗಜ್ಜೀವಾವಾರಕಾಜ್ಞಾನಾವಸ್ಥಾಭೇದರೂಪತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ । ನ ಚೈವಂ ಜೀವಸ್ಯಾಪ್ಯಾವೃತತ್ವಾತ್ ಸ್ವಪ್ನಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ದ್ರಷ್ಟ್ರಭಾವಪ್ರಸಂಗಃ । ಸ್ವಪ್ನಪ್ರಪಂಚೇನ ಸಹ ದ್ರಷ್ಟುರ್ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಸ್ಯ ಅಧ್ಯಾಸಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಪುನರ್ಜಾಗ್ರದ್ಭೋಗಪ್ರದಕರ್ಮೋದ್ಭೂತೇ ಬೋಧೇ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಜೀವಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಾತ್ ಸ್ವೋಪಾದಾನನಿದ್ರಾರೂಪಾಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕಾದೇವ ಸ್ವಾಪ್ನಪ್ರಪಂಚಬಾಧಃ । ನ ಚೈವಂ ತದ್ದ್ರಷ್ಟುಃ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ತತೋ ಬಾಧೇ ‘ಸ್ವಪ್ನೇ ಕರಿಣಮನ್ವಭೂವಂ’ ಇತ್ಯನುಸಂಧಾನಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಜೀವೇ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಜೀವಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತತಯಾ ತದನುಭವಾತ್ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಜೀವಸ್ಯಾನುಸಂಧಾನೋಪಗಮೇಽಪ್ಯತಿಪ್ರಸಂಗಾಭಾವಾತ್ −ಇತ್ಯಾಹುಃ ।

ನನ್ವನವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯೇ ಅಹಂಕಾರೋಪಹಿತಚೈತನ್ಯೇ ವಾ ಸ್ವಾಪ್ನಪ್ರಪಂಚಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಂ ಪಕ್ಷದ್ವಯಮಪ್ಯಯುಕ್ತಮ್ । ಆದ್ಯೇ – ಸ್ವಾಪ್ನಗಜಾದೇಃ ಅಹಂಕಾರೋಪಹಿತಸಾಕ್ಷಿಣೋ ವಿಚ್ಛಿನ್ನದೇಶತ್ವೇನ ಸುಖಾದಿವದಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿಸಂಸರ್ಗಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ತೇನ ಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಮುಪರತತಯಾ ವೃತ್ತ್ಯುದಯಾಸಂಭವೇನ ತತ್ಸಂಸರ್ಗಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ತೇನ ಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಚ, ಅಯೋಗಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ‘ಇದಂ ರಜತಮಿ’ತಿವತ್ ‘ಅಹಂ ಗಜಃ’ ಇತಿ ವಾ, ‘ಅಹಂ ಸುಖೀ’ತಿವದ್ ‘ಅಹಂ ಗಜವಾನ್’ ಇತಿ ವಾ ಅಧ್ಯಾಸಪ್ರಸಂಗಾತ್ ।

ಅತ್ರ ಕೇಚಿತ್ ಆದ್ಯಪಕ್ಷಂ ಸಮರ್ಥಯಂತೇ−ಅಹಂಕಾರಾನವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಂ ನ ದೇಹಾದ್ಬಹಿಃ ಸ್ವಾಪ್ನಪ್ರಪಂಚಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನಮುಪೇಯತೇ, ಕಿಂ ತು ತದಂತರೇವ । ಅತ ಏವ ದೃಶ್ಯಮಾನಪರಿಮಾಣೋಚಿತದೇಶಸಂಪತ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ ಸ್ವಾಪ್ನಗಜಾದೀನಾಂ ಮಾಯಾಮಯತ್ವಮುಚ್ಯತೇ । ಏವಂ ಚ ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯ ದೇಹಾದ್ಬಹಿರಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾತ್ ಜಾಗರಣೇ ಬಾಹ್ಯಶುಕ್ತೀದಮಂಶಾದಿಗೋಚರವೃತ್ತ್ಯುತ್ಪಾದಾಯ ಚಕ್ಷುರಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಪಿ ದೇಹಾಂತರಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಸ್ವತಂತ್ರಸ್ಯ ಸ್ವಯಮೇವ ವೃತ್ತಿಸಂಭವಾತ್ ದೇಹಾಂತರಂತಃಕರಣವೃತ್ತ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತಸ್ಯಾನವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇ ನ ಕಾಚಿದನುಪಪತ್ತಿಃ । ಅತ ಏವ – ಯಥಾ ಜಾಗರಣೇ ಸಂಪ್ರಯೋಗಜನ್ಯವೃತ್ತ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತಶುಕ್ತೀದಮಂಶಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಸ್ಥಿತಾಽವಿದ್ಯಾ ರೂಪ್ಯಾಕಾರೇಣ ವಿವರ್ತತೇ, ತಥಾ ಸ್ವಪ್ನೇಽಪಿ ದೇಹಸ್ಯಾಂತರಂತಃಕರಣವೃತ್ತೌ ನಿದ್ರಾದಿದೋಷೋಪಪ್ಲುತಾಯಾಮ್ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಚೈತನ್ಯಸ್ಥಾವಿದ್ಯಾ ಅದೃಷ್ಟೋದ್ಬೋಧಿತನಾನಾವಿಷಯಸಂಸ್ಕಾರಸಹಿತಾ ಪ್ರಪಂಚಾಕಾರೇಣ ವಿವರ್ತತಾಮಿತಿ ವವರಣೋಪನ್ಯಾಸೇ ಭಾರತೀತೀರ್ಥವಚನಮಿತಿ ।

ಅನ್ಯೇ ತು ಅನವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಂ ನ ವೃತ್ತ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತಂ ಸತ್ ಸ್ವಾಪ್ನಪ್ರಪಂಚಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನಮ್ , ಅಶಬ್ದಮೂಲಕಾನವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಗೋಚರವೃತ್ತ್ಯುದಯಾಸಂಭವಾತ್ । ಅಹಂಕಾರಾದ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯ ಏವ ಅಹಮಾಕಾರವೃತ್ತ್ಯುದಯದರ್ಶನಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸ್ವತೋಽಪರೋಕ್ಷಮಹಂಕಾರಾದ್ಯನವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಂ ತದಧಿಷ್ಠಾನಮ್ । ಅತ ಏವ ಸಂಕ್ಷೇಪಶಾರೀರಕೇ−
‘ಅಪರೋಕ್ಷರೂಪವಿಷಯಭ್ರಮಧೀರಪರೋಕ್ಷಮಾಸ್ಪದಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಭವೇತ್ ।
ಮನಸಾ ಸ್ವತೋ ನಯನತೋ ಯದಿ ವಾ ಸ್ವಪನಭ್ರಮಾದಿಷು ತಥಾಪ್ರಥಿತೇಃ ॥’ (೧ । ೪೧) ಇತಿ ಶ್ಲೋಕೇನ ಅಪರೋಕ್ಷಾಧ್ಯಾಸಾಪೇಕ್ಷಿತಮಧಿಷ್ಠಾನಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಂ ಕ್ವಚಿತ್ಸ್ವತಃ ಕ್ವಚಿನ್ಮಾನಸವೃತ್ತ್ಯಾ ಕ್ವಚಿದ್ಬಹಿರಿಂದ್ರಿಯವೃತ್ತ್ಯಾ ಇತ್ಯಭಿಧಾಯ
‘ಸ್ವತೋಽಪರೋಕ್ಷಾ ಚಿತಿರತ್ರ ವಿಭ್ರಮಸ್ತಥಾಪಿ ರೂಪಾಕೃತಿರೇವ ಜಾಯತೇ ।
ಮನೋನಿಮಿತ್ತಂ ಸ್ವಪತೋ ಮುಹುರ್ಮುಹುರ್ವಿನಾಪಿ ಚಕ್ಷುರ್ವಿಷಯಂ ಸ್ವಮಾಸ್ಪದಮ್ ।
ಮನೋಽವಗಮ್ಯೇಽಪ್ಯಪರೋಕ್ಷತಾಬಲಾತ್ ತಥಾಽಂಬರೇ ರೂಪಮುಪೋಲ್ಲಿಖನ್ ಭ್ರಮಃ ।
ಸಿತಾದಿಭೇದೈರ್ಬಹುಧಾ ಸಮೀಕ್ಷ್ಯತೇ ಯಥಾಽಕ್ಷಿಗಮ್ಯೇ ರಜತಾದಿವಿಭ್ರಮಃ’ ॥ (೧ । ೪೨,೪೩) ಇತ್ಯಾದ್ಯನಂತರಶ್ಲೋಕೇನ ಸ್ವಪ್ನಾಧ್ಯಾಸೇ ಸ್ವತೋಽಧಿಷ್ಠಾನಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಮುದಾಹೃತಮ್ । ನ ಚಾಹಂಕಾರಾನವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಮಾವೃತಮಿತಿ ವೃತ್ತಿಮಂತರೇಣ ನ ತದಭಿವ್ಯಕ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಚೈತನ್ಯಮೇವಾವೃತಮ್ ಅವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಬಿಂಬಜೀವಚೈತನ್ಯಮಹಂಕಾರಾನವಚ್ಛಿನ್ನಮಪ್ಯನಾವೃತಮ್ ಇತ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಅಹಂಕಾರಾನವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯೇಽಧ್ಯಸ್ಯಮಾನೇ ಸ್ವಾಪ್ನಗಜಾದೌ ತತ್ಸಮಯನಿಯತಾಧಿಷ್ಠಾನಗೋಚರಾಂತಃಕರಣ(ಣಾದಿ) ವೃತ್ತಿಕೃತಾಭೇದಾಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯಾ ಪ್ರಮಾತೃಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಇದಂ ಪಶ್ಯಾಮೀತಿ ವ್ಯವಹಾರಃ − ಇತ್ಯಾಹುಃ ।

ಅಪರೇ ತು ದ್ವಿತೀಯಂ ಪಕ್ಷಂ ಸಮರ್ಥಯಂತೇ−

ಅಹಂಕಾರಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಮಧಿಷ್ಠಾನಮಿತಿ ಅಹಂಕಾರಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಭಾವೇನಾಧಿಷ್ಠಾನಕೋಟಿಪ್ರವೇಶೋ ನೋಪೇಯತೇ, ಕಿಂ ತು ಅಹಂಕಾರೋಪಹಿತಂ ತತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬರೂಪಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಮಧಿಷ್ಠಾನಮಿತಿ , ಅತೋ ‘ನಾಹಂ ಗಜಃ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯನುಭವಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ।

ಏವಂ ಶುಕ್ತಿರಜತಮಪಿ ಶುಕ್ತೀದಮಂಶಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಪ್ರತಿಬಿಂಬೇ ವೃತ್ತಿಮದಂತಃಕರಣಗತೇಽಧ್ಯಸ್ಯತೇ । ಶುಕ್ತೀದಮಂಶಾವಚ್ಛಿನ್ನಬಿಂಬಚೈತನ್ಯೇ ಸರ್ವಸಾಧಾರಣೇ ತಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸೇ ಸುಖಾದಿವದನನ್ಯವೇದ್ಯತ್ವಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಇತಿ ಕೇಚಿತ್ ।

ಕೇಚಿತ್ತು ಬಿಂಬಚೈತನ್ಯ ಏವ ತದಧ್ಯಾಸಮುಪೇತ್ಯ ಯದೀಯಾಜ್ಞಾನೋಪಾದಾನಕಂ ಯತ್ ತತ್ ತಸ್ಯೈವ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ನ ಜೀವಾಂತರಸ್ಯ ಇತ್ಯನನ್ಯವೇದ್ಯತ್ವಮುಪಪಾದಯಂತಿ ।

ನನು ಶುಕ್ತಿರಜತಾಧ್ಯಾಸೇ ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಾನುಭವಃ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಾ ಅಧಿಷ್ಠಾನಜ್ಞಾನದ್ವಾರಾ ತದಪೇಕ್ಷಣಾದ್ವಾ ಸಮರ್ಥ್ಯತೇ । ಸ್ವಾಪ್ನಗಜಾದಿಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಾನುಭವಃ ಕಥಂ ಸಮರ್ಥನೀಯಃ ?

ಉಚ್ಯತೇ −

ನ ತಾವತ್ ತತ್ಸಮರ್ಥನಾಯ ಸ್ವಾಪ್ನದೇಹವದ್ವಿಷಯವಚ್ಚ ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಮಪಿ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕೋ ವಿವರ್ತಃ ಶಕ್ಯತೇವಕ್ತುಮ್ , ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಸ್ಯಾಜ್ಞಾತಸತ್ತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಚಾತೀಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಸತ್ತ್ವೇಽಜ್ಞಾತಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ವಾಚ್ಯತ್ವಾತ್ ।

ನಾಪಿ ವ್ಯಾವಕಾರಿಕಾಣಾಮೇವೇಂದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಸ್ವಸ್ವಗೋಲಕೇಭ್ಯೋ ನಿಷ್ಕ್ರಮ್ಯ ಸ್ವಾಪ್ನದೇಹಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಸ್ವಸ್ವವಿಷಯಗ್ರಾಹಕತ್ವಂ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯತೇ , ಸ್ವಪ್ನಸಮಯೇ ತೇಷಾಂ ವ್ಯಾಪಾರರಾಹಿತ್ಯರೂಪೋಪರತಿಶ್ರವಣಾತ್  । ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸ್ಯ ಸ್ಪರ್ಶನೇಂದ್ರಿಯಸ್ಯ ಸ್ವೋಚಿತವ್ಯಾವಹಾರಿಕದೇಶಸಂಪತ್ತಿವಿಧುರಾಂತಃಶರೀರೇ ಸ್ವಾಧಿಕಪರಿಮಾಣಕೃತ್ಸ್ನಸ್ವಾಪ್ನಶರೀರವ್ಯಾಪಿತ್ವಾಯೋಗಾಚ್ಚ । ತದೇಕದೇಶಾಶ್ರಯತ್ವೇ ಚ ತಸ್ಯ ಸ್ವಾಪ್ನಜಲಾವಗಾಹನಜನ್ಯಸರ್ವಾಂಗೀಣಶೀತಸ್ಪರ್ಶಾನಿರ್ವಾಹಾತ್ ।

ಅತ ಏವ−ಸ್ವಪ್ನೇ ಜಾಗ್ರದಿಂದ್ರಿಯಾಣಾಮುಪರತಾವಪಿ ತೈಜಸವ್ಯವಹಾರೋಪಯುಕ್ತಾನಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮಶರೀರಾವಯವಭೂತಾನಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಸಂತೀತಿ ತೈಃ ಸ್ವಾಪ್ನಪದಾರ್ಥಾನಾಮೈಂದ್ರಿಯಕತ್ವಮ್ ಇತ್ಯುಪಪಾದನಶಂಕಾಪಿ−ನಿರಸ್ತಾ । ಜಾಗ್ರದಿಂದ್ರಿಯವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸೂಕ್ಷ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ ।

ಕಿಂಚ ‘ಅತ್ರಾಯಂ ಪುರುಷಃ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಃ’ (ಬೃ.ಉ. ೪ । ೩ । ೯) ಇತಿ ಜಾಗರೇ ಆದಿತ್ಯಾದಿಜ್ಯೋತಿರ್ವ್ಯತಿಕರಾಚ್ಚಕ್ಷುರಾದಿವೃತ್ತಿಸಂಚಾರಾಚ್ಚ ದುರ್ವಿವೇಕಮ್ ಆತ್ಮನಃ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಮಿತಿ ಸ್ವಪ್ನಾವಸ್ಥಾಮಧಿಕೃತ್ಯ ತತ್ರಾತ್ಮನಃ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ । ಅನ್ಯಥಾ ತಸ್ಯ ಸರ್ವದಾ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವೇನ ಅತ್ರೇತಿ ವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ । ತತ್ರ ಯದಿ ಸ್ವಪ್ನೇಽಪಿ ಚಕ್ಷುರಾದಿವೃತ್ತಿಸಂಚಾರಃ ಕಲ್ಪ್ಯೇತ, ತದಾ ತತ್ರಾಪಿ ಜಾಗರ ಇವ ತಸ್ಯ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವಂ ದುರ್ವಿವೇಕಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಉದಾಹೃತಾ ಶ್ರುತಿಃ ಪೀಡ್ಯೇತ । ನನು ಸ್ವಪ್ನೇ ಚಕ್ಷುರಾದ್ಯುಪರಮಕಲ್ಪನೇಽಪಿ ಅಂತಃಕರಣಮನುಪರತಮಾಸ್ತ ಇತಿ ಪರಿಶೇಷಾಸಿದ್ಧೇಃ ನ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷ್ಟ್ವವಿವೇಕಃ । ಮೈವಮ್ – ‘ಕರ್ತಾ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾತ್’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೨ । ೩ । ೩೩) ಇತ್ಯಧಿಕರಣೇ ನ್ಯಾಯನಿರ್ಣಯೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಚಕ್ಷುರಾದಿಕರಣಾಂತರನಿರಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸಾಧನತ್ವಾಭಾವಾದ್ವಾ ತತ್ತ್ವಪ್ರದೀಪಿಕೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಸ್ವಪ್ನೇ ತಸ್ಯೈವ ಗಜಾದ್ಯಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣಾಮೇನ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮತಯಾಽವಸ್ಥಿತತ್ವೇನ ತದಾನೀಂ ಜ್ಞಾನಸಾಧನತ್ವಾಯೋಗಾದ್ವಾ ಪರಿಶೇಷೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಸ್ವಪ್ನೇಽಂತಃಕರಣವೃತ್ತ್ಯಭಾವೇ ಉತ್ಥಿತಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ನದೃಷ್ಟಗಜಾದ್ಯನುಸಂಧಾನಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಸುಷುಪ್ತಿಕ್ಲೃಪ್ತಯಾ ಅವಿದ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾ ತದುಪಪತ್ತೇಃ । ‘ಸುಷುಪ್ತೌ ತದವಸ್ಥೋಪಹಿತಮೇವ ಸ್ವರೂಪಚೈತನ್ಯಮ್ ಅಜ್ಞಾನಸುಖಾದಿಪ್ರಕಾಶಃ, ಉತ್ಥಿತಸ್ಯಾನುಸಂಧಾನಮುಪಾಧಿಭೂತಾವಸ್ಥಾವಿನಾಶಜನ್ಯಸಂಸ್ಕಾರೇಣ’ ಇತಿ ವೇದಾಂತಕೌಮುದ್ಯಭಿಮತೇ ಸುಷುಪ್ತಾವವಿದ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಭಾವಪಕ್ಷೇ ಇಹಾಪಿ ಸ್ವಾಪ್ನಗಜಾದಿಭಾಸಕಚೈತನ್ಯೋಪಾಧಿಭೂತಸ್ವಪ್ನಾವಸ್ಥಾವಿನಾಶಜನ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಾದನುಸಂಧಾನೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಅಥವಾ ‘ತದೇತತ್ ಸತ್ತ್ವಂ ಯೇನ ಸ್ವಪ್ನಂ ಪಶ್ಯತಿ’ (ಪೈ.ರ.ಬ್ರಾ.ಉ) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ ಅಸ್ತು ಸ್ವಪ್ನೇಽಪಿ ಕಲ್ಪತರೂಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಸ್ವಾಪ್ನಗಜಾದಿಗೋಚರಾಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿಃ । ನ ಚ ತಾವತಾ ಪರಿಶೇಷಾಸಿದ್ಧಿಃ । ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಅಹಮಿತಿಗೃಹ್ಯಮಾಣಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಜೀವೈಕ್ಯೇನಾಧ್ಯಸ್ತತಯಾ ಲೋಕದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತಸ್ಯ ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕಾಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ ಪರಿಶೇಷಾರ್ಥಂ ಚಕ್ಷುರಾದಿವ್ಯಾಪಾರಾಭಾವಮಾತ್ರಸ್ಯೈವಾಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ಪ್ರಸಿದ್ಧದೃಶ್ಯಮಾತ್ರಂ ದೃಗವಭಾಸಯೋಗ್ಯಮಿತಿ ನಿಶ್ಚಯಸತ್ತ್ವೇನಪರಿಶೇಷಾರ್ಥಮನ್ಯಾನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ ।

ತಸ್ಮಾತ್ ಸರ್ವಥಾಽಪಿ ಸ್ವಪ್ನೇ ಚಕ್ಷುರಾದಿವ್ಯಾಪಾರಾಸಂಭವಾತ್ ಸ್ವಾಪ್ನಗಜಾದೌ ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಾದ್ಯನುಭವೋ ಭ್ರಮ ಏವ ।

ನನು ಸ್ವಪ್ನೇಽಪಿ ‘ಚಕ್ಷುರುನ್ಮೀಲನೇ ಗಜಾದ್ಯನುಭವಃ , ತನ್ನಿಮೀಲನೇ ನ’ ಇತಿ ಜಾಗರ ಇವ ಗಜಾದ್ಯನುಭವಸ್ಯ ಚಕ್ಷುರುನ್ಮೀಲನಾದ್ಯನುವಿಧಾನಂ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ‘ಚಕ್ಷುಷಾ ಗಜಾದಿಕಂ ಪಶ್ಯಾಮೀ’ತ್ಯನುಭವವತ್ ಅಯಮಪಿ ಕಶ್ಚಿತ್ ಸ್ವಪ್ನಭ್ರಮೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ - ಯತ್ ಕೇವಲಸಾಕ್ಷಿರೂಪೇ ಸ್ವಾಪ್ನಗಜಾದ್ಯನುಭವೇ ಚಕ್ಷುರಾದ್ಯನುವಿಧಾನಂ ತದನುವಿಧಾಯಿನೀ ವೃತ್ತಿರ್ವಾ ಅಧ್ಯಸ್ಯತೇ । ಕಿಮಿವ ಹಿ ದುರ್ಘಟಮಪಿ ಭ್ರಮಂ ಮಾಯಾ ನ ಕರೋತಿ, ವಿಶೇಷತೋ ನಿದ್ರಾರೂಪೇಣ ಪರಿಣತಾ । ಯಸ್ಯಾಃ ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಾತ್ ಸ್ವಪ್ನೇ ರಥಃ ಪ್ರತೀತಃ ಕ್ಷಣೇನ ಮನುಷ್ಯ ಪ್ರತೀಯತೇ, ಸ ಚ ಕ್ಷಣೇನ ಮಾರ್ಜಾರಃ । ಸ್ವಪ್ನದ್ರಷ್ಟುಶ್ಚ ನ ಪೂರ್ವಾಪರವಿರೋಧಾನುಸಂಧಾನಮ್ । ತಸ್ಮಾದನ್ವಯಾದ್ಯನುವಿಧಾನಪ್ರತೀತಿತೌಲ್ಯೇಽಪಿ ಜಾಗ್ರದ್ಗಜಾದ್ಯನುಭವ ಏವ ಚಕ್ಷುರಾದಿಜನ್ಯಃ, ನ ಸ್ವಾಪ್ನಗಜಾದ್ಯನುಭವಃ ।

ದೃಷ್ಟಿಸೃಷ್ಟಿವಾದಿನಸ್ತು ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯಾಜ್ಞಾತಸತ್ತ್ವಮನುಪಪನ್ನಮಿತಿ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಜಾಗ್ರತ್ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಿಸಮಸಮಯಾಂ ಸೃಷ್ಟಿಮುಪೇತ್ಯ ಘಟಾದಿದೃಷ್ಟೇಶ್ಚಕ್ಷುಃಸನ್ನಿಕರ್ಷಾನುವಿಧಾನಪ್ರತೀತಿಂ ದೃಷ್ಟೇಃ ಪೂರ್ವಂ ಘಟಾದ್ಯಭಾವೇನಾಸಂಗಚ್ಛಮಾನಾಂ ಸ್ವಪ್ನವದೇವ ಸಮರ್ಥಯಮಾನಾಃ ಜಾಗ್ರದ್ಗಜಾದ್ಯನುಭವೋಽಪಿ ನ ಚಾಕ್ಷುಷ ಇತ್ಯಾಹುಃ ।

ನನು - ದೃಷ್ಟಿಸೃಷ್ಟಿಮವಲಂಬ್ಯ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಜಾಗ್ರತ್ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೋಪಗಮೇ ಕಸ್ತಸ್ಯ ಕಲ್ಪಕಃ । ನಿರುಪಾಧಿರಾತ್ಮಾ ವಾ, ಅವಿದ್ಯೋಪಹಿತೋ ವಾ । ನಾದ್ಯಃ−ಮೋಕ್ಷೇಽಪಿ ಸಾಧನಾಂತರನಿರಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ಕಲ್ಪಕಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರಪಂಚಾನುವೃತ್ತ್ಯಾ ಸಂಸಾರಾವಿಶೇಷಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನ ದ್ವಿತೀಯಃ − ಆವಿದ್ಯಾಯಾ ಅಪಿ ಕಲ್ಪನೀಯತ್ವೇನ ತತ್ಕಲ್ಪನಾತ್ಪ್ರಾಗೇವ ಕಲ್ಪಕಸಿದ್ಧೇರ್ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ ।

ಅತ್ರ ಕೇಚಿದಾಹುಃ − ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಕಲ್ಪಿತಾವಿದ್ಯೋಪಹಿತೋತ್ತರೋತ್ತರಾವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಕಃ । ಅನಿದಂಪ್ರಥಮತ್ವಾಚ್ಚ ಕಲ್ಪಕಕಲ್ಪನಾಪ್ರವಾಹಸ್ಯ ನಾನವಸ್ಥಾ ದೋಷಃ । ನ ಚ - ಅವಿದ್ಯಾಯಾ ಅನಾದಿತ್ವೋಪಗಮಾಚ್ಛುಕ್ತಿರಜತವತ್ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಂ ನ ಯುಜ್ಯತೇ, ಅನ್ಯಥಾ ಸಾದ್ಯನಾದಿವಿಭಾಗಾನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್ । ಯಥಾ ಸ್ವಪ್ನೇ ಕಲ್ಪ್ಯಮಾನಂ ಗೋಪುರಾದಿ ಕಿಂಚಿತ್ ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ಕಿಂಚಿತ್ತದಾನೀಮುತ್ಪಾದ್ಯಮಾನತ್ವೇನ, ಏವಂ ಜಾಗರೇಽಪಿ ಕಿಂಚಿತ್ ಕಲ್ಪ್ಯಮಾನಂ ಸಾದಿತ್ವೇನ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ಕಿಂಚಿದನ್ಯಥೇತಿ ತಾವತಾ ಸಾದ್ಯನಾದಿವಿಭಾಗೋಪಪತ್ತೇಃ । ಏತೇನ ಕಾರ್ಯಕಾರಣವಿಭಾಗೋಽಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತ ಇತಿ ।

ಅನ್ಯೇ ತು−ವಸ್ತುತೋಽನಾದ್ಯೇವಾವಿದ್ಯಾದಿ , ತತ್ರ ದೃಷ್ಟಿಸೃಷ್ಟಿರ್ನೋಪೇಯತೇ, ಕಿಂ ತು (ತತಃ) ಅನ್ಯತ್ರ ಪ್ರಪಂಚಮಾತ್ರೇ − ಇತ್ಯಾಹುಃ ।

ನನ್ವೇವಮಪಿ ಶ್ರುತಿಮಾತ್ರಪ್ರತೀತಸ್ಯ ವಿಯದಾದಿಸರ್ಗತತ್ಕ್ರಮಾದೇಃ ಕಃ ಕಲ್ಪಕಃ । ನ ಕೋಽಪಿ । ಕಿಮಾಲಂಬನಾ ತರ್ಹಿ ‘ಆತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತಃ’ (ತೈ.ಉ. ೨ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಃ । ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಾವಲಂಬನೇತ್ಯವೇಹಿ । ಅಧ್ಯಾರೋಪಾಪವಾದಾಭ್ಯಾಂ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ಭವತೀತಿ ತತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯುಪಾಯತಯಾ ಶ್ರುತಿಷು ಸೃಷ್ಟಿಪ್ರಲಯೋಪನ್ಯಾಸಃ , ನ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಾದ್ಯುದ್ಘೋಷಃ । ವ್ಯರ್ಥಸ್ತರ್ಹಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವೇ ವಿಯತ್ಪ್ರಾಣಪಾದಯೋರ್ವಿಯದಾದಿಸರ್ಗತತ್ಕ್ರಮಾದಿವಿಷಯಶ್ರುತೀನಾಂ ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧಪರಿಹಾರಾಯ ಯತ್ನಃ । ನ ವ್ಯರ್ಥಃ । ನ್ಯಾಯವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ ಅಭ್ಯುಪೇತ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಂ ತತ್ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರದರ್ಪಣೇ−
‘ಶ್ರುತೀನಾಂ ಸೃಷ್ಟಿತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಸ್ವೀಕೃತ್ಯೇದಮಿಹೇರಿತಮ್ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಪರತ್ವಾತ್ತು ತಾಸಾಂ ತನ್ನೈವ ವಿದ್ಯತೇ ।’ (೧ । ೪ । ೪) ಇತಿ ।
ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದಿಶ್ರುತಿಬೋಧಿತಾನುಷ್ಠಾನಾತ್ ಫಲಸಿದ್ಧಿಃ ಸ್ವಾಪ್ನಶ್ರುತಿಬೋಧಿತಾನುಷ್ಠಾನಪ್ರಯುಕ್ತಫಲಸಂವಾದತುಲ್ಯಾ, ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಚ ಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತಾತ್ಪರ್ಯಾನ್ನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ , ಇತ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಿಸೃಷ್ಟಿವ್ಯುತ್ಪಾದನಪ್ರಕ್ರಿಯಾಪ್ರಪಂಚಸ್ತು ಆಕರಗ್ರಂಥೇಷು ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ಅಯಮೇಕೋ ದೃಷ್ಟಿಸಮಸಮಯಾ ವಿಶ್ವಸೃಷ್ಟಿರಿತಿ ದೃಷ್ಟಿಸೃಷ್ಟಿವಾದಃ ।

ಅನ್ಯಸ್ತು− ದೃಷ್ಟಿರೇವ ವಿಶ್ವಸೃಷ್ಟಿಃ । ದೃಶ್ಯಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಿಭೇದೇ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ ,
‘ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಮೇವಾಹುರ್ಜಗದೇತದ್ವಿಚಕ್ಷಣಾಃ ।
ಅರ್ಥಸ್ವರೂಪಂ ಭ್ರಾಮ್ಯಂತಃ ಪಶ್ಯಂತ್ಯನ್ಯೇ ಕುದೃಷ್ಟಯಃ ।’ (ವಿ.ಪು. ೧ । ೪ । ೪೦) ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ ಇತಿ - ಸಿದ್ಧಾಂತಮುಕ್ತಾವಲ್ಯಾದಿದರ್ಶಿತೋ ದೃಷ್ಟಿಸೃಷ್ಟಿವಾದಃ ।

ದ್ವಿವಿಧೇಽಪಿ ದೃಷ್ಟಿಸೃಷ್ಟಿವಾದೇ ಮನಃಪ್ರತ್ಯಯಮಲಭಮಾನಾಃ ಕೇಚಿದಾಚಾರ್ಯಾಃ ಸೃಷ್ಟದೃಷ್ಟಿವಾದಂ ರೋಚಯಂತೇ – ಶ್ರುತಿದರ್ಶಿತೇನ ಕ್ರಮೇಣ ಪರಮೇಶ್ವರಸೃಷ್ಟಮ್ ಅಜ್ಞಾತಸತ್ತಾಯುಕ್ತಮೇವ ವಿಶ್ವಮ್ , ತತ್ತದ್ವಿಷಯಪ್ರಮಾಣಾವತರಣೇ ತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಿಸಿದ್ಧಿರಿತಿ । ನ ಚೈವಂ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾಭಾವೇ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಪ್ರತಿಪನ್ನಸ್ಯ ಸೃಷ್ಟಿಪ್ರಲಯಾದಿಮತಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರತಿಪನ್ನಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿಣಶ್ಚ ತಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಮೇವಾಭ್ಯುಪಗತಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ಶುಕ್ತಿರಜತಾದಿವತ್ ಸಂಪ್ರಯೋಗಸಂಸ್ಕಾರದೋಷರೂಪೇಣ ಅಧಿಷ್ಠಾನಜ್ಞಾನಸಂಸ್ಕಾರದೋಷರೂಪೇಣ ವಾ ಕಾರಣತ್ರಯೇಣ ಅಜನ್ಯತಯಾ ಕಲ್ಪನಾಸಮಸಮಯತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಜ್ಞಾನೈಕನಿವರ್ತ್ಯತ್ವರೂಪಸ್ಯ ಸದಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವರೂಪಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪನ್ನೋಪಾಧಿಗತತ್ರೈಕಾಲಿಕನಿಷೇಧಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವರೂಪಸ್ಯ ವಾ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಸತ್ಯತ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಪಂಚೇ ಉಕ್ತರೂಪಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಭಾವೇನ ತತೋ ಭೇದಾತ್ ।

ನನ್ವೇವಂ - ಅಹಂಕಾರತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಮಪಿ ಉಕ್ತರೂಪಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ವಿಯದಾದಿವತ್ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತಿ, ಭಾಷ್ಯಟೀಕಾವಿವರಣೇಷು ತದಧ್ಯಾಸೇ ಕಾರಣತ್ರಿತಯಸಂಪಾದನಾದಿಯತ್ನೋ ವ್ಯರ್ಥಃ , ಇತಿ ಚೇತ್−ಅಹಂಕಾರಾದೀನಾಮಪಿ ಕೇವಲಸಾಕ್ಷಿವೇದ್ಯತಯಾ ಶುಕ್ತಿರಜತವತ್ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕತ್ವಮಭಿಮತಮಿತಿ ಚಿತ್ಸುಖಾಚಾರ್ಯಾಃ ।

ಅಭ್ಯುಪೇತ್ಯವಾದಮಾತ್ರಂ ತತ್ , ‘ಅದ್ವಿತೀಯಾಧಿಷ್ಠಾನಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ’ ಇತ್ಯಾದಿತತ್ರತ್ಯಕಾರಣತ್ರಿತಯಸಂಪಾದನಗ್ರಂಥಸ್ಯ, ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಕರಣತ್ವೇ ವೇದಾಂತಕರಣತ್ವಾದಿಕಲ್ಪನಾಭಂಗಪ್ರಸಂಗೇನ ಪ್ರೌಢಿವಾದತ್ವಸ್ಯ ಸ್ಫುಟತ್ವಾದಿತಿ ರಾಮಾದ್ವಯಾಚಾರ್ಯಾಃ ।

ನನು ದೃಷ್ಟಿಸೃಷ್ಟಿವಾದೇ ಸೃಷ್ಟದೃಷ್ಟಿವಾದೇ ಚ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ ಕಥಂ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತಸ್ಯಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವಮ್ ?

ಸ್ವಪ್ನವದಿತಿ ಬ್ರೂಮಃ । ನನು ಸ್ವಾಪ್ನಜಲಾದಿಸಾಧ್ಯಾವಗಾಹನಾದಿರೂಪಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾ ಅಸತ್ಯೈವ । ಕಿಂ ತು ಜಾಗ್ರಜ್ಜಲಾದಿಸಾಧ್ಯಾ ಸಾ ಸತ್ಯಾ । ಅವಿಶಿಷ್ಟಮುಭಯತ್ರಾಪಿ ಸ್ವಸಮಾನಸತ್ತಾಕಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವಮಿತಿ ಕೇಚಿತ್‌ ।

ಅದ್ವೈತವಿದ್ಯಾಚಾರ್ಯಾಸ್ತ್ವಾಹುಃ− ಸ್ವಾಪ್ನಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ನ ಕೇವಲಂ ಪ್ರಬೋಧಬಾಧ್ಯಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಮಾತ್ರಕಾರಿತ್ವಮ್‌ , ಸ್ವಾಪ್ನಾಂಗನಾಭುಜಂಗಮಾದೀನಾಂ ತದಬಾಧ್ಯಸುಖಭಯಾದಿಜನಕತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ದರ್ಶನಾತ್‌ । ಸ್ವಾಪ್ನವಿಷಯಜನ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಹಿ ಸುಖಭಯಾದೇಃ ಪ್ರಬೋಧಾನಂತರಂ ನ ಬಾಧೋಽನುಭೂಯತೇ , ಪ್ರತ್ಯುತ ಪ್ರಬೋಧಾನಂತರಮಪಿ ಮನಃಪ್ರಸಾದಶರೀರಕಂಪನಾದಿನಾ ಸಹ ತದನುವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ ಪ್ರಾಗಪಿ ಸತ್ತ್ವಮೇವಾವಸೀಯತೇ । ಅತ ಏವ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಪುನರಪಿ ಸುಖಜನಕವಿಷಯಗೋಚರಸ್ವಪ್ನೇ ವಾಂಛಾ, ಅತಾದೃಶೇ ಚ ಸ್ವಪ್ನೇ ಪ್ರದ್ವೇಷಃ । ಸಂಭವತಿ ಚ ಸ್ವಪ್ನೇಽಪಿ ಜ್ಞಾನವದಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿರೂಪಸ್ಯ ಸುಖಭಯಾದೇರುದಯಃ । ನ ಚ - ಸ್ವಾಪ್ನಾಂಗನಾದಿಜ್ಞಾನಮೇವ ಸುಖಾದಿಜನಕಮ್ , ತಚ್ಚ ಸದೇವೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ , ತಸ್ಯಾಪಿ ದರ್ಶನಸ್ಪರ್ಶನಾದಿವೃತ್ತಿರೂಪಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ನಪ್ರಪಂಚಸಾಕ್ಷಿಣ್ಯಧ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಕಲ್ಪನಾಮಾತ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ । ನ ಹ್ಯುಪರತೇಂದ್ರಿಯಸ್ಯ ಚಕ್ಷುರಾದಿವೃತ್ತಯಃ ಸತ್ಯಾಃ ಸಂಭವಂತಿ । ನ ಚ – ತದ್ವಿಷಯಾಪರೋಕ್ಷಮಾತ್ರಂ ಸುಖಜನಕಮ್ , ತಚ್ಚ ಸಾಕ್ಷಿರೂಪಂ ಸದೇವೇತಿ−ವಾಚ್ಯಮ್ , ದರ್ಶನಾತ್ ಸ್ಪರ್ಶನೇ ಕಾಮಿನ್ಯಾಃ ಪದಾ ಸ್ಪರ್ಶನಾತ್ ಪಾಣಿನಾ ಸ್ಪರ್ಶನೇ ಭುಜಂಗಮಸ್ಯಾಮರ್ಮಸ್ಥಲೇ ಸ್ಪರ್ಶನಾತ್ ಮರ್ಮಸ್ಥಲೇ ಸ್ಪರ್ಶನೇ ಸುಖವಿಶೇಷಸ್ಯ ಭಯವಿಶೇಷಸ್ಯ ಚಾನುಭವಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ಸ್ವಪ್ನೇಽಪಿ ತತ್ತತ್ಸುಖಭಯಾದಿವಿಶೇಷಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತದರ್ಶನಸ್ಪರ್ಶನಾದಿವೃತ್ತಿವಿಶೇಷಜನ್ಯತ್ವಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।

ತಥಾ ಜಾಗರೇ ಘಟಾದಿಪ್ರಕಾಶನಕ್ಷಮತತ್ರತ್ಯಪುರುಷಾಂತರನಿರೀಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾಲೋಕವತ್ಯಪವರಕೇ ಸದ್ಯಃ ಪ್ರವಿಷ್ಟೇನ ಪುಂಸಾ ಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಸಂತಮಸಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧಸಂತಮಸೋಚಿತಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಮ್ । ತೇನ ತಂ ಪ್ರತಿ ಘಟಾದ್ಯಾವರಣಂ ದೀಪಾದ್ಯಾನಯನೇ ತದಪಸರಣಂ ತನ್ನಯನೇ ಪುನರಾವರಣಮ್ ಇತ್ಯಾದೇರ್ದರ್ಶನಾತ್ ಇತ್ಯಪಿ – ಕೇಚಿತ್ ।

ಅನ್ಯೇ ತು ಪಾನಾವಗಾಹನಾದ್ಯರ್ಥಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ಜಲಾದಿಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಮುಪಯೋಗಿ, ನ ತದ್ಗತಂ ಸತ್ಯತ್ವಮ್ , ತಸ್ಯ ಕಾರಣತ್ವತದವಚ್ಛೇದಕತ್ವಯೋರಭಾವಾದಿತಿ ಕಿಂ ತೇನ । ನ ಚೈವಂ ಸತಿ ಮರುಮರೀಚಿಕೋದಕಶುಕ್ತಿರಜತಾದೇರಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋದಕಾದ್ಯುಚಿತಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ‘ಮರೀಚಿಕೋದಕಾದಾವುದಕತ್ವಾದಿಜಾತಿರ್ನಾಸ್ತೀತಿ ತದ್ವಿಷಯಕಭ್ರಮಸ್ಯ ಉದಕಶಬ್ದೋಲ್ಲೇಖಿತ್ವಂ ತದುಲ್ಲೇಖಿಪೂರ್ವಾನುಭವಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಂ’ ಇತಿ ತತ್ತ್ವಶುದ್ಧಿಕಾರಾದಿ ಮತೇ ತತ್ತದರ್ಥಕ್ರಿಯಾಪ್ರಯೋಜಕೋದಕತ್ವಾದಿಜಾತ್ಯಭಾವಾದೇವ ತದಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ‘ತತ್ರಾಪ್ಯುದಕತ್ವಾದಿಜಾತಿರಸ್ತಿ, ಅನ್ಯಥಾ ತದ್ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯೋಲ್ಲೇಖಿಭ್ರಮವಿರೋಧಾತ್ ಉದಕಾದ್ಯರ್ಥಿನಸ್ತತ್ರ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಭಾವಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ’ ಇತಿ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕೇ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಸಜಾತೀಯತ್ವವ್ಯವಹಾರಾನುರೋಧಿನಾಂ ಮತೇ ಕ್ವಚಿದಧಿಷ್ಠಾನವಿಶೇಷಜ್ಞಾನೇ ಸಮೂಹಾಧ್ಯಾಸನಾಶಾತ್ ಕ್ವಚಿದಧಿಷ್ಠಾನಸಾಮಾನ್ಯಜ್ಞಾನೋಪರಮೇಣ ಕೇವಲಾಧ್ಯಾಸನಾಶಾತ್ ಕ್ವಚಿತ್ ಗುಂಜಾಪುಂಜಾದೌ ಚಕ್ಷುಷಾ ವಹ್ನ್ಯಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಸ್ಥಲೇ ದಾಹಪಾಕಾದಿಪ್ರಯೋಜಕಸ್ಯೋಷ್ಣಸ್ಪರ್ಶಾದೇರನಧ್ಯಾಸಾಚ್ಚ ತತ್ರತತ್ರಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಽಭಾವೋಪಪತ್ತೇಃ, ಕ್ವಚಿತ್ ಕಾಸಾಂಚಿದರ್ಥಕ್ರಿಯಾಣಾಮಿಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾಚ್ಚ । ಮರೀಚಿಕೋದಕಾದಿವ್ಯಾವರ್ತಕಸ್ಯಾರ್ಥಕ್ರಿಯೋಪಯೋಗಿರೂಪಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವೇ ಚ ಶ್ರುತಿವಿರುದ್ಧಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿನಾ ದುರ್ಗ್ರಹಂ ತ್ರಿಕಾಲಾಬಾಧ್ಯತ್ವಂ ವಿಹಾಯ ದೋಷವಿಶೇಷಾಜನ್ಯರಜತತ್ವಾದೇರೇವ ರಜತಾದ್ಯುಚಿತಾರ್ಥಕ್ರಿಯೋಪಯೋಗಿರೂಪಸ್ಯ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾತ್ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇಽಪ್ಯರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವಸಂಭವಾತ್ ಮಿಥ್ಯೈವ ಪ್ರಪಂಚಃ,ನ ಸತ್ಯಃ - ಇತಿ ।

ನನು - ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಧರ್ಮಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಾದ್ವೈತಕ್ಷತೇಃ ತದಪಿ ಮಿಥ್ಯೈವ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಕುತಃ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಕ್ಷತಿಃ । ‘ಮಿಥ್ಯಾಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಪ್ರಪಂಚತ್ವಂ ನ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚತ್ವವಿರೋಧಿ’ ಇತಿ ತ್ವದುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಾವಿರೋಧಾತ್ ।

ಅತ್ರೋಕ್ತಮದ್ವೈತದೀಪಿಕಾಯಾಂ−

ವಿಯದಾದಿಪ್ರಪಂಚಸಮಾನಸ್ವಭಾವಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮ್ । ತಚ್ಚ ಧರ್ಮಿಣಃ ಸತ್ಯತ್ವಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪಕಮ್ । ಧರ್ಮಸ್ಯ ಸ್ವವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪಕತ್ವೇ ಹಿ ಉಭಯವಾದಿಸಿದ್ಧಂ ಧರ್ಮಿಸಮಸತ್ತ್ವಂ ತಂತ್ರಮ್ , ನ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಮ್ । ಘಟತ್ವಾದಿಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪಕೇ ಪಟತ್ವಾದೌ ಅಸ್ಮಾಕಂ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಾಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ । ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಪ್ರಪಂಚತ್ವಂ ನ ಧರ್ಮಿಸಮಸತ್ತಾಕಮಿತಿ ನ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚತ್ವಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪಕಮ್ । ಅತ ಏವ−ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸ್ಯ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕತ್ವೇ ತದ್ವಿರೋಧಿನೋಽಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಸತ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ-ನಿರಸ್ತಮ್ । ಧರ್ಮಿಸಮಸತ್ತಾಕಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸ್ಯ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕತ್ವೇ ಧರ್ಮಿಣೋಽಪಿ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕತ್ವನಿಯಮಾತ್ ।

ಅಥವಾ ಯೋ ಯಸ್ಯ ಸ್ವವಿಷಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾನಿವರ್ತ್ಯೋ ಧರ್ಮಃ ಸ ತತ್ರ ಸ್ವವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪಕಃ । ಶುಕ್ತೌ ಶುಕ್ತಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ತದ್ವಿಷಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾನಿವರ್ತ್ಯಮ್ ಅಶುಕ್ತಿತ್ವವಿರೋಧಿ, ತತ್ರೈವ ರಜತತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ತನ್ನಿವರ್ತ್ಯಮ್ ಅರಜತತ್ವಾವಿರೋಧಿ ಇತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾದರ್ಶನಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಪ್ರಪಂಚಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಕಲ್ಪಿತಮಪಿ ಪ್ರಪಂಚಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾನಿವರ್ತ್ಯಮಿತಿ ಸತ್ಯತ್ವಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪಕಮೇವ । ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಪ್ರಪಂಚತ್ವಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರನಿವರ್ತ್ಯಮಿತಿ ನ ನಿಷ್ಪ್ರಪಂಚತ್ವಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪಕಮಿತಿ । ಏತೇನ - ಶಬ್ದಗಮ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸತ್ಯತ್ವೇ ಶಬ್ದಯೋಗ್ಯತಾಯಾಃ ಶಾಬ್ದಧೀಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಚ ಸತ್ಯತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್‌ । ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕಯೋಗ್ಯತಾವತಾ ಅನಾಪ್ತವಾಕ್ಯೇನ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಾರ್ಥಸ್ಯ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಯೋಗ್ಯತಾವತಾ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿವಾಕ್ಯೇನ ತಾತ್ತ್ವಿಕಾರ್ಥಸ್ಯ ವಾ ಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವೇನ ಯೋಗ್ಯತಾಸಮಾನಸತ್ತಾಕಸ್ಯೈವ ಶಬ್ದಾರ್ಥಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಿನಿಯಮಾತ್ । ಅರ್ಥಬಾಧರೂಪಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯಾಸತ್ಯತ್ವೇ ಅರ್ಥಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಾಯೋಗಾಚ್ಚ । ತಥಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಸತ್ಯವಸ್ತುಸತ್ತ್ವೇನ ದ್ವೈತಾವಶ್ಯಂಭಾವೇ ಸತಿ ವಿಯದಾದಿಪ್ರಪಂಚೋಽಪಿ ಸತ್ಯೋಽಸ್ತ್ವಿತಿ-ನಿರಸ್ತಮ್ ।

ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಸ್ಯಾರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವಸ್ಯ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಿತತ್ವೇನ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಯೋಗ್ಯತಾಯಾ ಅಪಿ ಸತ್ಯಬ್ರಹ್ಮಸಿದ್ಧಿಸಂಭವಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಪರೇ ವೇದಾಂತೇ ಸತ್ಯಾದಿಪದಸತ್ತ್ವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಸತ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ । ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿವಾಕ್ಯೇ ತಾದೃಶಪದಾಭಾವಾತ್ ತತ್ಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಬಲಬ್ರಹ್ಮಾದ್ವೈತಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾತ್ ತದಸಿದ್ಧಿಃ ಇತ್ಯೇವ ವೈಷಮ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ಶಬ್ದಾರ್ಥಯೋಗ್ಯತಯೋಃ ಸಮಾನಸತ್ತಾಕತ್ವನಿಯಮಸ್ಯ ನಿಷ್ಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಾತ್ , ಘಟಜ್ಞಾನಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಅಘಟಘಟಿತತ್ವವತ್ ಸತ್ಯಭೂತಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ತದತಿರಿಕ್ತಘಟಿತತ್ವೇನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ।

ತಸ್ಮಾತ್ ಆರಂಭಣಾಧಿಕರಣೋಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ವಿಯದಾದಿಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ವಜ್ರಲೇಪಾಯತೇ ।

ನನು – ಆರಂಭಣಶಬ್ದಾದಿಭಿರಚೇತನಸ್ಯ ವಿಯದಾದಿಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸಿದ್ಧಾವಪಿ ಚೇತನಾನಾಮಪವರ್ಗಭಾಜಾಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ಅದ್ವಿತೀಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಮನ್ವಯೋ ನ ಯುಕ್ತಃ । ನ ಚ ತೇಷಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಃ ಪ್ರಾಗುಕ್ತೋ ಯುಕ್ತಃ । ಪರಸ್ಪರಭಿನ್ನಾನಾಂ ತೇಷಾಮ್ ಏಕೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಾಽಭೇದಾಸಂಭವಾತ್ । ನ ಚ ತದ್ಭೇದಾಸಿದ್ಧಿಃ । ಸುಖದುಃಖಾದಿವ್ಯವಸ್ಥಯಾ ತತ್ಸಿದ್ಧೇಃ−ಇತಿ ಚೇತ್ ,

ನ−ತೇಷಾಮಭೇದೇಽಪಿ ಉಪಾಧಿಭೇದಾದೇವ ತದ್ವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪತ್ತೇಃ ।

ನನು ಉಪಾಧಿಭೇದೇಽಪಿ ತದಭೇದಾನಪಾಯಾತ್ ಕಥಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾ । ನ ಹ್ಯಾಶ್ರಯಭೇದೇನೋಪಪಾದನೀಯಃ ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಾಸಂಕರಃ ತದತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಭೇದೋಪಗಮೇನ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ।

ಅತ್ರ ಕೇಚಿದಾಹುಃ−ಸಿಧ್ಯತ್ಯೇವಾಂತಃಕರಣೋಪಾಧಿಭೇದೇನ ಸುಖದುಃಖಾದಿವ್ಯವಸ್ಥಾ । ‘ಕಾಮಸ್ಸಂಕಲ್ಪೋ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾ ಶ್ರದ್ಧಾಽಶ್ರದ್ಧಾಧೃತಿರಧೃತಿರ್ಹ್ರೀರ್ಘೀರ್ಭೀರಿತ್ಯೇತತ್ಸರ್ವಂ ಮನ ಏವ’ (ಬೃ.ಉ. ೧ । ೫ । ೩) ‘ವಿಜ್ಞಾನಂ ಯಜ್ಞಂ ತನುತೇ’ (ತೈ.ಉ. ೨ । ೫ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭಿಸ್ತಸ್ಯೈವ ನಿಖಿಲಾನರ್ಥಾಶ್ರಯತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ । ‘ಅಸಂಗೋ ಹ್ಯಯಂ ಪುರುಷಃ’ (ಬೃ.ಉ. ೪ । ೩ । ೧೫), ‘ಅಸಂಗೋ ನ ಹಿ ಸಜ್ಜತೇ’ (ಬೃ.ಉ. ೪ । ೨ । ೪) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭಿಃ ಚೇತನಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಔದಾಸೀನ್ಯಪ್ರತಿಪಾದನಾಚ್ಚ । ನ ಚೈವಂಸತಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಬಂಧಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾನುಭವವಿರೋಧಃ । ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಚೇತನತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನಾಧ್ಯಸ್ತತಯಾ ತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಚೈತನ್ಯಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾನುಭವೋಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚಾಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಬಂಧಾಶ್ರಯತ್ವೇ ಚೇತನಃ ಸಂಸಾರೀ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಬಂಧಾಶ್ರಯಾಹಂಕಾರಗ್ರಂಥಿತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾಧಿಷ್ಠಾನಭಾವ ಏವ ತಸ್ಯ ಸಂಸಾರ ಇತ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ತಾವತೈವ ಭೀಷಣತ್ವಾಶ್ರಯಸರ್ಪತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾಧಿಷ್ಠಾನೇ ರಜ್ವಾದೌ ‘ಅಯಂ ಭೀಷಣಃ’ ಇತ್ಯಭಿಮಾನವತ್ ಆತ್ಮನೋಽನರ್ಥಾಶ್ರಯತ್ವಾಭಿಮಾನೋಪಪತ್ತೇಃ । ಏತದಭಿಪ್ರಾಯೇಣೈವ ‘ಧ್ಯಾಯತೀವ ಲೇಲಾಯತೀವ’ (ಬೃ.ಉ. ೪ । ೩ । ೭) ‘ಅಹಂಕಾರವಿಮೂಢಾತ್ಮಾ ಕರ್ತಾಹಮಿತಿ ಮನ್ಯತೇ’ (ಭ.ಗೀ. ೩ । ೨೭) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿದರ್ಶನಾಚ್ಚ । ನ ಚ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನೇವಾತ್ಮನಿ ವಿಚಿತ್ರಸುಖದುಃಖಾಶ್ರಯತತ್ತದಂತಃಕರಣಾನಾಮಧ್ಯಾಸಾತ್ ಆತ್ಮನ್ಯಾಭಿಮಾನಿಕಸುಖದುಃಖಾದಿವ್ಯವಸ್ಥಾ ಏವಮಪಿ ನ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಆಧ್ಯಾಸಿಕತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪನ್ನಾಂತಃಕರಣಗತಾನರ್ಥಜಾತಸ್ಯೇವ ತದ್ಗತಪರಸ್ಪರಭೇದಸ್ಯಾಪಿ ಅಭಿಮಾನತ ಆತ್ಮೀಯತಯಾ ಆತ್ಮನೋ ಯಾದೃಶಮನರ್ಥಭಾಕ್ತ್ವಂ ತದೃಶೇನ ಭೇದೇನ ತದ್ವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪತ್ತೇಃ । ಏತೇನ ಸುಖದುಃಖಾದೀನಾಮಂತಃಕರಣಧರ್ಮತ್ವೇಽಪಿ ತದನುಭವಃ ಸಾಕ್ಷಿರೂಪ ಇತಿ ತಸ್ಯೈಕತ್ವಾತ್ ಸುಖದುಃಖಾನುಭವರೂಪಭೋಗವ್ಯವಸ್ಥಾ ನ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ - ನಿರಸ್ತಮ್ । ತತ್ತದಂತಃಕರಣತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಪತ್ತ್ಯಾ ತತ್ತದಂತಃಕರಣಭೇದೇನ ಭೇದವತ ಏವ ಸಾಕ್ಷಿಣಃ ತತ್ತದಂತಃಕರಣಸುಖದುಃಖಾದ್ಯನುಭವರೂಪತ್ವೇನ ತದ್ವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾ ಅಪ್ಯುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ।

ಅನ್ಯೇ ತು−ಜಡಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಬಂಧಾಶ್ರಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ ‘ಕರ್ತಾ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾತ್’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೨ । ೩ । ೩೩) ಇತಿ ಚೇತನಸ್ಯೈವ ತದಾಶ್ರಯತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕಸೂತ್ರೇಣ ಚ ಅಂತಃಕರಣೇ ಚಿದಾಭಾಸೋ ಬಂಧಾಶ್ರಯಃ, ತಸ್ಯ ಚಾಸತ್ಯಸ್ಯ ಬಿಂಬಾದ್ಭಿನ್ನಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಂತಃಕರಣಂ ಭೇದಾತ್ ವಿದ್ವದವಿದ್ವತ್ಸುಖಿದುಃಖಿಕರ್ತ್ರಕರ್ತ್ರಾದಿವ್ಯವಸ್ಥಾ । ನ ಚೈವಮಧ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಬಂಧಾಶ್ರಯತ್ವೇ ಬಂಧಮೋಕ್ಷಯೋರ್ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯಾಪತ್ತಿಃ । ಅಸ್ಯ ಚಿದಾಭಾಸಸ್ಯ ಅಂತಃಕರಣಾವಚ್ಛಿನ್ನೇ ಸ್ವರೂಪತಸ್ಸತ್ಯತಯಾ ಮುಕ್ತ್ಯನ್ವಯಿನಿ ಪರಮಾರ್ಥಜೀವೇಽಧ್ಯಸ್ತತಯಾ ಕರ್ತೃತ್ವಾಶ್ರಯಚಿದಾಭಾಸತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸಾಧಿಷ್ಠಾನಭಾವಃ ತಸ್ಯ ಬಂಧ ಇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಾತ್-ಇತ್ಯಾಹುಃ ।

ಅಪರೇ ತು ‘ಆತ್ಮೇಂದ್ರಿಯಮನೋಯುಕ್ತಂ ಭೋಕ್ತೇತ್ಯಾಹುರ್ಮನೀಷಿಣಃ’ (ಕ.ಉ. ೧ । ೩ । ೪) ಇತಿ ಸಹಕಾರಿತ್ವೇನ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯೈಃ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇ ಮನಸಾ ಚ ಯುಕ್ತಸ್ಯ ಚೇತನಸ್ಯ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ ಅಂತಃಕರಣಭೇದೇನ ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟಭೇದಾತ್ ವ್ಯವಸ್ಥಾ । ನ ಚೈವಂ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಬಂಧಃ ಶುದ್ಧಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷ ಇತಿ ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯಮ್ । ವಿಶಿಷ್ಟಗತಸ್ಯ ಬಂಧಸ್ಯ ವಿಶೇಷ್ಯೇಽನನ್ವಯಾಭಾವಾತ್ , ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯಾನತಿರೇಕಾತ್ - ಇತ್ಯಾಹುಃ ।

ಇತರೇ ತು−ಅಸ್ತು ಕೇವಲಶ್ಚೇತನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಬಂಧಾಶ್ರಯಃ । ಸ್ಫಾಟಿಕಲೌಹಿತ್ಯನ್ಯಾಯೇನ ಅಂತಃಕರಣಸ್ಯ ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ವಾ ಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಸನ್ನಿಧಾನಾತ್ ಚೇತನೇಽಪಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯಂತರಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸೋಪಗಮಾತ್ । ನ ಚ ತಸ್ಯೈಕತ್ವಾದ್ವ್ಯವಸ್ಥಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಉಪಾಧಿಭೇದಾದೇವ ತದುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚಾನ್ಯಭೇದಾದನ್ಯತ್ರ ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮಾಣಾಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ನ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ ಮೂಲಾಗ್ರರೂಪೋಪಾಧಿಭೇದಮಾತ್ರೇಣ ವೃಕ್ಷೇ ಸಂಯೋಗತದಭಾವವ್ಯವಸ್ಥಾದರ್ಶನಾತ್ , ತತ್ತತ್ಪುರುಷಕರ್ಣಪುಟೋಪಾಧಿಭೇದೇನ ಶ್ರೋತ್ರಭಾವಮುಪಗತಸ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯ ತತ್ರ ತತ್ರ ಶಬ್ದೋಪಲಂಭಕತ್ವಾನುಪಲಂಭಕತ್ವತಾರಮಂದ್ರೇಷ್ಟಾನಿಷ್ಟಶಬ್ದೋಪಲಂಭಕತ್ವಾದಿವೈಚಿತ್ರ್ಯದರ್ಶನಾಚ್ಚ−ಇತ್ಯಾಹುಃ ।

ಏಕೇ ತು - ಯದ್ಯಾಶ್ರಯಭೇದಾದೇವ ವಿರುದ್ಧಧರ್ಮವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪಾದನನಿಯಮಃ, ತದಾ ಚೇತನೇ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಟ ಏವ ಉಪಾಧಿವಶಾತ್ ಭೇದಕಲ್ಪನಾ ಅಸ್ತು । ಅಕಲ್ಪಿತಾಶ್ರಯಭೇದ ಏವ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ರಯೋಜಕ ಇತಿ ಕ್ವಾಪ್ಯಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ, ಮಣಿಮುಕುರಕೃಪಾಣಾದ್ಯುಪಾಧಿಕಲ್ಪಿತೇನ ಭೇದೇನ ಮುಖೇ ಶ್ಯಾಮಾವದಾತವರ್ತುಲದೀರ್ಘಭಾವಾದಿಧರ್ಮಾಣಾಮ್ ಅಂಗುಲ್ಯುಪಷ್ಟಂಭೋಪಾಧಿಕಲ್ಪಿತೇನ ಭೇದೇನ ದೀಪೇ ಪಾಶ್ಚಾತ್ಯಪೌರಸ್ತ್ಯಾದಿಧರ್ಮಾಣಾಂ ಚ ವ್ಯವಸ್ಥಾಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ− ಇತ್ಯಾಹುಃ ।

ಏವಮುಪಾಧಿವಶಾದ್ವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪಾದನೇ ಸಂಭಾವಿತೇ ಜೀವಾನಾಂ ಪರಸ್ಪರಸುಖಾದ್ಯನನುಸಂಧಾನಪ್ರಯೋಜಕ ಉಪಾಧಿಃ ಕ ಇತಿ ನಿರೂಪಣೀಯಮ್ ।

ಅತ್ರ ಕೇಚಿದಾಹುಃ− ಭೋಗಾಯತನಾಭೇದತದ್ಭೇದೌ ಅನುಸಂಧಾನಾನನುಸಂಧಾನಪ್ರಯೋಜಕೋಪಾಧೀ । ಶರೀರಾವಚ್ಛಿನ್ನವೇದನಾಯಾಃ ತದವಚ್ಛಿನ್ನೇನಾನುಸಂಧಾನಾತ್ , ಚರಣಾವಚ್ಛಿನ್ನವೇದನಾಯಾಃ ಹಸ್ತಾವಚ್ಛಿನ್ನೇನಾನನುಸಂಧಾನಾಚ್ಚ । ‘ಹಸ್ತಾವಚ್ಛಿನ್ನೋಽಹಂ ಪಾದಾವಚ್ಛಿನ್ನವೇದನಾಮನುಭವಾಮಿ’ ಇತ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಾತ್ । ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಚರಣಲಗ್ನಕಂಟಕೋದ್ಧಾರಾಯ ಹಸ್ತವ್ಯಾಪಾರಃ । ನಾಯಂ ಹಸ್ತವ್ಯಾಪಾರಃ ಹಸ್ತಾವಚ್ಛಿನ್ನಾನುಸಂಧಾನಾತ್ , ಕಿಂತು ಅವಯವಾವಯವಿನೋಶ್ಚರಣಶರೀರಯೋರ್ಭೇದಾಸತ್ತ್ವೇನ ಚರಣಾವಚ್ಛಿನ್ನವೇದನಾ ಶರೀರಾವಾಚ್ಛಿನ್ನೇನ ‘ಅಹಂ ಚರಣೇ ವೇದನಾವಾನ್’ ಇತ್ಯನುಸಂಧೀಯತ ಇತಿ ತದನುಸಂಧಾನಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಚೈತ್ರಮೈತ್ರಶರೀರಯೋರಭೇದಾಭಾವಾತ್ ಚೈತ್ರಶರೀರಾವಚ್ಛಿನ್ನವೇದನಾ ನ ಮೈತ್ರಶರೀರಾವಚ್ಛಿನ್ನೇನಾನುಸಂಧೀಯತೇ, ನಾಪ್ಯುಭಯಶರೀರಾನುಸ್ಯೂತಾವಯವಾಂತರಾವಚ್ಛಿನ್ನೇ ನಾನುಸಂಧೀಯತೇ, ಉಭಯಾನುಸ್ಯೂತಸ್ಯಾವವಿನೋ ಭೋಗಾಯತನಸ್ಯೈವಾಭಾವಾತ್ ಇತಿ ನ ಚೈತ್ರಶರೀರಲಗ್ನಕಂಟಕೋದ್ಧಾರಾಯ ಮೈತ್ರಶರೀರವ್ಯಾಪಾರಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ।

ಅನ್ಯೇ ತು - ವಿಶ್ಲಿಷ್ಟೋಪಾಧಿಭೇದೋಽನನುಸಂಧಾನಪ್ರಯೋಜಕಃ । ತಥ ಚ ಹಸ್ತಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಚರಣಾವಚ್ಛಿನ್ನವೇದನಾನುಸಂಧಾನಾಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪಿ ನ ದೋಷಃ । ನ ಚೈವಂಸತಿ ಗರ್ಭಸ್ಥಸ್ಯ ಮಾತೃಸುಖಾನುಸಂಧಾನಪ್ರಸಂಗಃ । ಏಕಸ್ಮಿನ್ನವಯವಿನ್ಯವಯವಭಾವೇನಾನನುಪ್ರವಿಷ್ಟಯೋಃ ವಿಶ್ಲಿಷ್ಟಶಬ್ದೇನ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ , ಮಾತೃಗರ್ಭಶರೀರಯೋಸ್ತಥಾತ್ವಾತ್− ಇತ್ಯಾಹುಃ ।

ನ ಚ ‘ಉದ್ಯತಾಯುಧದೋರ್ದಂಡಾಃ ಪತಿತಸ್ವಶಿರೋಽಕ್ಷಿಭಿಃ । ಪಶ್ಯಂತಃ ಪಾತಯಂತಿ ಸ್ಮ ಕಬಂಧಾ ಅಪ್ಯರೀನಿಹ ॥’ ಇತಿ ಭಾರತೋಕ್ತ್ಯಾವಿಶ್ಲೇಷೇಽಪ್ಯನುಸಂಧಾನಮವಗತಮಿತಿ-ವಾಚ್ಯಮ್ । ತತ್ರಾಪಿ ಶಿರಃಕಬಂಧಯೋರೇಕಸ್ಮಿನ್ನವಯವಿನ್ಯವಯವಭಾವೇನಾನುಪ್ರವಿಷ್ಟಚರತ್ವಾತ್ , ಶಿರಚ್ಛೇದಾನಂತರಂ ಮೂರ್ಛಾಮರಣಯೋರನ್ಯತರಾವಶ್ಯಂಭಾವೇನ ದೃಷ್ಟವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಸ್ಯ ತಾದೃಶವಚನಸ್ಯ ಕೈಮುತ್ಯನ್ಯಾಯೇನ ಯೋಧೋತ್ಸಾಹಾತಿಶಯಪ್ರಶಂಸಾಪರತ್ವಾತ್ , ತದೃಕ್ಪ್ರಭಾವಯುಕ್ತಪುರುಷವಿಶೇಷವಿಷಯತ್ವೇನ ಭೂತಾರ್ಥವಾದತ್ವೇಽಪಿ ನಿರುಕ್ತಸ್ಯ ಉತ್ಸರ್ಗತೋಽನನುಸಂಧಾನತಂತ್ರತ್ವಾವಿಘಾತಾಚ್ಚ । ಅತ ಏವ ಉಕ್ತವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಪಕ್ಷೇಷು ಯೋಗಿನಾಂ ಜಾತಿಸ್ಮರಾಣಾಂ ಚ ಶರೀರಾಂತರವೃತ್ತಾಂತಾನುಸಂಧಾನೇ ನ ದೋಷಪ್ರಸಕ್ತಿಃ ।

ಅಪರೇ ತು - ಶರೀರೈಕ್ಯಭೇದೌ ಅನುಸಂಧಾನತದಭಾವಪ್ರಯೋಜಕೋಪಾಧೀ । ಬಾಲ್ಯಭವಾಂತರಾನುಭೂತಯೋರನುಸಂಧಾನತದಭಾವದೃಷ್ಟೇಃ । ನ ಚ ಬಾಲ್ಯಯೌವನಯೋರಪಿ ಶರೀರಭೇದಃ ಶಂಕನೀಯಃ । ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ । ನ ಚ ಪರಿಮಾಣಭೇದೇನ ತದ್ಭೇದಾವಗಮಃ । ಏಕಸ್ಮಿನ್ ವೃಕ್ಷೇ ಮೂಲಾಗ್ರಭೇದೇನೇವ ಕಾಲಭೇದೇನೈಕಸ್ಮಿನ್ನನೇಕಪರಿಮಾಣಾನ್ವಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ನನು ಅವಯವೋಪಚಯಮಂತರೇಣ ನ ಪರಿಮಾಣಭೇದಃ, ಅವಯವಾಶ್ಚ ಪಶ್ಚಾದಾಪತಂತೋ ನ ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧಂ ಶರೀರಂ ಪರಿಯುಜ್ಯಂತೇ ಇತಿ ಪರಿಮಾಣಭೇದೇ ಶರೀರಭೇದ ಆವಶ್ಯಕಃ − ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ−ಪ್ರದೀಪಾರೋಪಣಸಮಸಮಯಸೌಧೋದರವ್ಯಾಪಿಪ್ರಭಾಮಂಡಲವಿಕಾಸತತ್ಪಿಧಾನಸಮಸಮಯತತ್ಸಂಕೋಚಾದ್ಯನನುರೋಧಿನಃ ಪರಮಾಣುಪ್ರಕ್ರಿಯಾರಂಭವಾದಸ್ಯ ಅನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ವಿವರ್ತವಾದೇ ಚ ಐಂದ್ರಜಾಲಿಕದರ್ಶಿತಶರೀರವತ್ ವಿನೈವಾವಯವೋಪಾಚಯಂ ಮಾಯಯಾ ಶರೀರಸ್ಯ ವೃದ್ಧ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ− ಇತ್ಯಾಹುಃ ।

ಇತರೇ ತು - ಅಂತಃಕರಣಾಭೇದತದ್ಭೇದಾಭ್ಯಾಮನುಸಂಧಾನಾನನುಸಂಧಾನವ್ಯವಸ್ಥಾಮಾಹುಃ । ಅಯಂ ಚ ಪಕ್ಷಃ ಪ್ರಾಗುಪಪಾದಿತಃ ।

ಕೇಚಿತ್ತು ಅಜ್ಞಾನಾನಿ ಜೀವಭೇದೋಪಾಧಿಭೂತಾನಿ ನಾನೇತಿ ಸ್ವೀಕೃತ್ಯ ತದ್ಭೇದಾಭೇದಾಭ್ಯಾಮ್ ಅನುಸಂಧಾನಾನನುಸಂಧಾನವ್ಯವಸ್ಥಾಮಾಹುಃ ।

ಅತ್ರ ಕೇಚಿತ್ ‘ಅಂಶೋ ನಾನಾವ್ಯಪದೇಶಾತ್’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೨ । ೩ । ೪೩) ಇತ್ಯಧಿಕರಣೇ ‘ಅದೃಷ್ಟಾನಿಯಮಾತ್’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೨ । ೩ । ೫೧) ‘ಅಭಿಸಂಧ್ಯಾದಿಷ್ವಪಿ ಚೈವಮ್’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೨ । ೩ । ೫೨) ‘ಪ್ರದೇಶಾದಿತಿ ಚೇನ್ನಾಂತರ್ಭಾವಾತ್’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೨ । ೩ । ೫೩) ಇತಿ ಸೂತ್ರತದ್ಗತಭಾಷ್ಯರೀತಿಮನುಸೃತ್ಯ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಾತ್ಮನಿ ಉಪಾಧಿಭೇದೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಾನುಪಗಮೇ ಕಣಭುಗಾದಿರೀತ್ಯಾಽಽತ್ಮಭೇದವಾದೇಽಪಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾನುಪಪತ್ತಿತೌಲ್ಯಮಾಹುಃ । ತಥಾ ಹಿ−ಚೈತ್ರಚರಣಲಗ್ನಕಂಟಕೇನ ಚೈತ್ರಸ್ಯ ವೇದನೋತ್ಪಾದನಸಮಯೇ ಅನ್ಯೇಷಾಮಪ್ಯಾತ್ಮನಾಂ ಕುತೋ ವೇದನಾ ನ ಜಾಯತೇ । ಸರ್ವಾತ್ಮನಾಂ ಸರ್ವಗತತ್ವೇನ ಚೈತ್ರಶರೀರಾಂತರ್ಭಾವಾವಿಶೇಷಾತ್ । ನ ಚ − ಯಸ್ಯ ಶರೀರೇ ಕಂಟಕವೇಧಾದಿ ತಸ್ಯೈವ ವೇದನಾ, ನಾನ್ಯೇಷಾಮಿತಿ-ವ್ಯವಸ್ಥಾ । ಸರ್ವಾತ್ಮಸನ್ನಿಧಾವುತ್ಪದ್ಯಮಾನಂ ಶರೀರಂ ಕಸ್ಯಚಿದೇವ ನಾನ್ಯೇಷಾಮಿತಿ ನಿಯಂತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಯದದೃಷ್ಟೋತ್ಪಾದಿತಂ ಯಚ್ಛರೀರಂ ತತ್ತದೀಯಮಿತಿ ನಿಯಮಃ । ಅದೃಷ್ಟಸ್ಯಾಪಿ ನಿಯಮಾಸಿದ್ಧೇಃ । ಯದಾ ಹಿ ತದದೃಷ್ಟೋತ್ಪಾದನಾಯ ಕೇನಚಿದಾತ್ಮನಾ ಸಂಯುಜ್ಯತೇ ಮನಃ, ಸಂಯುಜ್ಯತ ಏವ ತದಾ ಅನ್ಯೈರಪಿ । ಕಥಂ ಕಾರಣಸಾಧಾರಣ್ಯೇ ಕ್ವಚಿದೇವ ತದದೃಷ್ಟಮುತ್ಪದ್ಯೇತ ।ನನು- ಮನಸ್ಸಂಯೋಗಮಾತ್ರಸಾಧಾರಣ್ಯೇಽಪಿ ‘ಅಹಮಿದಂ ಫಲಂ ಪ್ರಾಪ್ನವಾನಿ’ ಇತಿ ಅಭಿಸಂಧಿಃ ಅದೃಷ್ಟೋತ್ಪಾದಕಕರ್ಮಾನುಕೂಲಕೃತಿಃ ಇತ್ಯೇವಮಾದಿ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಮಿತಿ ತತ ಏವಾದೃಷ್ಟನಿಯಮೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ−ಅಭಿಸಂಧ್ಯಾದೀನಾಮಪಿ ಸಾಧಾರಣಮನಸ್ಸಂಯೋಗಾದಿನಿಷ್ಪಾದ್ಯತಯಾ ವ್ಯವಸ್ಥಿತ್ಯಸಿದ್ಧೇಃ । ನನು ಸ್ವಕೀಯಮನಸ್ಸಂಯೋಗೋಽಭಿಸಂಧ್ಯಾದಿಕಾರಣಮಿತಿ ಮನಸ್ಸಂಯೋಗ ಏವಾಸಾಧಾರಣೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ, ನ -ನಿತ್ಯಂ ಸರ್ವಾತ್ಮಸಂಯುಕ್ತಂ ಮನಃ ಕಸ್ಯಚಿದೇವ ಸ್ವಮ್ ಇತಿ ನಿಯಂತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್‌ । ನ ಚ ಅದೃಷ್ಟವಿಶೇಷಾತ್ ಆತ್ಮವಿಶೇಷಾಣಾಂ ಮನಸಃ ಸ್ವಸ್ವಾಮಿಭಾವಸಿದ್ಧಿಃ । ತಸ್ಯಾಪ್ಯದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಪೂರ್ವವದ್ವ್ಯವಸ್ಥಿತ್ಯಸಿದ್ಧೇಃ । ನನ್ವಾತ್ಮನಾಂ ವಿಭುತ್ವೇಽಪಿ ತೇಷಾಂ ಪ್ರದೇಶವಿಶೇಷಾ ಏವ ಬಂಧಭಾಜ ಇತಿ ಆತ್ಮಾಂತರಾಣಾಂ ಚೈತ್ರಶರೀರೇ ತತ್ಪ್ರದೇಶವಿಶೇಷಾಭಾವಾತ್ ಸುಖದುಃಖಾದಿವ್ಯವಸ್ಥಾ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ, ನ−ಯಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರದೇಶೇ ಚೈತ್ರಃ ಸುಖಾದ್ಯನುಭೂಯ ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರದೇಶಾದಪಕ್ರಾಂತಃ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಮೈತ್ರೇ ಸಮಾಗತೇ ತಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ರ ಸುಖದುಃಖಾದಿದರ್ಶನೇನ ಶರೀರಾಂತರೇ ಆತ್ಮಾಂತರಪ್ರದೇಶವಿಶೇಷಸ್ಯಾಪ್ಯಂತರ್ಭಾವಾತ್ ।

ತಸ್ಮಾತ್ ಆತ್ಮಭೇದೇಽಪಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ದುರುಪಪಾದೈವ । ಕಥಂಚಿತ್ತದುಪಪಾದನೇ ಚ ಶ್ರುತ್ಯನುರೋಧಾಲ್ಲಾಘವಾಚ್ಚ ಆತ್ಮೈಕ್ಯಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ತತ್ರೈವ ತದುಪಪಾದನಂ ಕರ್ತುಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ।

ಸಂತು ತರ್ಹ್ಯಣವ ಏವಾತ್ಮಾನಃ, ಯದಿ ವಿಭುತ್ವೇ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ನ ಸುವಚಾ । ಮೈವಮ್− ಆತ್ಮನಾಮಣುತ್ವೇ ಕದಾಚಿತ್ ಸರ್ವಾಂಗೀಣಸುಖೋದಯಸ್ಯ ಕರಶಿರಶ್ಚರಣಾಧಿಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಚಾನುಪಪತ್ತೇಃ ।

ಯದತ್ರಾರ್ವಾಚೀನಕಲ್ಪನಮ್-ಉತ್ಕ್ರಾಂತಿಗತ್ಯಾಗತಿಶ್ರವಣಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ‘ಅಣುರ್ಹ್ಯೇವೈಷ ಆತ್ಮಾ ಯಂ ವಾ ಏತೇ ಸಿನೀತಃ ಪುಣ್ಯಂ ಚ ಪಾಪಂ ಚ’ ‘ವಾಲಾಗ್ರಶತಭಾಗಸ್ಯ’ (ಶ್ವೇ.ಉ. ೫ । ೯) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಷು ಸಾಕ್ಷಾದಣುತ್ವಶ್ರವಣೇನ ಚ ಅಣವ ಏವ ಜೀವಾಃ । ತೇಷಾಮಣುತ್ವೇಽಪಿ ಜ್ಞಾನಸುಖಾದೀನಾಂ ಪ್ರದೀಪಪ್ರಭಾನ್ಯಾಯೇನ ಆಶ್ರಯಾತಿರಿಕ್ತಪ್ರದೇಶವಿಶೇಷವ್ಯಾಪಿಗುಣತಯಾ ನ ಸರ್ವಾಂಗೀಣಸುಖಾನುಪಲಬ್ಧಿಃ, ‘ದ್ರೋಣಂ ಬೃಹಸ್ಪತೇರ್ಭಾಗಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತ್ಯನುರೋಧೇನ ಜೀವಾನಾಮಂಶಸತ್ತ್ವಾತ್ ಕರಶಿರಶ್ಚರಣಾದ್ಯನುಗತೇಷು ಸುಖದುಃಖಾದಿಯೌಗಪದ್ಯಂ ಕಾಯವ್ಯೂಹಗತೇಷು ಯೋಗಿನಾಂ ಭೋಗವೈಚಿತ್ರ್ಯಂ ಚೇತಿ ನ ಕಾಚಿದನುಪಪತ್ತಿಃ । ಏವಂ ಚ ಜೀವಾನಾಮಣುತ್ವೇನಾಸಂಕರಾತ್ ಸುಖದುಃಖಾದಿವ್ಯವಸ್ಥಾ ವಿಭೋರೀಶ್ವರಾತ್ ಭೇದಶ್ಚ − ಇತಿ ।

ಅತ್ರೋಕ್ತಮದ್ವೈತದೀಪಿಕಾಯಾಮ್ - ಏವಮಪಿ ಕಥಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾಸಿದ್ಧಿಃ । ಚೈತ್ರಸ್ಯ ‘ಪಾದೇ ವೇದನಾ ಶಿರಸಿ ಸುಖಮ್’ ಇತಿ ಸ್ವಾಂಶಭೇದಗತಸುಖದುಃಖಾನುಸಂಧಾನವತ್ ಮೈತ್ರಗತಸುಖದುಃಖಾನುಸಂಧಾನಸ್ಯಾಪಿ ದುರ್ವಾರತ್ವಾತ್ ಅವಿಶೇಷೋ ಹಿ ಚೈತ್ರಜೀವಾತ್ ತದಂಶಯೋಃ ಮೈತ್ರಸ್ಯ ಚ ಭೇದಃ । ಕಾಯವ್ಯೂಹಸ್ಥಲೇ ವಿಯುಜ್ಯಾನ್ಯತ್ರಪ್ರಸರಣಸಮರ್ಥಾನಾಮಂಶಾನಾಂ ಜೀವಾದ್ಭೇದಾವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ , ಅಂಶಾಂಶಿನೋಸ್ತ್ವಯಾ ಭೇದಾಭೇದಾಭ್ಯುಪಗಮಾಚ್ಚ । ನ ಚ ಶುದ್ಧಭೇದೋಽನನುಸಂಧಾನಪ್ರಯೋಜಕ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಶುದ್ಧತ್ವಂ ಹಿ ಭೇದಸ್ಯ ಅಂಶಾಂಶಿಭಾವಾಸಹಚರಿತತ್ವಂ ವಾ ಅಭೇದಾಸಹಚರಿತತ್ವಂ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ ? ನಾದ್ಯಃ (‘ಅಂಶೋ ಹ್ಯೇಷ ಪರಮಸ್ಯ‘) ‘ಮಮೈವಾಂಶೋ ಜೀವಲೋಕೇ’ (ಭ.ಗೀ. ೧೫ । ೭) ‘ಅಂಶೋ ನಾನಾವ್ಯಪದೇಶಾತ್’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೨ । ೩ । ೪೩) ಇತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಸೂತ್ರೈರ್ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಂಶತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ಬ್ರಹ್ಮಜೀವಯೋರ್ಭೋಗಸಾಂಕರ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ನನು - ಜೀವಾಂಶಾನಾಂ ಜೀವಂ ಪ್ರತೀವ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿ ನಾಂಶತ್ವಮ್ , ಕಿಂ ತು ‘ಚಂದ್ರಬಿಂಬಸ್ಯ ಗುರುಬಿಂಬಃ ಶತಾಂಶಃ’ ಇತಿವತ್ ಸದೃಶತ್ವೇ ಸತಿ ತತೋ ನ್ಯೂನತ್ವಮಾತ್ರಮೌಪಚಾರಿಕಾಂಶತ್ವಮಿತಿ - ಚೇತ್ , ಕಿಂ ತದತಿರೇಕೇಣ ಮುಖ್ಯಮಂಶತ್ವಂ ಜೀವಾಂಶಾನಾಂ ಜೀವಂ ಪ್ರತಿ, ಯದತ್ರಾನನುಸಂಧಾನಪ್ರಯೋಜಕಶರೀರೇ ನಿವೇಶ್ಯತೇ ? ನ ತಾವತ್ ಪಟಂ ಪ್ರತಿ ತಂತೂನಾಮಿವಾರಂಭಕತ್ವಮ್ । ಜೀವಸ್ಯಾನಾದಿತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ಮಹಾಕಾಶಂ ಪ್ರತಿ ಘಟಾಕಾಶಾದೀನಾಮಿವ ಪ್ರದೇಶತ್ವಮ್ , ಟಂಕಚ್ಛಿನ್ನಪಾಷಾಣಶಕಲಾದೀನಾಮಿವ ಖಂಡತ್ವಂ ವಾ । ಅಣುತ್ವೇನ ನಿಷ್ಪ್ರದೇಶತ್ವಾದಚ್ಛೇದ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ । ಭಿನ್ನಾಭಿನ್ನದ್ರವ್ಯತ್ವಮಂಶತ್ವಮಭಿಮತಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ−ತಥಾ ಸತಿ ಜೀವೇಶ್ವರಯೋರ್ಜೀವಾನಾಂ ಚ ಭೋಗಸಾಂಕರ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಸ್ವತೋ ಭಿನ್ನಾನಾಂ ತೇಷಾಂ ಚೇತನತ್ವಾದಿನಾ ಅಭೇದಸ್ಯಾಪಿ ತ್ವಯಾಽಂಗೀಕಾರಾತ್ , ಸಮೂಹಸಮೂಹಿನೋರ್ಭೇದಾಭೇದವಾದಿನಸ್ತವ ಮತೇ ಏಕಸಮೂಹಾಂತರ್ಗತಜೀವಾನಾಂ ಪರಸ್ಪರಮಪ್ಯಭೇದಸತ್ತ್ವಾಚ್ಚ ಸ್ವಾಭಿನ್ನಸಮೂಹಾಭಿನ್ನೇನ ಸ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯಭೇದಸ್ಯ ದುರ್ವಾರತ್ವಾತ್ । ‘ಯದಿ ಸಂಯೋಗಾದೀನಾಂ ಜಾತೇಶ್ಚ ಅನೇಕಾಶ್ರಿತತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತದಾ ಗುಣಗುಣ್ಯಾದೇರಭೇದಾತ್ ಘಟಾಭಿನ್ನಸಂಯೋಗಾಭಿನ್ನಪಟಾದೇರಪಿ ಘಟಾಭೇದಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ’ ಇತ್ಯಾದಿ ವದತಾ ತ್ವಯಾ ತದಭಿನ್ನಾಭಿನ್ನಸ್ಯ ತದಭೇದನಿಯಮಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ನ ಚ ಜೀವಾಂತರಸಾಧಾರಣಚೇತನತ್ವಾದಿಧರ್ಮೈಕರೂಪ್ಯೈಕಸಮೂಹಾಂತರ್ಗತತ್ವಾದಿಪ್ರಯುಕ್ತಾಭೇದವಿಲಕ್ಷಣಮಭೇದಾಂತರಮಂಶಾಂಶಿನೋರಸ್ತಿ ಭೇದೇಽಪ್ಯನುಸಂಧಾನಪ್ರಯೋಜಕಮ್ , ಯದತ್ರಾನತಿಪ್ರಸಂಗಾಯ ವಿವಕ್ಷ್ಯೇತ । ತಥಾ ಸತಿ ತಸ್ಯೈವ ವಿಶಿಷ್ಯ ನಿರ್ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾಪತ್ತೇಃ । ಧರ್ಮೈಕರೂಪ್ಯಾದ್ಯಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಮಂಶಾಂಶಿನೋರಭೇದೇ ವಿಶೇಷ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ - ಜೀವತದಂಶಯೋಶ್ಚೇತನತ್ವಾದಿಧರ್ಮೈಕರೂಪ್ಯಸತ್ತ್ವೇನ ಏಕಶರೀರಾವಚ್ಛೇದೇ ಕಾಯವ್ಯೂಹಮೇಲನೇ ಚ ಸಮೂಹತ್ವೇನ ಚ ತಯೋರಭೇದೇ ಧರ್ಮೈಕರೂಪ್ಯಾದಿಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಸದ್ಭಾವಾತ್ । ಧರ್ಮೈಕರೂಪ್ಯಾದಿಪ್ರಯುಕ್ತಾಭೇದಾಂತರಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಜೀವತದಂಶಯೋರಂಶಾಂಶಿಭಾವಪ್ರಯೋಜಕಾಭೇದೋ ನ ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ−ತಯೋರಭೇದದ್ವಯಾಭಾವಾತ್ , ತ್ವನ್ಮತೇಽಧಿಕರಣೈಕ್ಯೇ ಸತಿ ಭೇದಸ್ಯಾಭೇದಸ್ಯ ವಾ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಭೇದೇನ ತದಾಕಾರಭೇದೇನ ವಾ ಅನೇಕತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ , ತಸ್ಮಾದಾದ್ಯಪಕ್ಷೇ ಸುಸ್ಥೋಽತಿಪ್ರಸಂಗಃ । ಏತೇನೈವ ದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷೋಽಪಿ ನಿರಸ್ತಃ । ಅಭೇದಾಸಹಚರಿತಭೇದಸ್ಯಾನನುಸಂಧಾನಪ್ರಯೋಜಕತ್ವೇ ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾ ತ್ವನ್ಮತೇ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರ್ಜೀವಾನಾಂ ಚಾಭೇದಸ್ಯಾಪಿ ಸತ್ತ್ವೇನಾತಿಪ್ರಸಂಗಸ್ಯ ದುರ್ವಾರತ್ತ್ವಾತ್ । ನನು - ಅಭೇದಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮನುಸಂಧಾನೇ ತಂತ್ರಮಿತಿ ತದಭಾವೇಽನನುಸಂಧಾನಮ್ , ಸ್ವಸ್ಯ ಸ್ವಾಭೇದಃ ಸ್ವಾಂಶಾಭೇದಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷ ಇತಿ ತದ್ದ್ರಷ್ಟುರ್ದುಃಖಾದ್ಯನುಸಂಧಾನಮ್ , ಜೀವಾಂತರೇಣಾಭೇದಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ತಸ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾತ್ ನ ತದ್ದುಃಖಾದ್ಯನುಸಂಧಾನಮ್ ; ಜಾತಿಸ್ಮರಸ್ಯ ಪ್ರಾಗ್ಭಾವೀಯಾತ್ಮನಾಪಿ ಅಭೇದಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸತ್ತ್ವಾತ್ ತದ್ವೃತ್ತಾಂತಾನುಸಂಧಾನಮ್ , ಅನ್ಯೇಷಾಂ ತದಭಾವಾತ್ ನ; ಇತ್ಯಾದಿ ಸರ್ವಂ ಸಂಗಚ್ಛತೇ−ಇತಿ ಚೇತ್ , ತರ್ಹ್ಯೈಕಾತ್ಮ್ಯವಾದೇಽಪಿ ಸರ್ವಾತ್ಮತಾವಾರಕಾಜ್ಞಾನಾವರಣಾತ್ ಚೈತ್ರಸ್ಯ ನ ಮೈತ್ರಾತ್ಮಾದ್ಯಭೇದಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಿತಿ ತತ ಏವ ಸರ್ವವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪತ್ತೇಃ ವ್ಯರ್ಥಃ ಶ್ರುತಿವಿರುದ್ಧ ಆತ್ಮಭೇದಾಭ್ಯುಪಗಮಃ । ನ ಚೇತ್ಥಮಪಿ ಪ್ರಪಂಚತತ್ತ್ವವಾದಿನಸ್ತವ ವ್ಯವಸ್ಥಾನಿರ್ವಾಹಃ । ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ವಸ್ತುಸಜ್ಜೀವಾಂತರಾಭೇದಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾವಶ್ಯಂಭಾವೇನ ಜೀವೇಷು ದುಃಖಿಷು ‘ಅಹಂ ದುಃಖೀ’ ಇತ್ಯನುಭವಾಪತ್ತೇಃ । ಅಸ್ಮನ್ಮತೇ ತು ಈಶ್ವರಃ ಸ್ವಾಭಿನ್ನೇ ಜೀವೇ ಸಂಸಾರಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಮುಖೇ ಮಾಲಿನ್ಯಮಿವ ಪಶ್ಯನ್ನಪಿ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವನಿಶ್ಚಯಾತ್ ನ ಶೋಚತೀತಿ ನೈಷ ಪ್ರಸಂಗಃ ।

ಸ್ಯಾದೇತತ್ - ಮಾಭೂದಂಶಭೇದಃ । ಕರಶಿರಶ್ಚರಣಾದೀನಾಂ ಕಾಯವ್ಯೂಹಸ್ಯ ಚ ಅಧಿಷ್ಠಾನಮ್ , ಆತ್ಮದೀಪಸ್ಯಾನಪಾಯಿನೀ ಜ್ಞಾನಪ್ರಭಾಽಸ್ತಿ ವ್ಯಾಪಿನೀತಿ ಸೈವ ಸರ್ವಾಧಿಷ್ಠಾನಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಚೇತ್ , ನ−ಜ್ಞಾನವದಾತ್ಮಧರ್ಮಸ್ಯ ಸುಖದುಃಖಭೋಗಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಸಂಭವೇನ ಕರಚರಣಾದ್ಯವಯವಭೇದೇನ ಅವಯವಿನಃ, ಕಾಯವ್ಯೂಹವತಃ ಕಾಯಭೇದೇನ ಚ ಭೋಗವೈಚಿತ್ರ್ಯಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ‘ಸುಖದುಃಖಭೋಗಾದಿ ಜ್ಞಾನಧರ್ಮ ಏವ ನಾತ್ಮಧರ್ಮಃ’ ಇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇ ತದ್ವೈಚಿತ್ರ್ಯೇಣ ಆತ್ಮಗುಣಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಭೇದಸಿದ್ಧಾವಪಿ ಆತ್ಮನೋ ಭೇದಾಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಭೋಗವೈಚಿತ್ರ್ಯಾದಿನಾ ಆತ್ಮಾಭೇದಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪಾಯೋಗಾತ್ । ‘ಭೋಗಾದ್ಯಾಶ್ರಯಸ್ಯಾತ್ಮನೋಽಣುತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಶರೀರಂ ವಿಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ತದ್ವ್ಯಾಪಿತ್ವವಾದ ಇವ ತದಭೇದವಾದ ಇವ ಚ ನ ಸರ್ವಧರ್ಮಸಂಕರಾಪತ್ತಿಃ’ ಇತಿ ಮತಹಾನೇಶ್ಚ ।

ತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಸ್ಯಾಣುತ್ವೋಪಗಮೇನ ವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪಾದನಂ ನ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ।

ನಾಪಿ ತೇನ ತಸ್ಯ ಈಶ್ವರಾತ್ ಭೇದಸಾಧನಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ‘ಉತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾದಿಶ್ರವಣಾತ್ ಸಾಕ್ಷಾದಣುತ್ವಶ್ರವಣಾಚ್ಚ ಅಣುರ್ಜೀವಃ’ ಇತಿ ವದತಃ ತವ ಮತೇ ‘ತತ್ಸೃಷ್ಟ್ವಾ । ತದೇವಾನುಪ್ರಾವಿಶತ್ ।’ (ತೈ.ಉ. ೨ । ೬ । ೧) ‘ಅಂತಃಪ್ರವಿಷ್ಟಶ್ಶಾಸ್ತಾ ಜನಾನಾಮ್’ (ತೈ.ಆ. ೩ । ೧೧) ‘ಗುಹಾಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟೌ ಪರಮೇ ಪರಾರ್ಧೇ’ (ಕ.ಉ. ೧ । ೩ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಷು ಪ್ರವೇಶಾದಿಶ್ರವಣಾತ್ ‘ಸ ಯ ಏಷೋಽಣಿಮಾ’ (ಛಾ.ಉ. ೬ । ೮ । ೭) ‘ಏಷ ಮ ಆತ್ಮಾಽಂತರ್ಹೃದಯೇಽಣೀಯಾನ್ವ್ರೀಹೇರ್ವಾ ಯವಾದ್ವಾ’ (ಛಾ.ಉ. ೩ । ೧೪ । ೩) ಇತಿ ಶ್ರುತೌ ಸಾಕ್ಷಾದಣುತ್ವಶ್ರವಣಾಚ್ಚ ಪರೋಽಪ್ಯಣುರೇವ ಸಿಧ್ಯೇದಿತಿ ಕುತಃ ಪರಜೀವಯೋರ್ವಿಭುತ್ವಾಣುತ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಭೇದಸಿದ್ಧಿಃ । ನನು − ‘ಆಕಾಶವತ್ ಸರ್ವಗತಶ್ಚ ನಿತ್ಯಃ’ (ಶತ.ಬ್ರಾ. ೧೦ । ೬ । ೩ । ೨) ‘ಜ್ಯಾಯಾನಂತರಿಕ್ಷಾತ್ ಜ್ಯಾಯಾಂದಿವಃ’ (ಛಾ.ಉ. ೩ । ೧೪ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರವಣಾತ್ ಸರ್ವಪ್ರಪಂಚೋಪಾದಾನತ್ವಾಚ್ಚ ಪರಸ್ಯ ಸರ್ವಗತತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ ತದಣುತ್ವಶ್ರುತಯಃ ಉಪಾಸನಾರ್ಥಾ ದುರ್ಗ್ರಹತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯಾ ವಾ ಉನ್ನೇಯಾಃ । ಪ್ರವೇಶಶ್ರುತಯಶ್ಚ ಶರೀರಾದ್ಯುಪಾಧಿನಾ ನಿರ್ವಾಹ್ಯಾಃ ನ ಚ ಜೀವೋತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಯೋಽಪಿ ಬುದ್ಧ್ಯಾದ್ಯುಪಾಧಿನಾ ನಿರ್ವೋಢುಂ ಶಕ್ಯಾ ಇತಿ ಶಂಕ್ಯಮ್ । ‘ತಮುತ್ಕ್ರಾಮಂತಂ ಪ್ರಾಣೋಽನೂತ್ಕ್ರಾಮತಿ’ (ಬೃ.ಉ. ೪ । ೪ । ೨) ಇತಿ ಪ್ರಾಣಾಖ್ಯಬುದ್ಧ್ಯುತ್ಕ್ರಾಂತೇಃ ಪ್ರಾಗೇವ ಜೀವೋತ್ಕ್ರಾಂತಿವಚನಾತ್ । ‘ತಥಾ ವಿದ್ವಾನ್ನಾಮರೂಪಾದ್ವಿಮುಕ್ತಃ ಪರಾತ್ಪರಂ ಪುರುಷಮುಪೈತಿ ದಿವ್ಯಮ್’ (ಮು.ಉ. ೩ । ೨ । ೮) ಇತಿ ನಾಮರೂಪವಿಮೋಕ್ಷಾನಂತರಮಪಿ ಗತಿಶ್ರವಣಾಚ್ಚ । ‘ತದ್ಯಾಥಾಽನಸ್ಸುಸಮಾಹಿತಮುತ್ಸರ್ಜನ್ಯಾಯಾದೇವಮೇವಾಯಂ ಶಾರೀರ ಆತ್ಮಾ ಪ್ರಾಜ್ಞೇನಾತ್ಮನಾಽನ್ವಾರೂಢ ಉತ್ಸರ್ಜನ್ ಯಾತಿ’ (ಬೃ.ಉ. ೪ । ೩ । ೩೫) ಇತಿ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಗತ್ಯಾಶ್ರಯಶಕಟದೃಷ್ಟಾಂತೋಕ್ತೇಶ್ಚ - ಇತಿ ಚೇತ್ , ನೈತತ್ಸಾರಮ್− ‘ಸ ವಾ ಏಷ ಮಹಾನಜ ಆತ್ಮಾ ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಃ’ (ಬೃ.ಉ. ೪ । ೪ । ೨೨) ‘ಘಟಸಂವೃತಮಾಕಾಶಂ ನೀಯಮಾನೇ ಘಟೇ ಯಥಾ । ಘಟೋ ನೀಯೇತ ನಾಕಾಶಂ ತದ್ವಜ್ಜೀವೋ ನಭೋಪಮಃ’ । (ಅಮೃತಬಿ-೧೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಷು ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ವಿಭುತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ । ತ್ವನ್ಮತೇ ಪ್ರಕೃತೇರೇವ ಜಗದುಪಾದಾನತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗದುಪಾದಾನತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಜೀವಸ್ಯ ಕಾಯವ್ಯೂಹಗತವಿಚಿತ್ರಸುಖದುಃಖೋಪಾದಾನತ್ವವತ್ ಅಣುತ್ವೇಽಪಿ ಜಗದುಪಾದಾನತ್ವಸಂಭವಾಚ್ಚ, ತತಸ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವಗತತ್ವಾಸಿದ್ಧೇಃ । ತತ್ಪ್ರವೇಶಶ್ರುತೀನಾಂ ಶರೀರೋಪಾಧಿಕತ್ವಕಲ್ಪನೇ ಜೀವೋತ್ಕ್ರಾಂತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಮಪಿ ಬುದ್ಧ್ಯುಪಾಧಿಕತ್ವೋಪಗಮಸಂಭವಾತ್ ।

‘ಪಂಚವೃತ್ತಿರ್ಮನೋವದ್ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೨ । ೪ । ೧೨) ಇತಿ ಸೂತ್ರಭಾಷ್ಯೇ ಬುದ್ಧಿಪ್ರಾಣಯೋಃ ಕಾರ್ಯಭೇದಾದ್ಭೇದಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದಿತತ್ವೇನ ಬುದ್ಧ್ಯುಪಾಧಿಕೇ ಜೀವೇ ಪ್ರಥಮಮುತ್ಕ್ರಾಮತಿ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾನೂತ್ಕ್ರಮಣೋಪಪತ್ತೇಃ । ನಾಮರೂಪವಿಮೋಕ್ಷಾನಂತರಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಶ್ರವಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತರಿ ಜೀವ ಇವ ಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ವಿಭುತ್ವವಿರೋಧಿತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಾಕೃತನಾಮರೂಪವಿಮೋಕ್ಷಾನಂತರಮಪಿ ಅಪ್ರಾಕೃತಲೋಕವಿಗ್ರಹಾದ್ಯುಪಧಾನೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯತ್ವವಾದಿಮತೇ ಪ್ರಾಪ್ತುರ್ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ಅಪ್ರಾಕೃತದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಸತ್ತ್ವೇನ ತದುಪಧಾನೇನ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಶ್ರವಣಾವಿರೋಧಾತ್ , ಸ್ವಾಭಾವಿಕಗತ್ಯಾಶ್ರಯಶಕಟದೃಷ್ಟಾಂತಶ್ರವಣಮಾತ್ರಾತ್ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಗತಿಸಿದ್ಧೌ ‘ಗುಹಾಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟೌ’ ಇತಿ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಪ್ರವೇಶಾಶ್ರಯಜೀವಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಪ್ರವೇಶಸಿದ್ಧ್ಯವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ , ಬ್ರಹ್ಮಜೀವೋಭಯಾನ್ವಯಿನ ಏಕಸ್ಯ ಪ್ರವಿಷ್ಟಪದಸ್ಯ ಏಕರೂಪಪ್ರವೇಶಪರತ್ವಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪರಮತೇ ಬ್ರಹ್ಮಜೀವಯೋರ್ವಿಭುತ್ವಾಣುತ್ವವ್ಯವಸ್ಥಿತ್ಯಸಿದ್ಧೇಃ ತತೋ ಭೇದಸಿದ್ಧಿಪ್ರತ್ಯಾಶಾ ದೂರಾದಪನೇಯಾ । ಅಸ್ಮನ್ಮತೇ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಪರಮಹಾವಾಕ್ಯಾನುರೋಧೇನ ಅವಾಂತರವಾಕ್ಯಾನಾಂ ನೇಯತ್ವಾತ್ ‘ಸ್ವರೂಪೇಣ ಜೀವಸ್ಯ ವಿಭುತ್ವಮ್ ಔಪಾಧಿಕರೂಪೇಣ ಪರಿಚ್ಛೇದಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಕಾರೇಣ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಭೇದಪ್ರಾಪಕಶ್ರುತೀನಾಮುಪಪಾದನಂ ಭಾಷ್ಯಾದಿಷು ವ್ಯಕ್ತಮ್ ।

ತಸ್ಮಾತ್ ಅಚೇತನಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾತ್ ಚೇತನಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಾಚ್ಚ ನ ವೇದಾಂತಾನಾಮ್ ಅದ್ವಿತೀಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿದ್ಯೈಕಪ್ರಾಪ್ಯೇ ಸಮನ್ವಯಸ್ಯ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರೋಧ ಇತಿ ॥

ನನು - ಕಥಂ ವಿದ್ಯಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಃ । ಯಾವತಾ ಕರ್ಮಣಾಮಪಿ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಹೇತುತ್ವಂ ಸ್ಮರ್ಯತೇ− ‘ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಹೇತುರ್ವಿಜ್ಞಾನಂ ಕರ್ಮ ಚೋಕ್ತಂ ಮಾಹಾಮುನೇ’ (ವಿ.ಪು. ೬ । ೫ । ೬೦) ಇತಿ ।

ಸತ್ಯಮ್ । ‘ನಾನ್ಯಃ ಪಂಥಾ ವಿದ್ಯತೇಽಯನಾಯ’ (ಶ್ವೇ.ಉ. ೩ । ೮) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಾವಾಪ್ತೌ ಕಂಠಗತವಿಸ್ಮೃತಕನಕಮಾಲಾವಾಪ್ತಿತುಲ್ಯಾಯಾಂ ವಿದ್ಯಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಸಾಧನತ್ವಾಸಂಭವಾಚ್ಚ । ಬ್ರಹ್ಮಾವಾಪ್ತೌ ಪರಂಪರಯಾ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಾಮಾತ್ರಪರಾ ತಾದೃಶೀ ಸ್ಮೃತಿಃ ।

ನನು-ಏವಮಪಿ ಕಥಂ ‘ಕರ್ಮಣೈವ ಹಿ ಸಂಸಿದ್ಧಿಮಾಸ್ಥಿತಾ ಜನಕಾದಯಃ ।’ (ಭ.ಗೀ. ೩ । ೨೦) ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮರಣನಿರ್ವಾಹಃ । ನ ಚ ತಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಪರತ್ವಮ್ । ವಿವಿದಿಷಾವಾಕ್ಯೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಗ್ರಹಣೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಾಮೇವ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಕರ್ಮಣ್ಯಧಿಕಾರಪ್ರತೀತೇಃ । ಅತೋ ಜನಕಾದ್ಯನುಷ್ಠಿತಕರ್ಮಣಾಂ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಮುಕ್ತ್ಯುಪಯೋಗೋ ವಕ್ತವ್ಯಃ, ಮೈವಮ್ - ವಿವಿದಿಷಾವಾಕ್ಯೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಗ್ರಹಣಸ್ಯ ತ್ರೈವರ್ಣಿಕೋಪಲಕ್ಷಣತ್ವಾತ್ । ಯಥಾಹುಃ ಅತ್ರಭವಂತೋ ವಾರ್ತಿಕಕಾರಾಃ ‘ಬ್ರಾಹ್ಮಣಗ್ರಹಣಂ ಚಾತ್ರ ದ್ವಿಜಾನಾಮುಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ಅವಿಶಿಷ್ಟಾಧಿಕಾರತ್ವಾತ್ ಸರ್ವೇಷಾಮಾತ್ಮಬೋಧನೇ ॥’ (೪ । ೪ । ೧೦೨೯) ಇತಿ । ನ ಹಿ ‘ವಿದ್ಯಾಕಾಮೋ ಯಜ್ಞಾದೀನನುತಿಷ್ಠೇತ್’ ಇತಿ ವಿಪರಿಣಮಿತೇ ವಿದ್ಯಾಕಾಮಾಧಿಕಾರವಿಧೌ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಪದಸ್ಯಾಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಸಮರ್ಪಕತ್ವಂ ಯುಜ್ಯತೇ । ಉದ್ದೇಶ್ಯೇ ವಿಶೇಷಣಾಯೋಗಾತ್ । ನಾಪಿ-‘ರಾಜಾ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಕಾಮೋ ರಾಜಸೂಯೇನ ಯಜೇತ’ ಇತಿ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಕಾಮಾಧಿಕಾರೇ ರಾಜಸೂಯವಿಧೌ ‘ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಕಾಮೋ ರಾಜಕರ್ತೃಕೇಣ ರಾಜಸೂಯೇನ ಯಜೇತ’ ಇತಿ ಕರ್ತೃತಯಾ ಯಾಗವಿಶೇಷಣತ್ವೇನ ವಿಧೇಯಸ್ಯ ರಾಜ್ಞಃ, ರಾಜಕರ್ತೃಕರಾಜಸೂಯಸ್ಯ ಅರಾಜ್ಞಾ ಸಂಪಾದಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ ಅರ್ಥಾದಧಿಕಾರಿಕೋಟಿನಿವೇಶವತ್ , ಇಹ ಯಜ್ಞಾದಿಕರ್ತೃತಯಾ ವಿಧೇಯಸ್ಯ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ಅರ್ಥಾದಧಿಕಾರಿಕೋಟಿನಿವೇಶ ಇತಿ ಯುಜ್ಯತೇ । ‘ಸರ್ವಥಾಪಿ ತ ಏವೋಭಯಲಿಂಗಾತ್’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೩ । ೪ । ೩೪) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ, ಅನ್ಯತ್ರ ವಿಹಿತಾನಾಮೇವ ಯಜ್ಞಾದೀನಾಂ ವಿವಿದಿಷಾವಾಕ್ಯೇ ಫಲವಿಶೇಷಸಂಬಂಧವಿಧಿಃ ನಾಪೂರ್ವಯಜ್ಞಾದಿವಿಧಿರಿತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಿತತ್ವೇನ, ಪ್ರಾಪ್ತಯಜ್ಞಾದ್ಯನುವಾದೇನ ಏಕಸ್ಮಿನ್ ವಾಕ್ಯೇ ಕರ್ತೃರೂಪಗುಣವಿಧಿಃ ಫಲಸಂಬಂಧವಿಧಿಶ್ಚ ಇತ್ಯುಭಯವಿಧಾನಾದ್ವಾಕ್ಯಭೇದಾಪತ್ತೇಃ । ನಾಪಿ-ರಾಜಸೂಯವಾಕ್ಯೇ ರಾಜ್ಞಃ ಕರ್ತೃತಯಾ ವಿಧೇಯತ್ವಾಭಾವಪಕ್ಷೇ ರಾಜಪದಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಮಾತ್ರಾದ್ವಿಶಿಷ್ಟಕರ್ತೃಕತ್ವಲಾಭವತ್ , ಇಹ ವಾಕ್ಯಾಭೇದಾಯ ಕರ್ತೃತಯಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾವಿಧಾನೇಽಪಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಪದಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಮಾತ್ರೇಣ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಕರ್ತೃಕತ್ವಲಾಭಾತ್ , ತದಧಿಕಾರಪರ್ಯವಸಾನಮಿತ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ಅನ್ಯತ್ರ ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾಧಿಕಾರಿಕತ್ವೇನ ಕ್ಲೃಪ್ತಾನಾಮ್ ಇಹಾಪಿ ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾಧಿಕಾರಾತ್ಮವಿದ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇನ ವಿಧೀಯಮಾನಾನಾಂ ಯಜ್ಞಾದೀನಾಂ ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾಧಿಕಾರತ್ವಸ್ಯ ಯುಕ್ತತಯಾ ವಿಧಿಸಂಸರ್ಗಹೀನಬ್ರಾಹ್ಮಣಪದಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಮಾತ್ರಾದಧಿಕಾರಸಂಕೋಚಾಸಂಭವೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಪದಸ್ಯ ಯಥಾಪ್ರಾಪ್ತವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರಿಮಾತ್ರೋಪಲಕ್ಷಣತ್ವೌಚಿತ್ಯಾತ್ ।

ನನು ವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರಿಮಾತ್ರೋಪಲಕ್ಷಣತ್ವೇ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಪಿ ವಿದ್ಯಾಯಾಮರ್ಥಿತ್ವಾದಿಸಂಭವೇನ ತಸ್ಯಾಪಿ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಕರ್ಮಾಧಿಕಾರಪ್ರಸಂಗ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ – ‘ಅಧ್ಯಯನಗೃಹೀತಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಜನ್ಯತದರ್ಥಜ್ಞಾನವತ ಏವ ವೈದಿಕೇಷ್ವಧಿಕಾರಃ’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೧ । ೩ । ೩೪) ಇತ್ಯಪಶೂದ್ರಾಧಿಕರಣೇ ಅಧ್ಯಯನವೇದವಾಕ್ಯಶ್ರವಣಾದಿವಿಧುರಸ್ಯ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರನಿಷೇಧಾತ್ , ‘ನ ಶೂದ್ರಾಯ ಮತಿಂ ದದ್ಯಾತ್’ (ಮ.ನು. ೪ । ೮೦) ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಃ ಆಪಾತತೋಽಪಿ ತಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಮಹಿಮಾವಗತ್ಯುಪಾಯಾಸಂಭವೇನ ತದರ್ಥಿತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ, ತಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಯಾಮನಧಿಕಾರಾದಿತಿ ಕೇಚಿತ್ ।

ಅನ್ಯೇ ತ್ವಾಹುಃ – ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಪ್ಯಸ್ತ್ಯೇವ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಕರ್ಮಾಧಿಕಾರಃ, ತಸ್ಯ ವೇದಾನುವಚನಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದ್ಯಸಂಭವೇಽಪಿ ಕಂಠೋಕ್ತಸರ್ವವರ್ಣಾಧಿಕಾರಶ್ರೀಪಂಚಾಕ್ಷರಮಂತ್ರರಾಜವಿದ್ಯಾದಿಜಪಪಾಪಕ್ಷಯಹೇತುತಪೋದಾನಪಾಕಯಜ್ಞಾದಿಸಂಭವಾತ್ ‘ವೇದಾನುವಚನೇನ ಯಜ್ಞೇನ ದಾನೇನ’ (ಬೃ.ಉ. ೪ । ೪ । ೨೨) ಇತ್ಯಾದಿಪೃಥಕ್ಕಾರಕವಿಭಕ್ತಿಶ್ರುತೇಃ ವಿಧುರಾದೀನಾಂ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಜಪದಾನಾದಿಮಾತ್ರಾನುಷ್ಠಾನಾನುಮತೇಶ್ಚ ವೇದಾನುವಚನಾದಿಸಮುಚ್ಚಯಾಪೇಕ್ಷಣಾತ್ । ನ ಚ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಯಾಮರ್ಥಿತ್ವಾಸಂಭವಃ । ‘ಶ್ರಾವಯೇಚ್ಚತುರೋ ವರ್ಣಾನ್ ಕೃತ್ವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮಗ್ರತಃ ।’ ಇತಿ ಇತಿಹಾಸಪುರಾಣಶ್ರವಣೇ ಚಾತುರ್ವರ್ಣ್ಯಾಧಿಕಾರಸ್ಮರಣೇನ ಪುರಾಣಾದ್ಯವಗತವಿದ್ಯಾಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಸ್ಯ ತಸ್ಯಾಪಿ ತದರ್ಥಿತ್ವಸಂಭವಾತ್ । ‘ನ ಶೂದ್ರಾಯ ಮತಿಂ ದದ್ಯಾತ್’ ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ ತದನುಷ್ಠಾನಾನುಪಯೋಗ್ಯಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಕರ್ಮಜ್ಞಾನದಾನನಿಷೇಧಪರತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ತಸ್ಯ ಸ್ವವರ್ಣಧರ್ಮಸ್ಯಾಪ್ಯವಗತ್ಯುಪಾಯಾಸಂಭವೇನ ‘ಶೂದ್ರಶ್ಚತುರ್ಥೋ ವರ್ಣ ಏಕಜಾತಿಃ’ ‘ತಸ್ಯಾಪಿ ಸತ್ಯಮಕ್ರೋಧಶ್ಶೌಚಮ್’ ‘ಆಚಮನಾರ್ಥೇ ಪಾಣಿಪಾದಪ್ರಕ್ಷಾಲನಮೇವೈಕೇ’ ‘ಶ್ರಾದ್ಧಕರ್ಮ’ ‘ಭೃತ್ಯಭರಣಮ್’ ‘ಸ್ವದಾರತುಷ್ಟಿಃ’ ‘ಪರಿಚರ್ಯಾ ಚೋತ್ತರೇಷಾಮ್’ (ಗೌ.ಧ.ಸೂ. ೨  । ೧ । ೫೧-೫೭) ಇತ್ಯಾದಿತದ್ಧರ್ಮವಿಭಾಜಕವಚನಾನಾಮನನುಷ್ಠಾನಲಕ್ಷಣಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾಪತ್ತೇಃ । ನ ಚೈವಂ ಸತಿ ಅಪಶೂದ್ರಾಧಿಕರಣಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಷಯತ್ವಮ್ । ತಸ್ಯ ‘ನ ಶೂದ್ರೇ ಪಾತಕಂ ಕಿಂಚಿತ್ ನ ಚ ಸಂಸ್ಕಾರಮರ್ಹತಿ’ (ಮನು. ೧೦ । ೧೨೬) ಇತ್ಯಾದಿ ಸ್ಮೃತೇಃ ಗುರೂಪಸದನಾಖ್ಯವಿದ್ಯಾಂಗೋಪನಯನಸಂಸ್ಕಾರವಿಧುರಸ್ಯ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ಸಗುಣವಿದ್ಯಾಸು ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಸಾಧನವೇದಾಂತಶ್ರವಣಾದಿಷು ಚ ಅಧಿಕಾರನಿಷೇಧಪರತ್ವಾತ್ , ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಪಿ ವಿಷಯಸೌಂದರ್ಯಪ್ರಯುಕ್ತಾರ್ಥಿತ್ವಸ್ಯ ನಿಷೇದ್ಧುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ , ಅವಿಧೇಯಾಯಾಂ ಚ ತಸ್ಯಾಂ ತದತಿರಿಕ್ತಾಧಿಕಾರಾಪ್ರಸಕ್ತ್ಯಾ ತನ್ನಿಷೇಧಾಯೋಗಾಚ್ಚ । ನ ಚ ತಸ್ಯ ವೇದಾಂತಶ್ರವಣಾಸಂಭವೇ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಸಂಭವೇಽಪಿ ವಿದ್ಯಾನುತ್ಪತ್ತೇಃ ತಸ್ಯ ತದರ್ಥಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಂ ವ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತಸ್ಯ ವೇದಾಂತಶ್ರವಣಾಧಿಕಾರಾಭಾವೇಽಪಿ ಭಗವತ್ಪಾದೈಃ -‘ಶ್ರಾವಯೇಚ್ಚತುರೋ ವರ್ಣಾನ್’ ಇತಿ ಚೇತಿಹಾಸಪುರಾಣಾಧಿಗಮೇ ಚಾತುರ್ವರ್ಣ್ಯಾಧಿಕಾರಸ್ಮರಣಾತ್ ವೇದಪೂರ್ವಸ್ತು ನಾಸ್ತ್ಯಧಿಕಾರಃ ಶೂದ್ರಾಣಾಮಿತಿ ಸ್ಥಿತಮ್ - ಇತಿ ಅಪಶೂದ್ರಾಧಿಕರಣೋಪಸಂಹಾರಭಷ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕ್ಯಪರಪುರಾಣಾದಿಶ್ರವಣೇ ವಿದ್ಯಾಸಾಧನೇಽಧಿಕಾರಸ್ಯ ದರ್ಶಿತತ್ವಾತ್; ವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಯೋಗ್ಯವಿಮಲದೇವಶರೀರನಿಷ್ಪಾದನದ್ವಾರಾ ಮುಕ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾನಾಂ ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿಫಲಕಸಗುಣವಿದ್ಯಾರ್ಥಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನವತ್ ವೇದಾಂತಶ್ರವಣಯೋಗ್ಯತ್ರೈವರ್ಣಿಕಶರೀರನಿಷ್ಪಾದನದ್ವಾರಾ ವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾವಿರೋಧಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಾತ್ ವಿವಿದಿಷಾವಾಕ್ಯೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಪದಸ್ಯ ಯಥಾಪ್ರಾಪ್ತವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರಿಮಾತ್ರವಿಷಯತ್ವೇನ ಶೂದ್ರಸ್ಯಾಪಿ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಕರ್ಮಾಧಿಕಾರಃ ಸಿದ್ಧ್ಯತ್ಯೇವೇತಿ ।

ನನ್ವಸ್ತು ಕರ್ಮಣಾಂ ಚಿತ್ತಶುದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ವಿದ್ಯೋಪಯೋಗಃ, ಸನ್ನ್ಯಾಸಸ್ಯ ಕಿಂದ್ವಾರಾ ತದುಪಯೋಗಃ ?

ಕೇಚಿದಾಹುಃ−ವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧಕದುರಿತಾನಾಮನಂತತ್ವಾತ್ ಕಿಂಚಿತ್ ಯಜ್ಞಾದ್ಯನುಷ್ಠಾನನಿವರ್ತ್ಯಂ ಕಿಂಚಿತ್ ಸನ್ನ್ಯಾಸಾಪೂರ್ವನಿವರ್ತ್ಯಮಿತಿ ಕರ್ಮವತ್ ಚಿತ್ತಶುದ್ಧಿದ್ವಾರೈವ ಸನ್ನ್ಯಾಸಸ್ಯಾಪಿ ತದುಪಯೋಗಃ । ತಥಾ ಚ ಗೃಹಸ್ಥಾದೀನಾಂ ಕರ್ಮಚ್ಛಿದ್ರೇಷು ಶ್ರವಣಾದ್ಯನುತಿಷ್ಠತಾಂ ನ ತಸ್ಮಿನ್ ಜನ್ಮನಿ ವಿದ್ಯಾವಾಪ್ತಿಃ, ಕಿಂ ತು ಜನ್ಮಾಂತರೇ ಸನ್ನ್ಯಾಸಂ ಲಬ್ಧ್ವೈವ । ಯೇಷಾಂ ತು ಗೃಹಸ್ಥಾನಾಮೇವ ಸತಾಂ ಜನಕಾದೀನಾಂ ವಿದ್ಯಾ ವಿದ್ಯತೇ, ತೇಷಾಂ ಪೂರ್ವಜನ್ಮನಿ ಸನ್ನ್ಯಾಸಾತ್ ವಿದ್ಯಾವಾಪ್ತಿಃ । ಅತೋ ನ ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸನ್ನ್ಯಾಸಾಪೂರ್ವವ್ಯಭಿಚಾರಶಂಕಾಽಪೀತಿ ।

ಅನ್ಯೇ ತು - ‘ಶಾಂತೋ ದಾಂತ ಉಪರತಃ’ (ಬೃ.ಉ. ೪। ೪। ೨೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೌ ಉಪರತಶಬ್ದಗೃಹೀತತಯಾ ಸನ್ನ್ಯಾಸಸ್ಯ ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಾಂತರ್ಗತತ್ವಾತ್ , ‘ಸಹಕಾರ್ಯಂತರವಿಧಿಃ’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೩ । ೪ । ೪೭) ಇತಿ ಸೂತ್ರಭಷ್ಯೇ ತದ್ವತಃ-ವಿದ್ಯಾವತಃ ಸನ್ನ್ಯಾಸಿನಃ, ಬಾಲ್ಯಪಾಂಡಿತ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ತೃತೀಯಮಿದಂ ಮೌನಂ ವಿಧೀಯತೇ । “ತಸ್ಮಾತ್ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ ಪಾಂಡಿತ್ಯಮ್” ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೌ (ತೇಃ) ತತಃ ಪ್ರಾಕ್ “ಭಿಕ್ಷಾಚರ್ಯಂ ಚರಂತಿ” ಇತಿ ಸನ್ನ್ಯಾಸಾಧಿಕಾರಾತ್’ ಇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ , ‘ತ್ಯಕ್ತಾಶೇಷಕ್ರಿಯಸ್ಯೈವ ಸಂಸಾರಂ ಪ್ರಜಿಹಾಸತಃ । ಜಿಜ್ಞಾಸೋರೇವ ಚೈಕಾತ್ಮ್ಯಂ ತ್ರಯ್ಯಂತೇಷ್ವಧಿಕಾರಿತಾ ।’ (ಸಂ.ವಾ. ೧೨) ಇತಿ ವಾರ್ತಿಕೋಕ್ತೇಶ್ಚ ಸನ್ನ್ಯಾಸಾಪೂರ್ವಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸಾಧನವೇದಾಂತಶ್ರವಣಾದ್ಯಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಣತ್ವಮಿತಿ ತಸ್ಯ ವಿದ್ಯೋಪಯೋಗಮಾಹುಃ ।

ಅಪರೇ ತು - ‘ಶ್ರವಣಾದ್ಯಂಗತಯಾ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಫಲತಾ ಸನ್ನ್ಯಾಸಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಾ’ ಇತಿ ವಿವರಣೋಕ್ತೇಃ ಅನನ್ಯವ್ಯಾಪಾರತಯಾ ಶ್ರವಣಾದಿನಿಷ್ಪಾದನಂ ಕುರ್ವತಃ ತಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಯಾಮುಪಯೋಗಃ । ದೃಷ್ಟದ್ವಾರೇ ಸಂಭವತಿ ಅದೃಷ್ಟಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾತ್ । ಯದಿ ತ್ವನಲಸಸ್ಯ ಧೀಮತಃ ಪುರುಷಧೌರೇಯಸ್ಯ ಆಶ್ರಮಾಂತರಸ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮಚ್ಛಿದ್ರೇಷು ಶ್ರವಣಾದಿಸಂಪದ್ಯತೇ, ತದಾ ಚತುರ್ಷ್ವಾಶ್ರಮೇಷು ಸನ್ನ್ಯಾಸಾಶ್ರಮಪರಿಗ್ರಹೇಣೈವ ಶ್ರವಣಾದಿ ನಿರ್ವರ್ತನೀಯಮಿತಿ ನಿಯಮೋಽಭ್ಯುಪೇಯಃ - ಇತಿ ।

ನನು ಅಸ್ಮಿನ್ ಪಕ್ಷದ್ವಯೇ ಕ್ಷತ್ರಿಯವೈಶ್ಯಯೋಃ ಕಥಂ ವೇದಾಂತಶ್ರವಣಾದ್ಯನುಷ್ಠಾನಮ್ ? ಸನ್ನ್ಯಾಸಸ್ಯ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಧಿಕಾರಿಕತ್ವಾತ್ , ‘ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ನಿರ್ವೇದಮಾಯಾತ್’ ‘ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ವ್ಯುತ್ಥಾಯ’ ‘ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ ಪ್ರವ್ರಜೇತ್’ ಇತಿ ಸನ್ನ್ಯಾಸವಿಧಿಷು ಬ್ರಾಹ್ಮಣಗ್ರಹಣಾತ್ , ‘ಅಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾಯ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಗ್ರಹಃ । ನ ಸನ್ನ್ಯಾಸವಿಧಿರ್ಯಸ್ಮಾಚ್ಛ್ರುತೌ ಕ್ಷತ್ರಿಯವೈಶ್ಯಯೋ: ।’ (ಬೃ.ವಾ. ೩ । ೫ । ೮೮) ಇತಿ ವಾರ್ತಿಕೋಕ್ತೇಶ್ಚ−ಇತಿ ಚೇತ್ ।

ಅತ್ರ ಕೇಚಿತ್ - ‘ಯದಿ ವೇತರಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಾದೇವ ಪ್ರವ್ರಜೇತ್ ಗೃಹಾದ್ವಾ ವನಾದ್ವಾ’ (ಜಾ.ಉ. ೪) ಇತ್ಯವಿಶೇಷಶ್ರುತ್ಯಾ ‘ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ ಕ್ಷತ್ರಿಯೋ ವಾಪಿ ವೈಶ್ಯೋ ವಾ ಪ್ರವ್ರಜೇತ್ ಗೃಹಾತ್ । ತ್ರಯಾಣಾಮಪಿ ವರ್ಣಾನಾಮಮೀ ಚತ್ವಾರ ಆಶ್ರಮಾಃ ।’ ಇತಿ ಸ್ಮೃತ್ಯನುಗೃಹೀತಯಾ ಕ್ಷತ್ರಿಯವೈಶ್ಯಯೋರಪಿ ಸನ್ನ್ಯಾಸಾಧಿಕಾರಸಿದ್ಧೇಃ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಷು ಬ್ರಾಹ್ಮಣಗ್ರಹಣಂ ತ್ರಯಾಣಾಮುಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ಅತ ಏವ ವಾರ್ತಿಕೇಽಪಿ ‘ಅಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷಸ್ಯ’ ಇತಿ ಶ್ಲೋಕೇನ ಭಾಷ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಮುಕ್ತ್ವಾ ‘ತ್ರಯಾಣಾಮವಿಶೇಷೇಣ ಸನ್ನ್ಯಾಸಃ ಶ್ರೂಯತೇ ಶ್ರುತೌ । ಯದೋಪಲಕ್ಷಣಾರ್ಥಂ ಸ್ಯಾತ್ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಗ್ರಹಣಂ ತದಾ ।’ (ಬೃ.ವಾ. ೩ । ೫ । ೮೯) ಇತ್ಯನಂತರಶ್ಲೋಕೇನ ಸ್ವಮತೇ ಕ್ಷತ್ರಿಯವೈಶ್ಯಯೋರಪಿ ಸನ್ನ್ಯಾಸಾಧಿಕಾರೋ ದರ್ಶಿತ ಇತಿ - ತಯೋಃ ಶ್ರವಣಾದ್ಯನುಷ್ಠಾನಸಿದ್ಧಿಂ ಸಮರ್ಥಯಂತೇ ।

ಅನ್ಯೇ ತು-ಅನೇಕೇಷು ಸನ್ನ್ಯಾಸವಿಧಿವಾಕ್ಯೇಷು ಬ್ರಾಹ್ಮಣಗ್ರಹಣಾತ್ , ಉದಾಹೃತಜಾಬಾಲಶ್ರುತೌ ಸನ್ನ್ಯಾಸವಿಧಿವಾಕ್ಯೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಗ್ರಹಣಾಭಾವೇಽಪಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಸಿದ್ಧಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಧಿಕಾರಮೇವ ಸಿದ್ಧಂ ಕೃತ್ವಾ ಸನ್ನ್ಯಾಸಾವಸ್ಥಾಯಾಮ್ ‘ಅಯಜ್ಞೋಪವೀತೀ ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ’ ಇತಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಪರಾಮರ್ಶಾಚ್ಚ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯೈವ ಸನ್ನ್ಯಾಸಾಧಿಕಾರಃ । ವಿರೋಧಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನ ಶ್ರುತ್ಯವಿರುದ್ಧಸ್ಯೈವ ಸ್ಮೃತ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಸಂಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಾತ್ । ಯತ್ತು ಸನ್ನ್ಯಾಸಸ್ಯ ಸರ್ವಾಧಿಕಾರತ್ವೇನ ವಾರ್ತಿಕವಚನಂ ತತ್ ವಿದ್ವತ್ಸನ್ನ್ಯಾಸವಿಷಯಮ್ , ನ ತು ಆತುರವಿವಿದಿಷಾಸನ್ನ್ಯಾಸೇ‌ ಭಾಷ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯವಿರುದ್ಧಸರ್ವಾಧಿಕಾರಪ್ರತಿಪಾದನಪರಮ್ । ‘ಸರ್ವಾ(ಕರ್ಮಾ)ಧಿಕಾರವಿಚ್ಛೇದಿ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಚೇದುಪೇಯತೇ । ಕುತೋಽಧಿಕಾರನಿಯಮೋ ವ್ಯುತ್ಥಾನೇ ಕ್ರಿಯತೇ ಬಲಾತ್ ॥’ (ಬೃ.ವಾ. ೩ । ೫ । ೯೦) ಇತ್ಯನಂತರಶ್ಲೋಕೇನ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೋದಯಾನಂತರಂ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಿಕಾಲೇ ವಿದ್ವತ್ಸನ್ನ್ಯಾಸ ಏವ ಅಧಿಕಾರನಿಯಮನಿರಾಕರಣಾತ್ । ಏವಂ ಚ − ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಾಮೇವ ಶ್ರವಣಾದ್ಯನುಷ್ಠಾನೇ ಸನ್ನ್ಯಾಸೋಽಂಗಮ್ , ಕ್ಷತ್ರಿಯವೈಶ್ಯಯೋಃ ತನ್ನಿರಪೇಕ್ಷಃ ಶ್ರವಣಾದ್ಯಧಿಕಾರ ಇತಿ, ತಯೋಃ ಶ್ರವಣಾದ್ಯನುಷ್ಠಾನನಿರ್ವಾಹಃ । ನ ಹಿ ಸನ್ನ್ಯಾಸಸ್ಯ ಶ್ರವಣಾಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಪಕ್ಷೇ ಶ್ರವಣಮಾತ್ರಸ್ಯ ತದಪೇಕ್ಷಾ ನಿಯಂತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿಫಲಕಸಗುಣೋಪಾಸನಯಾ ದೇವಭಾಗಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಶ್ರವಣಾದೌ ಸನ್ನ್ಯಾಸನೈರಪೇಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ಅವಶ್ಯಂ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ , ದೇವಾನಾಂ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಾಪ್ರಸಕ್ತ್ಯಾ ತತ್ತ್ಯಾಗರೂಪಸ್ಯ ಸನ್ನ್ಯಾಸಸ್ಯ ತೇಷ್ವಸಂಭವಾತ್ - ಇತ್ಯಾಹುಃ ।

ಅಪರೇ ತು ‘ಬ್ರಹ್ಮಸಂಸ್ಥೋಽಮೃತತ್ವಮೇತಿ’ (ಛಾ.ಉ. ೨ । ೨೩ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯುದಿತಾ ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಂಸ್ಥಾಸಮಾಪ್ತಿಃ – ಅನನ್ಯವ್ಯಾಪಾರತ್ವರೂಪಂ ತನ್ನಿಷ್ಠತ್ವಂ ತಸ್ಯ ಶ್ರವಣಾದಿಷು ಮುಖ್ಯಾಧಿಕಾರಃ । ‘ಗಚ್ಛತಸ್ತಿಷ್ಠತೋ ವಾಪಿ ಜಾಗ್ರತಃ ಸ್ವಪತೋಽಪಿ ವಾ । ನ ವಿಚಾರಪರಂ ಚೇತೋ ಯಸ್ಯಾಸೌ ಮೃತ ಉಚ್ಯತೇ । ಆಸುಪ್ತೇರಾಮೃತೇಃ ಕಾಲಂ ನಯೇದ್ವೇದಾಂತಚಿಂತಯಾ ॥’ ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತಿಷು ಸರ್ವದಾ ವಿಚಾರವಿಧಾನಾತ್ । ಸಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಂಸ್ಥಾ ವಿನಾ ಸನ್ನ್ಯಾಸಮ್ ಆಶ್ರಮಾಂತರಸ್ಥಸ್ಯ ನ ಸಂಭವತಿ ಸ್ವಸ್ವಾಶ್ರಮವಿಹಿತಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನವೈಯಗ್ರ್ಯಾತ್ , ಇತಿ ಸನ್ನ್ಯಾಸರಹಿತಯೋಃ ಕ್ಷತ್ರಿಯವೈಶ್ಯಯೋಃ ನ ಮುಖ್ಯ: ಶ್ರವಣಾದ್ಯಧಿಕಾರಃ । ಕಿಂ ತು ‘ದೃಷ್ಟಾರ್ಥಾ ಚ ವಿದ್ಯಾ ಪ್ರತಿಷೇಧಾಭಾವಮಾತ್ರೇಣಾಪ್ಯರ್ಥಿನಮಧಿಕರೋತಿ ಶ್ರವಣಾದಿಷು’ ಇತಿ ‘ಅಂತರಾ ಚಾಪಿ ತು ತದ್ದೃಷ್ಟೇಃ’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೩ । ೪ । ೩೬) ಇತ್ಯಧಿಕರಣಭಾಷ್ಯೋಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ಶೂದ್ರವದಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಯೋಸ್ತಯೋಃ ವಿಧುರಾದೀನಾಮಿವ ದೇಹಾಂತರೇ ವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಪಕೇಣ ಅಮುಖ್ಯಾಧಿಕಾರಮಾತ್ರೇಣ ಶ್ರವಣಾದ್ಯನುಮತಿಃ । ನ ಹಿ ‘ಅಂತರಾ ಚಾಪಿ ತು ತದ್ದೃಷ್ಟೇಃ’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೩ । ೪ । ೩೬) ಇತ್ಯಧಿಕರಣೇ ವಿಧುರಾದೀನಾಮಂಗೀಕೃತಃ ಶ್ರವಣಾದ್ಯಧಿಕಾರೋ ಮುಖ್ಯ ಇತಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ‘ಅತಸ್ತ್ವಿತರಜ್ಜ್ಯಾಯೋ ಲಿಂಗಾಚ್ಚ’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೩ । ೪ । ೩೯) ಇತಿ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣೈವ ತೇಷಾಮಮುಖ್ಯಾಧಿಕಾರಸ್ಫುಟೀಕರಣಾತ್ । ನ ಚ−ತತ್ರ ತೇಷಾಂ ಶ್ರವಣಾದ್ಯಧಿಕಾರ ಏವ ನೋಕ್ತಃ, ಕಿಂ ತು ತದೀಯಕರ್ಮಣಾಂ ವಿದ್ಯಾನುಗ್ರಾಹಕತ್ವಮಿತಿ ಶಂಕ್ಯಮ್ । ‘ದೃಷ್ಟಾರ್ಥಾ ಚ ವಿದ್ಯಾ’ ಇತ್ಯುದಾಹೃತತದಧಿಕರಣಭಾಷ್ಯವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಚ − ಕ್ಷತ್ರಿಯವೈಶ್ಯಯೋಃ ಸನ್ನ್ಯಾಸಾಭಾವಾತ್ ಅಮುಖ್ಯಾಧಿಕಾರೇ ತತ ಏವ ದೇವಾನಾಮಪಿ ಶ್ರವಣಾದಿಷ್ವಮುಖ್ಯ ಏವಾಧಿಕಾರಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತಥಾ ಚ ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿಫಲಕಸಗುಣವಿದ್ಯಯಾ ದೇವದೇಹಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಶ್ರವಣಾದ್ಯನುತಿಷ್ಠತಾಂ ವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಸನ್ನ್ಯಾಸಾರ್ಹಂ ಪುನರ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣಜನ್ಮ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ‘ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮಭಿಸಂಪದ್ಯತೇ, ನ ಚ ಪುನರಾವರ್ತತೇ’ (ಛಾ.ಉ. ೮ । ೧೫ । ೧) ‘ಅನಾವೃತ್ತಿಃ ಶಬ್ದಾತ್’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೪ । ೪ । ೨೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸೂತ್ರವಿರೋಧಃ ಇತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್ । ದೇವಾನಾಮನುಷ್ಠೇಯಕರ್ಮವೈಯಗ್ರ್ಯಾಭಾವಾತ್ ಸ್ವತ ಏವ ಅನನ್ಯವ್ಯಾಪಾರತ್ವಂ ಸಂಭವತೀತಿ ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿಫಲಕಸಗುಣವಿದ್ಯಾಭಿಧಾಯಿಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ ವಿನಾಽಪಿ ಸನ್ನ್ಯಾಸಂ ತೇಷಾಂ ಮುಖ್ಯಾಧಿಕಾರಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ಇತ್ಯಾಹುಃ ।

ನನು - ಅಮುಖ್ಯಾಧಿಕಾರಿಣಾ ದೃಷ್ಟಫಲಭೂತವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾವಗತ್ಯರ್ಥಮ್ ಅವಿಹಿತಶಾಸ್ತ್ರಾಂತರವಿಚಾರವತ್ ಕ್ರಿಯಮಾಣೋ ವೇದಾಂತವಿಚಾರಃ ಕಥಂ ಜನ್ಮಾಂತರವಿದ್ಯಾವಾಪ್ತಾವುಪಯುಜ್ಯತೇ । ನ ಖಲ್ವದ್ಯತನವಿಚಾರಸ್ಯ ದಿನಾಂತರೀಯವಿಚಾರ್ಯಾವಗತಿಹೇತುತ್ವಮಪಿ ಯುಜ್ಯತೇ, ದೂರೇ ಜನ್ಮಾಂತರೀಯತದ್ಧೇತುತ್ವಮ್ । ನ ಚ ವಾಚ್ಯಂ – ಮುಖ್ಯಾಧಿಕಾರಿಣಾ ಪರಿವ್ರಾಜಕೇನ ಕ್ರಿಯಮಾಣಮಪಿ ಶ್ರವಣಂ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥಮೇವ, ಅವಗತೇರ್ದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ; ತಸ್ಯ ಯಥಾ ಪ್ರಾರಬ್ಧಕರ್ಮವಿಶೇಷರೂಪಪ್ರತಿಬಂಧಾತ್ ಇಹ ಜನ್ಮನಿ ಫಲಮಜನಯತೋ ಜನ್ಮಾಂತರೇ ಪ್ರತಿಬಂಧಕಾಪಗಮೇನ ಫಲಜನಕತ್ವಮ್ ‘ಐಹಿಕಮಪ್ಯಪ್ರಸ್ತುತಪ್ರತಿಬಂಧೇ ತದ್ದರ್ಶನಾತ್’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೩ । ೪ । ೫೧) ಇತ್ಯಧಿಕರಣೇ ತಥಾ ನಿರ್ಣಯಾತ್ , ಏವಮಮುಖ್ಯಾಧಿಕಾರಿಕೃತಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ । ಯತಃ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಾಂಗಯುಕ್ತಂ ಶ್ರವಣಮ್ ಅಪೂರ್ವವಿಧಿತ್ವಪಕ್ಷೇ ಫಲಪರ್ಯಂತಮಪೂರ್ವಂ ನಿಯಮವಿಧಿತ್ವಪಕ್ಷೇ ನಿಯಮಾದೃಷ್ಟಂ ವಾ ಜನಯತಿ, ತಚ್ಚ ಜಾತಿಸ್ಮರತ್ವಪ್ರಾಪಕಾದೃಷ್ಟವತ್ ಪ್ರಾಗ್ಭವೀಯಸಂಸ್ಕಾರಮುದ್ಬೋಧ್ಯ ತನ್ಮೂಲಭೂತಸ್ಯ ವಿಚಾರಸ್ಯ ಜನ್ಮಾಂತರೀಯವಿದ್ಯೋಪಯೋಗಿತಾಂ ಘಟಯತೀತಿ ಯುಜ್ಯತೇ । ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಾಂಗವಿಧುರಂ ಶ್ರವಣಂ ನಾದೃಷ್ಟೋತ್ಪಾದಕಮಿತಿ ಕುತಸ್ತಸ್ಯ ಜನ್ಮಾಂತರೀಯವಿದ್ಯೋಪಯೋಗಿತ್ವಮುಪಪದ್ಯತೇ, ಘಟಕಾದೃಷ್ಟಂ ವಿನಾ ಜನ್ಮಾಂತರೀಯಪ್ರಮಾಣವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಜನ್ಮಾಂತರೀಯಾವಗತಿಹೇತುತ್ವೋಪಗಮೇ ಅತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ ।

ಉಚ್ಯತೇ−ಅಮುಖ್ಯಾಧಿಕಾರಿಣಾಽಪಿ ಉತ್ಪಾನ್ನವಿವಿದಿಷೇಣ ಕ್ರಿಯಮಾಣಂ ಶ್ರವಣಂ ದ್ವಾರಭೂತವಿವಿದಿಷೋತ್ಪಾದಕಪ್ರಾಚೀನವಿದ್ಯಾರ್ಥಯಜ್ಞಾದ್ಯನುಷ್ಠಾನಜನ್ಯಾಪೂರ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಮಿತಿ ತದೇವಾಪೂರ್ವಂ ವಿದ್ಯಾರೂಪಫಲಪರ್ಯಂತಂ ವ್ಯಾಪ್ರಿಯಮಾಣಂ ಜನ್ಮಾಂತರೀಯಾಯಾಮಪಿ ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸ್ವಕಾರಿತಶ್ರವಣಸ್ಯ ಉಪಕಾರಿತಾಂ ಘಟಯತೀತಿ ನಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಶ್ರವಣಾದೌ ವಿಧ್ಯಭಾವಪಕ್ಷೇ ತು ಸನ್ನ್ಯಾಸಪೂರ್ವಕಂ ಕೃತಸ್ಯಾಪಿ ಶ್ರವಣಸ್ಯ ಅದೃಷ್ಟಾನುತ್ಪಾದಕತ್ವಾತ್ ಪ್ರತಿಬಂಧಕೇ ಸತಿ ತಸ್ಯ ಜನ್ಮಾಂತರೀಯವಿದ್ಯಾಹೇತುತ್ವಮ್ ಇತ್ಥಮೇವ ನಿರ್ವಾಹ್ಯಮ್ ।

ಆಚಾರ್ಯಾಸ್ತು−ನಿಯಮವಿಧಿಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಅಯಮೇವ ನಿರ್ವಾಹಃ । ಶ್ರವಣಮಭ್ಯಸ್ಯತಃ ಫಲಪ್ರಾಪ್ತೇರರ್ವಾಕ್ ಪ್ರಾಯೇಣ ತನ್ನಿಯಮಾದೃಷ್ಟಾನುತ್ಪತ್ತೇಃ, ತಸ್ಯ ಫಲಪರ್ಯಂತಾವೃತ್ತಿಗುಣಕಶ್ರವಣಾನುಷ್ಠಾನನಿಯಮಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ನಿಯಮಾದೃಷ್ಟಜನಕಶ್ರವಣನಿಯಮಃ ಫಲಪರ್ಯಂತಮಾವರ್ತನೀಯಸ್ಯ ಶ್ರವಣಸ್ಯ ಉಪಕ್ರಮಮಾತ್ರೇಣ ನಿರ್ವರ್ತಿತೋ ಭವತಿ, ಯೇನ ತಜ್ಜನ್ಯನಿಯಮಾದೃಷ್ಟಸ್ಯಾಪಿ ಫಲಪರ್ಯಂತಶ್ರವಣಾವೃತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಗೇವೋತ್ಪತ್ತಿಃ ಸಂಭಾವ್ಯೇತ ।ಅವಘಾತವತ್ ಆವೃತ್ತಿಗುಣಕಸ್ಯೈವ ಶ್ರವಣಸ್ಯ ಫಲಸಾಧನತ್ವೇನ ಫಲಸಾಧನಪದಾರ್ಥನಿಷ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಾಕ್ ತನ್ನಿಯಮಮನಿರ್ವರ್ತಿವಚನಸ್ಯ ನಿರಾಲಂಬನತ್ವಾತ್ , ಶ್ರವಣಾವಘಾತಾದ್ಯುಪಕ್ರಮಮಾತ್ರೇಣ ನಿಯಮನಿಷ್ಪತ್ತೌ ತಾವತೈವ ನಿಯಮಶಾಸ್ತ್ರಾನುಷ್ಠಾನಂ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ತದನಾವೃತ್ತಾವಪ್ಯವೈಕಲ್ಯಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ-ಇತ್ಯಾಹುಃ ।

ಕೇಚಿತ್ತು -ದೃಷ್ಟಾರ್ಥಸ್ಯೈವ ವೇದಾಂತಶ್ರವಣಸ್ಯ ‘ದಿನೇ ದಿನೇ ತು ವೇದಾಂತಶ್ರವಣಾತ್ ಭಕ್ತಿಸಂಯುತಾತ್ । ಗುರುಶುಶ್ರೂಷಯಾ ಲಬ್ಧಾತ್ ಕೃಚ್ಛ್ರಾಶೀತಿಫಲಂ ಲಭೇತ್’ ಇತ್ಯಾದಿವಚನಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ ಸ್ವತಂತ್ರಾದೃಷ್ಟೋತ್ಪಾದಕತ್ವಮಪ್ಯಸ್ತಿ । ಯಥಾ ಅಗ್ನಿಸಂಸ್ಕಾರಾರ್ಥಸ್ಯಾಧಾನಸ್ಯ ಪುರುಷಸಂಸ್ಕಾರೇಷು ಪರಿಗಣನಾತ್ ತದರ್ಥತ್ವಮಪಿ, ಏವಂ ವಚನಬಲಾದುಭಯಾರ್ಥತ್ವೋಪಪತ್ತೇ: । ತಥಾ ಚ ಪ್ರತಿದಿನಶ್ರವಣಜನಿತಾದೃಷ್ಟಮಹಿಮ್ನೈವ ಆಮುಷ್ಮಿಕವಿದ್ಯೋಪಯೋಗಿತ್ವಂ ಶ್ರವಣಮನನಾದಿಸಾಧನಾನಾಮ್ - ಇತ್ಯಾಹುಃ ।

ಏವಂ ಶ್ರವಣಮನನಾದಿಸಾಧನಾನುಷ್ಠಾನಾತ್ (ಪ್ರಣಾಲ್ಯಾ) (ಪ್ರವಣಸ್ಯ) ವಿದ್ಯಾವಾಪ್ತಿಃ ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಸರ್ವಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನೇ ಸ್ಥಿತೇ ಭಾರತೀತೀರ್ಥಾಃ ಧ್ಯಾನದೀಪೇ ವಿದ್ಯಾವಾಪ್ತೌ ಉಪಾಯಾಂತರಮಪ್ಯಾಹುಃ-

‘ತತ್ ಕಾರಣಂ ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗಾಭಿಪನ್ನಮ್’ (ಶ್ವೇ.ಉ. ೬ । ೧೩) ‘ಯತ್ಸಾಂಖ್ಯೈಃ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ ಸ್ಥಾನಂ ತದ್ಯೋಗೈರಪಿ ಗಮ್ಯತೇ ।’ (ಭ.ಗೀ. ೫ । ೫) ಇತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿದರ್ಶನಾತ್ ಯಥಾ ಸಂಖ್ಯಂ ನಾಮ ವೇದಾಂತವಿಚಾರಃ ಶ್ರವಣಶಬ್ದಿತೋ ಮನನಾದಿಸಹಕೃತೋ ವಿದ್ಯಾವಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯಃ, ಏವಂ ಯೋಗಶಬ್ದಿತಂ ನಿರ್ಗುಣಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಮಪಿ । ನ ಚ ನಿರ್ಗುಣಸ್ಯೋಪಾಸನಮೇವ ನಾಸ್ತೀತಿ ಶಂಕ್ಯಮ್ । ಪ್ರಶ್ನೋಪನಿಷದಿ ಶೈಬ್ಯಪ್ರಶ್ನೇ ‘ಯಃ ಪುನರೇತಂ ತ್ರಿಮಾತ್ರೇಣೋಮಿತ್ಯೇತೇನೈವಾಕ್ಷರೇಣ ಪರಂ ಪುರುಷಮಭಿಧ್ಯಾಯೀತ’ (ಪ್ರ.ಉ. ೫ । ೫) ಇತಿ ನಿರ್ಗುಣಸ್ಯೈವೋಪಾಸನಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ । ತದನಂತರಂ ‘ಸ ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಘನಾತ್ ಪರಾತ್ ಪರಂ ಪುರಿಶಯಂ ಪುರುಷಮೀಕ್ಷತೇ’ ಇತಿ ಉಪಾಸನಾಫಲವಾಕ್ಯೇ ಈಕ್ಷತಿಕರ್ಮತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ಯನ್ನಿರ್ಗುಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ತದೇವೋಪಾಸನಾವಾಕ್ಯೇಽಪಿ ಧ್ಯಾಯತಿಕರ್ಮ, ನಾನ್ಯತ್ । ಈಕ್ಷತಿಧ್ಯಾನಯೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭೂತಯೋರೇಕವಿಷಯತ್ವನಿಯಮಾತ್ - ಇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಈಕ್ಷತಿಕರ್ಮಾಧಿಕರಣೇ ಭಾಷ್ಯಕಾರಾದಿಭಿರಂಗೀಕೃತತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯತ್ರಾಪಿ ತಾಪನೀಯಕಠವಲ್ಲ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ನಿರ್ಗುಣೋಪಾಸ್ತೇಃ ಪ್ರಪಂಚಿತತ್ವಾತ್ । ಸೂತ್ರಕೃತಾಽಪಿ ಉಪಾಸ್ಯಗುಣಪರಿಚ್ಛೇದಾರ್ಥಮಾರಬ್ಧೇ ಗುಣೋಪಸಂಹಾರಪಾದೇ ನಿರ್ಗುಣೇಽಪಿ ‘ಆನಂದಾದಯಃ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೩ । ೩ । ೧೧) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಭಾವರೂಪಾಣಾಂ ಜ್ಞಾನಾನಂದಾದಿಗುಣಾನಾಮ್ ‘ಅಕ್ಷರಧಿಯಾಂ ತ್ವವರೋಧಃ’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೩ । ೩ । ೩೩) ಇತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರೇಣ ಅಭಾವರೂಪಾಣಾಮಸ್ಥೂಲತ್ವಾದಿಗುಣಾನಾಂ ಚೋಪಸಂಹಾರಸ್ಯ ದರ್ಶಿತತ್ವಾಚ್ಚ । ನನು ಆನಂದಾದಿಗುಣೋಪಸಂಹಾರೇ ಉಪಾಸ್ಯಂ ನಿರ್ಗುಣಮೇವ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ನ-ಆನಂದಾದಿಭಿರಸ್ಥೂಲತ್ವಾದಿಭಿಶ್ಚೋಪಲಕ್ಷಿತಮಖಂಡೈಕರಸಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ನಿರ್ಗುಣತ್ವಾನುಪಮರ್ದನೇನ ಉಪಾಸನಾಸಂಭವಾತ್ । ನನು ‘ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಂ ವಿದ್ಧಿ ನೇದಂ ಯದಿದಮುಪಾಸತೇ’ (ಕೇ.ಉ. ೧ । ೫) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ನ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್ , ‘ಅನ್ಯದೇವ ತದ್ವಿದಿತಾತ್’ (ಕೇ.ಉ. ೧ । ೪) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ತಸ್ಯ ವೇದ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯಾಪಾತಾತ್ । ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಷು ಬ್ರಹ್ಮವೇದನಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ ಅವೇದ್ಯತ್ವಶ್ರುತಿರ್ವಾಸ್ತವಾವೇದ್ಯತ್ವಪರಾ ಚೇತ್ , ಆಥರ್ವಣಾದೌ ತದುಪಾಸನಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ ತದನುಪಾಸ್ಯತ್ವಶ್ರುತಿರಪಿ ವಸ್ತುವೃತ್ತಪರಾಽಸ್ತು ।

ಏವಂ ಚ ‘ಶ್ರವಣಾಯಾಪಿ ಬಹುಭಿರ್ಯೋ ನ ಲಭ್ಯಃ’ (ಕ.ಉ. ೧ । ೨ । ೭) ಇತಿ ಶ್ರವಣಾತ್ ಯೇಷಾಂ ಬುದ್ಧಿಮಾಂದ್ಯಾತ್ ನ್ಯಾಯವ್ಯುತ್ಪಾದನಕುಶಲವಿಶಿಷ್ಟಗುರ್ವಲಾಭಾದ್ವಾ ಶ್ರವಣಾದಿ ನ ಸಂಭವತಿ, ತೇಷಾಮಧ್ಯಯನಗೃಹೀತೈರ್ವೇದಾಂತೈರಾಪಾತತೋಽಧಿಗಮಿತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಾನಾಂ ತದ್ವಿಚಾರಂ ವಿನೈವ ಪ್ರಶ್ನೋಪನಿಷದಾದ್ಯುಕ್ತಮ್ ಆರ್ಷಗ್ರಂಥೇಷು ಬ್ರಾಹ್ಮವಾಸಿಷ್ಠಾದಿಕಲ್ಪೇಷು ಪಂಚೀಕರಣಾದಿಷು ಚ ಅನೇಕಶಾಖಾವಿಪ್ರಕೀರ್ಣಸರ್ವಾರ್ಥೋಪಸಂಹಾರೇಣ ಕಲ್ಪಸೂತ್ರೇಷ್ವಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿವತ್ ನಿರ್ಧಾರಿತಾನುಷ್ಠಾನಪ್ರಕಾರಂ ನಿರ್ಗುಣೋಪಾಸನಂ ಸಂಪ್ರದಾಯಮಾತ್ರವಿದ್ಭ್ಯೋ ಗುರುಭ್ಯೋಽವಧಾರ್ಯ ತದನುಷ್ಠಾನಾತ್ ಕ್ರಮೇಣ ಉಪಾಸ್ಯಭೂತನಿರ್ಗುಣಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ ಸಂಪದ್ಯತೇ । ಅವಿಸಂವಾದಿಭ್ರಮನ್ಯಾಯೇನ ಉಪಾಸ್ತೇರಪಿ ಕ್ವಚಿತ್ ಫಲಕಾಲೇ ಪ್ರಮಾಪರ್ಯವಸಾನಸಂಭವಾತ್ , ಪಾಣೌ ಪಂಚ ವರಾಟಕಾಃ ಪಿಧಾಯ ಕೇನಚಿತ್ ‘ಕರೇ ಕತಿ ವರಾಟಕಾಃ’ ಇತಿ ಪೃಷ್ಟೇ ‘ಪಂಚ ವರಾಟಕಾಃ’ ಇತಿ ತದುತ್ತರವಕ್ತುಃ ವಾಕ್ಯಪ್ರಯೋಗಮೂಲಭೂತಸಂಖ್ಯಾವಿಶೇಷಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮೂಲಪ್ರಮಾಣಶೂನ್ಯಸ್ಯಾಹಾರ್ಯಾರೋಪರೂಪಸ್ಯಾಪಿ ಯಥಾರ್ಥತ್ವವತ್ ನಿರ್ಗುಣಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಸ್ಯ ಅರ್ಥತಥಾತ್ವವಿವೇಚಕನಿರ್ವಿಚಿಕಿತ್ಸಮೂಲಪ್ರಮಾಣನಿರಪೇಕ್ಷಸ್ಯ ದಹರಾದ್ಯುಪಾಸನವತ್ ಉಪಾಸನಾಶಾಸ್ತ್ರಮಾತ್ರಮವಲಂಬ್ಯ ಕ್ರಿಯಮಾಣಸ್ಯಾಪಿ ವಸ್ತುತೋ ಯಥಾರ್ಥತ್ವೇನ ದಹರಾದ್ಯುಪಾಸನೇನೇವ ನಿರ್ಗುಣೋಪಾಸನೇನ ಜನ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವವಿಷಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಶ್ರವಣಾದಿಪ್ರಣಾಲೀಜನ್ಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವದೇವ ತತ್ತ್ವಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವಾಚ್ಚ ।

ಇಯಾಂಸ್ತು ವಿಶೇಷಃ - ಪ್ರತಿಬಂಧರಹಿತಸ್ಯ ಪುಂಸಃ ಶ್ರವಣಾದಿಪ್ರಣಾಡ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋ ಝಟಿತಿ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ಸಾಂಖ್ಯಮಾರ್ಗೋ ಮುಖ್ಯಃ ಕಲ್ಪಃ, ಉಪಾಸ್ಯಾ ತು ವಿಲಂಬೇನೇತಿ ಯೋಗಮಾರ್ಗೋಽನುಕಲ್ಪಃ ಇತಿ ।

ನನ್ವಸ್ಮಿನ್ ಪಕ್ಷದ್ವಯೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ಕಿಂ ಕರಣಮ್ ?

ಕೇಚಿದಾಹುಃ−ಪ್ರತ್ಯಯಾಭ್ಯಾಸರೂಪಂ ಪ್ರಸಂಖ್ಯಾನಮೇವ । ಯೋಗಮಾರ್ಗೇ ಆದಿತ ಆರಭ್ಯ ಉಪಾಸನರೂಪಸ್ಯ ಸಾಂಖ್ಯಮಾರ್ಗೇ ಮನನಾಂತರನಿದಿಧ್ಯಾಸನರೂಪಸ್ಯ ಚ ತಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಕರಣತ್ವೇ ಮಾನಾಭಾವಃ । ‘ತತಸ್ತು ತಂ ಪಶ್ಯತೇ ನಿಷ್ಕಲಂ ಧ್ಯಾಯಮಾನಃ’ (ಮು.ಉ. ೩ । ೧ । ೮) ಇತಿ ಶ್ರವಣಾತ್ । ಕಾಮಾತುರಸ್ಯ ವ್ಯವಹಿತಕಾಮಿನೀಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ಪ್ರಸಂಖ್ಯಾನಸ್ಯ ಕರಣತ್ವಕ್ಲೃಪ್ತೇಶ್ಚ, ‘ಆ ಪ್ರಾಯಣಾತ್ತತ್ರಾಪಿ ಹಿ ದೃಷ್ಟಮ್’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೪ । ೧ । ೧೨) ಇತ್ಯಧಿಕರಣೇ ‘ವಿಕಲ್ಪೋಽವಿಶಿಷ್ಟಫಲತ್ವಾತ್’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೩ । ೩ । ೫೯) ಇತ್ಯಧಿಕರಣೇ ಚ ದಹರಾದ್ಯಹಂಗ್ರಹೋಪಾಸಕಾನಾಂ ಪ್ರಸಂಖ್ಯಾನಾದುಪಾಸ್ಯಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾಂಗೀಕಾರಾಚ್ಚ । ನನು ಚ−ಪ್ರಸಂಖ್ಯಾನಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಪರಿಗಣನೇಷ್ವಪರಿಗಣನಾತ್ ತಜ್ಜನ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಃ ಪ್ರಮಾ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಕಾಕತಾಲೀಯಸಂವಾದಿವರಾಟಕಸಂಖ್ಯಾವಿಶೇಷಾಹಾರ್ಯಜ್ಞಾನವತ್ ಅರ್ಥಾಬಾಧೇನ ಪ್ರಮಾತ್ವೋಪಪತ್ತಿಃ । ಪ್ರಮಾಣಾಮೂಲಕಸ್ಯ ಪ್ರಮಾತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ಆಹಾರ್ಯವೃತ್ತೇಶ್ಚ ಉಪಾಸನಾವೃತ್ತಿವತ್ ಜ್ಞಾನಭಿನ್ನಮಾನಸಕ್ರಿಯಾರೂಪತಯಾ ಇಚ್ಛಾದಿವದಬಾಧಿತಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಮಾತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಮೈವಮ್; ಕ್ಲೃಪ್ತಪ್ರಮಾಕರಣಾಮೂಲಕತ್ವೇಽಪಿ ಈಶ್ವರಮಾಯಾವೃತ್ತಿವತ್ ಪ್ರಮಾತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ, ವಿಷಯಾಬಾಧತೌಲ್ಯಾತ್ । ಮಾರ್ಗದ್ವಯೇಽಪಿ ಪ್ರಸಂಖ್ಯಾನಸ್ಯ ವಿಚಾರಿತಾದವಿಚಾರಿತಾದ್ವಾ ವೇದಾಂತಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಾವಗತಿಮೂಲಕತಯಾ ಪ್ರಸಂಖ್ಯಾನಜನ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಮೂಲಕತ್ವಾಚ್ಚ । ಉಕ್ತಂ ಚ ಕಲ್ಪತರುಕಾರೈಃ— “ವೇದಾಂತವಾಕ್ಯಜಜ್ಞಾನಭಾವನಾಜಾಪರೋಕ್ಷಧೀಃ । ಮೂಲಪ್ರಮಾಣದಾರ್ಢ್ಯೇನ ನ ಭ್ರಮತ್ವಂ ಪ್ರಪದ್ಯತೇ ॥” ನ ಚ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪರತಸ್ತ್ವಾಪತ್ತಿಸ್ತು ಪ್ರಸಜ್ಯತೇ । ಅಪವಾದನಿರಾಸಾಯ ಮೂಲಶುದ್ಧ್ಯನುರೋಧಾತ್” (ಬ್ರ.ಸೂ. ೧ । ೧ । ೧) ಇತಿ ।

ಅನ್ಯೇ ತು−‘ಏಷೋಽಣುರಾತ್ಮಾ ಚೇತಸಾ ವೇದಿತವ್ಯಃ’ (ಮು.ಉ. ೩ । ೧ । ೯) ‘ದೃಶ್ಯತೇ ತ್ವಗ್ರ್ಯಯಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾ’ (ಕ.ಉ. ೧ । ೩ । ೧೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ ಮನ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ಕರಣಮ್ । ತಸ್ಯ ಸೋಪಾಧಿಕಾತ್ಮನಿ ಅಹಂವೃತ್ತಿರೂಪಪ್ರಮಾಕರಣತ್ವಕೢಪ್ತೇಃ, ‘ಸ್ವಪ್ನಪ್ರಪಂಚವಿಪರೀತಪ್ರಮಾತ್ರಾದಿಜ್ಞಾನಸಾಧನಸ್ಯಾಂತಃಕರಣಸ್ಯ’ ಇತ್ಯಾದಿಪಂಚಪಾದಿಕಾವಿವರಣಗ್ರಂಥೈರಪಿ ತಥಾ ಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ ‘ಅಹಮೇವೇದಂ ಸರ್ವೋಽಸ್ಮೀತಿ ಮನ್ಯತೇ ಸೋಽಸ್ಯ ಪರಮೋ ಲೋಕಃ’ (ಬೃ.ಉ. ೪ । ೩ । ೨೦) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತೇ ಸ್ವಾಪ್ನೇ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ ಏವ ಮನಸಃ ಕರಣತ್ವಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತೇಶ್ಚ, ತದಾ ಕರಣಾಂತರಾಭಾವಾತ್ । ಪ್ರಸಂಖ್ಯಾನಂ ತು ಮನಸ್ಸಹಕಾರಿಭಾವೇನಾಪಿ ಉಪಯುಜ್ಯತೇ । ‘ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಭಾವನಾಪರಿಪಾಕಸಹಿತಮಂತಃಕರಣಂ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷಸ್ಯ ತತ್ತದುಪಾಧ್ಯಾಕಾರನಿಷೇಧೇನ ತತ್ಪದಾರ್ಥತಾಮ್ ಆವಿರ್ಭಾವಯತಿ’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೧ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಭಾಮತೀವಚನಾತ್ । ‘ಜ್ಞಾನಪ್ರಸಾದೇನ ವಿಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಸ್ತತಸ್ತು ತಂ ಪಶ್ಯತೇ ನಿಷ್ಕಲಂ ಧ್ಯಾಯಮಾನಃ’ (ಮು.ಉ. ೩ । ೧ । ೮) ಇತಿ ಶ್ರುತಾವಪಿ ಜ್ಞಾನಪ್ರಸಾದಶಬ್ದಿತಚಿತ್ತೈಕಾಗ್ರ್ಯಹೇತುತಯೈವ ಧ್ಯಾನೋಪಾದಾನಾತ್ । ನ ತು ಪ್ರಸಂಖ್ಯಾನಂ ಸ್ವಯಂ ಕರಣಮ್ । ತಸ್ಯ ಕ್ಕಚಿದಪಿ ಜ್ಞಾನಕರಣತ್ವಾಕ್ಲೃಪ್ತೇಃ, ಕಾಮಾತುರಕಾಮಿನೀಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾದಾವಪಿ ಪ್ರಸಂಖ್ಯಾನಸಹಕೃತಸ್ಯ ಮನಸ ಏವ ಕರಣತ್ವೋಪಪತ್ತ್ಯಾ ಅಕ್ಲೃಪ್ತಜ್ಞಾನಕರಣಾಂತರಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾತ್ - ಇತ್ಯಾಹುಃ ।

ಅಪರೇ ತು−‘ತದ್ಧಾಸ್ಯ ವಿಜಜ್ಞೌ’ (ಛಾ.ಉ. ೬ । ೧೬ । ೩) ‘ತಮಸಃ ಪಾರಂ ದರ್ಶಯತಿ’ (ಛಾ.ಉ. ೭ । ೨೬ । ೨) ‘ಆಚಾರ್ಯವಾನ್ ಪುರುಷೋ ವೇದ ತಸ್ಯ ತಾವದೇವ ಚಿರಮ್’ (ಛಾ.ಉ. ೬ । ೧೪ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಷು ಆಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಾನಂತರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋದಯೇ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಿಶ್ರವಣಾತ್ ‘ವೇದಾಂತವಿಜ್ಞಾನಸುನಿಶ್ಚಿತಾರ್ಥಾಃ’ (ಮು.ಉ. ೩ । ೨ । ೬) ಇತಿ ಜ್ಞಾನಾಂತರನೈರಾಕಾಂಕ್ಷ್ಯಶ್ರವಣಾತ್ ‘ತಂ ತ್ವೌಪನಿಷದಂ ಪುರುಷಮ್’ (ಬೃ.ಉ. ೩ । ೯ । ೨೬) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪನಿಷದೇಕಗಮ್ಯತ್ವಶ್ರವಣಾಚ್ಚ, ಔಪನಿಷದಂ ಮಹಾವಾಕ್ಯಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ಕರಣಮ್ । ನ ಮನಃ । ‘ಯನ್ಮನಸಾ ನ ಮನುತೇ’ (ಕೇ.ಉ. ೧ । ೬) ಇತಿ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಕರಣತ್ವನಿಷೇಧಾತ್ । ನ ಚಾಪಕ್ವಮನೋವಿಷಯಮಿದಮ್ । ‘ಯೇನಾಹುರ್ಮನೋ ಮತಮ್’ (ಕೇ.ಉ. ೧ । ೬) ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಮನೋಮಾತ್ರಗ್ರಹಣಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ‘ಯದ್ವಾಚಾಽನಭ್ಯುದಿತಮ್’ (ಕೇ.ಉ. ೧ । ೫) ಇತಿ ಶಬ್ದಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ಕರಣತ್ವಂ ನಿಷಿಧ್ಯತ ಇತಿ ಶಂಕ್ಯಮ್ । ಮನಃಕರಣತ್ವವಾದಿನಾಮಪಿ ಶಬ್ದಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಕರಣತ್ವಸ್ಯಾಭ್ಯುಪಗತತ್ವೇನ ತಸ್ಯ ‘ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತಂತೇ ಅಪ್ರಾಪ್ಯ ಮನಸಾ ಸಹ’ (ತೈ.ಉ. ೨ । ೪ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯನುರೋಧೇನ ಶಬ್ದಾರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತಿರೂಪಶಕ್ತಿಮುಖೇನ ಶಬ್ದಸ್ಯ ತತ್ಕರಣತ್ವನಿಷೇಧೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯತಯಾ ಶಕ್ಯಸಂಬಂಧರೂಪಲಕ್ಷಣಾಮುಖೇನ ತಸ್ಯ ತತ್ಕರಣತ್ವಾವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಚ ‘ಮನಸೈವಾನುದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್’ (ಬೃ.ಉ. ೪ । ೪ । ೧೯) ಇತಿ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಂ ಮನಸೋಽಪಿ ತತ್ಕರಣತ್ವಂ ನ ಪರಾಕರ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಶಾಬ್ದಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಜನನೇಽಪಿ ತದೈಕಾಗ್ರ್ಯಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತತ್ವೇನ ಹೇತುತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ತೃತೀಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ‘ಮನಸಾ ಹ್ಯೇವ ಪಶ್ಯತಿ ಮನಸಾ ಶೃಣೋತಿ’ (ಬೃ.ಉ. ೧ । ೫ । ೩) ಇತ್ಯಾದೌ ತಥಾ ದರ್ಶನಾತ್ , ಗೀತಾವಿವರಣೇ ಭಾಷ್ಯಕಾರೀಯಮನಃಕರಣತ್ವವಚನಸ್ಯ ಮತಾಂತರಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಪ್ರವೃತ್ತೇಃ - ಇತ್ಯಾಹುಃ ।

ನನು ತಥಾಽಪಿ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಜನಕತ್ವಸ್ವಭಾವಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಜನಕತ್ವಂ ನ ಸಂಗಚ್ಛತೇ ಇತಿ ಚೇತ್ ಅತ್ರ ಕೇಚಿತ್ - ಸ್ವತೋಽಸಮರ್ಥೋಽಪಿ ಶಬ್ದಃ ಶಾಸ್ತ್ರಶ್ರವಣಮನನಪೂರ್ವಕಪ್ರತ್ಯಯಾಭ್ಯಾಸಜನಿತಸಂಸ್ಕಾರಪ್ರಚಯಲಬ್ಧಬ್ರಹ್ಮೈಕಾಗ್ರ್ಯವಚ್ಚಿತ್ತದರ್ಪಣಾನುಗೃಹೀತಃ ಅಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಮುತ್ಪಾದಯತಿ, ಶಾಸ್ರೀಯಸಂಸ್ಕಾರಸಹಕೃತಾಗ್ನ್ಯಧಿಕರಣಕ ಇವ ಹೋಮೋಽಪೂರ್ವಮ್ - ಇತಿ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ‘ತರತಿ ಶೋಕಮಾತ್ಮವಿತ್’ (ಛಾ.ಉ. ೭ । ೧ । ೩) ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ । ಅಪರೋಕ್ಷಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಅಪರೋಕ್ಷಾಧಿಷ್ಠಾನಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾ ನಿವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್ , ಔಪನಿಷದೇ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಮಾನಾಂತರಾಪ್ರವೃತ್ತೇಃ, ಶಬ್ದಾದಪ್ಯಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಾನುತ್ಪತ್ತೌ ಅನಿರ್ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗಾತ್ −ಇತ್ಯಾಹುಃ ।

ಅನ್ಯೇ ತು−ಭಾವನಾಪ್ರಚಯಸಾಹಿತ್ಯೇ ಸತಿ ಬಹಿರಸಮರ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ಮನಸೋ ನಷ್ಟವನಿತಾಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಜನಕತ್ವದರ್ಶನಾತ್ ನಿದಿಧ್ಯಾಸನಸಾಹಿತ್ಯೇನ ಶಬ್ದಸ್ಯಾಪ್ಯಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಜನಕತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ದೃಷ್ಟಾನುರೋಧೇನ ಸಮರ್ಥಯಂತೇ ।

ಅಪರೇ ತು−ಅಪರೋಕ್ಷಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವಂ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷತ್ವಂ ನಾಮ । ಅನ್ಯಾನಿರುಕ್ತೇಃ । ಅರ್ಥಾಪರೋಕ್ಷತ್ವಂ ತು ನಾಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಮ್ , ಯೇನಾನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಕಿಂ ತು ತತ್ತತ್ಪುರುಷೀಯಚೈತನ್ಯಾಭೇದಃ । ಅಂತಃಕರಣತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಸಾಕ್ಷಿಣಿ ಕಲ್ಪಿತತಯಾ ತದಭೇದಸತ್ತ್ವಾತ್ , ಬಾಹ್ಯಚೈತನ್ಯೇ ಕಲ್ಪಿತಾನಾಂ ಘಟಾದೀನಾಂ ಬಾಹ್ಯಚೈತನ್ಯೇ ವೃತ್ತಿಕೃತತತ್ತತ್ಪುರುಷೀಯಚೈತನ್ಯಾಭೇದಾಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯಾ ತದಭೇದಸತ್ತ್ವಾಚ್ಚ ನ ಕ್ವಾಪ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಿಃ । ನ ಚ ಅಂತಃಕರಣತದ್ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಜ್ಞಾನಾದೀನಾಮಿವ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಸಂಸ್ಕಾರಾಣಾಮಪಿ ಸಾಕ್ಷಿಣಿ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್ ಆಪರೋಕ್ಷ್ಯಾಪತ್ತಿಃ । ತೇಷಾಮನುದ್ಭೂತತ್ವಾತ್ , ಉದ್ಭೂತಸ್ಯೈವ ಜಡಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಾಭೇದೇ ಆಪರೋಕ್ಷ್ಯಮ್ ಇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಸರ್ವದಾ ಸರ್ವಪುರುಷಚೈತನ್ಯಾಭಿನ್ನತ್ವಾತ್ ‘ಯತ್ಸಾಕ್ಷಾದಪರೋಕ್ಷಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಬೃ.ಉ. ೩ । ೪ । ೧) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಸ್ವತ ಏವಾಪರೋಕ್ಷಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಅಪರೋಕ್ಷಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಶಾಬ್ದಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಅಪರೋಕ್ಷತ್ವವಾಚೋಯುಕ್ತಿರ್ಯುಕ್ತಾ−ಇತ್ಯಾಹುಃ ।

ಅದ್ವೈತವಿದ್ಯಾಚಾರ್ಯಾಸ್ತು − ನಾಪರೋಕ್ಷಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವಂ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಮ್ , ಸ್ವರೂಪಸುಖಾಪರೋಕ್ಷರೂಪಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಾವ್ಯಾಪನಾತ್ । ಸ್ವವಿಷಯತ್ವಲಕ್ಷಣಸ್ವಪ್ರಕಾಶತ್ವನಿಷೇಧಾತ್ । ಕಿಂ ತು ಯಥಾ ತತ್ತದರ್ಥಸ್ಯ ಸ್ವವ್ಯವಹಾರಾನುಕೂಲಚೈತನ್ಯಾಭೇದೋಽರ್ಥಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಮ್ , ಏವಂ ತತ್ತದ್ವ್ಯವಹಾರಾನುಕೂಲಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ತತ್ತದರ್ಥಾಭೇದೋ ಜ್ಞಾನಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಮ್ । ತಥಾ ಚ ಚೈತನ್ಯಧರ್ಮ ಏವಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಮ್ , ನ ತ್ವನುಮಿತಿತ್ವಾದಿವತ್ ಅಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿಧರ್ಮಃ । ಅತ ಏವ ಸುಖಾದಿಪ್ರಕಾಶರೂಪೇ ಸಾಕ್ಷಿಣಿ ಸ್ವರೂಪಸುಖಪ್ರಕಾಶರೂಪೇ ಚೈತನ್ಯೇ ಚ ಆಪರೋಕ್ಷ್ಯಮ್ । ನ ಚ ಘಟಾದ್ಯೈಂದ್ರಿಯಕವೃತ್ತೌ ತದನುಭವವಿರೋಧಃ । ಅನುಭವಸ್ಯ ವೃತ್ತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಗತಾಪರೋಕ್ಷ್ಯವಿಷಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ।

ನನು ಉಕ್ತಂ ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಯೋರಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಂ ಹೃದಯಾದಿಗೋಚರಶಾಬ್ದವೃತ್ತಿಶಾಬ್ದವಿಷಯಯೋರತಿಪ್ರಸಕ್ತಮ್ , ತತ್ರ ದೈವಾತ್ ಕದಾಚಿತ್ ವೃತ್ತಿವಿಷಯಸಂಸರ್ಗೇ ಸತಿ ವೃತ್ತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಚಾಭೇದಾಭಿವ್ಯಕ್ತೇಃ ಅವರ್ಜನೀಯತ್ವಾತ್ ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ−ಪರೋಕ್ಷವೃತ್ತೇಃ ವಿಷಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಗತಾಜ್ಞಾನನಿವರ್ತನಾಕ್ಷಮತಯಾ ತತ್ರ ಅಜ್ಞಾನೇನಾವೃತಸ್ಯ ವಿಷಯಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಅನಾವೃತೇನ ವೃತ್ತ್ಯವಚ್ಛಿನ್ನಸಾಕ್ಷಿಚೈತನ್ಯೇನ ಅಭೇದಾಭಿವ್ಯಕ್ತೇರಭಾವಾತ್ ಆಪರೋಕ್ಷ್ಯಾಪ್ರಸಕ್ತೇಃ । ಅತ ಏವ ಜೀವಸ್ಯ ಸಂಸಾರದಶಾಯಾಂ ವಸ್ತುತಸ್ಸತ್ಯಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದೇ ನ ತದಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಮ್ , ಅಜ್ಞಾನಾವರಣಕೃತಭೇದಸತ್ತ್ವಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜೀವಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಾಸಂಭವಾತ್ ಅಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾಪತ್ತಿಃ । ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಈಶ್ವರಂ ಪ್ರತ್ಯನಾವಾರಕತಯಾ ತಂ ಪ್ರತಿ ಜೀವಭೇದಾನಾಪಾದನಾತ್ । ಯಂ ಪ್ರತಿ ಯದಜ್ಞಾನಮಾವಾರಕಂ ತಸ್ಯ ತಂ ಪ್ರತ್ಯೇವ ಸ್ವಾಶ್ರಯಭೇದಾಪಾದಕತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ಚೈತ್ರಜ್ಞಾನೇನ ತಸ್ಯ ಘಟಾಜ್ಞಾನೇ ನಿವೃತ್ತೇ ಅನಿವೃತ್ತಂ ಮೈತ್ರಾಜ್ಞಾನಂ ಮೈತ್ರಂ ಪ್ರತ್ಯೇವ ವಿಷಯಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಭೇದಾಪಾದಕಮಿತಿ ನ ಚೈತ್ರಸ್ಯ ಘಟಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಾನುಭವಾನುಪಪತ್ತಿರಪಿ ।

ನನು−ಏವಂ ವೃತ್ತಿವಿಷಯಚೈತನ್ಯಾಭೇದಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವವಿಷಯಚೈತನ್ಯಗತಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿಪ್ರಯೋಜ್ಯತ್ವೇ ತಸ್ಯ ಅಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಮಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕಂ ಭವೇದಿತಿ ಚೇತ್ , ನ−ಯತ್ ಜ್ಞಾನಮ್ ಉತ್ಪದ್ಯಮಾನಂ ಸ್ವಕಾರಣಮಹಿಮ್ನಾ ವಿಷಯಸಂಸೃಷ್ಟಮೇವೋತ್ಪದ್ಯತೇ ತದೇವಾಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕಮಿತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ , ಐಂದ್ರಿಯಕಜ್ಞಾನಾನಾಂ ತಥಾತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಶಬ್ದಾದುತ್ಪದ್ಯಮಾನಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಸರ್ವೋಪಾದಾನಭೂತಸ್ವವಿಷಯಬ್ರಹ್ಮಸಂಸೃಷ್ಟಮೇವ ಉತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ತಸ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕತ್ವಮ್ ಅಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೌ ತನ್ಮೂಲಭೇದಪ್ರವಿಲಯಾದಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಂ ಚೇತ್ಯುಪಪದ್ಯತೇತರಾಮ್ । ನನ್ವೇವಮ್ ಅಧ್ಯಯನಗೃಹೀತವೇದಾಂತಜನ್ಯೇನಾಪಿ ತಜ್ಜ್ಞಾನೇನ ಮೂಲಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಆಪರೋಕ್ಷ್ಯಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ತತ್ ಸತ್ತಾನಿಶ್ಚಯರೂಪತ್ವಾಭಾವಾತ್ ನಾಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತಥಾಪಿ ಕೃತಶ್ರವಣಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಚಿಕಿತ್ಸಶಾಬ್ದಜ್ಞಾನೇನ ತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಮನನಾದಿವೈಯರ್ಥ್ಯಾಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೇತ್ , ನ – ಸತ್ಯಪಿ ಶ್ರವಣಾತ್ ನಿರ್ವಿಚಿಕಿತ್ಸಜ್ಞಾನೇ ಚಿತ್ತವಿಕ್ಷೇಪದೋಷೇಣ ಪ್ರತಿಬಂಧಾತ್ ಅಜ್ಞಾನನಾನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ತನ್ನಿರಾಕರಣೇ ಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನನಿಯಮವಿಧ್ಯರ್ಥಾನುಷ್ಠಾನಸ್ಯಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾತ್ , ಭವಾಂತರೀಯಮನನಾದ್ಯನುಷ್ಠಾನನಿರಸ್ತಚಿತ್ತವಿಕ್ಷೇಪಸ್ಯ ಉಪದೇಶಮಾತ್ರಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ಇಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾಚ್ಚ ಇತ್ಯಾಹುಃ ।

ಅಥೈವಮಪಿ−ಕೃತನಿದಿಧ್ಯಾಸನಸ್ಯ ವೇದಾಂತಜನ್ಯಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇನೇವ ಘಟಾದಿಜ್ಞಾನೇನಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾವಿಷಯತ್ವಾತ್ ನ ತತೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ‘ಘಟಸ್ಸನ್’ ಇತ್ಯಾದಿಬುದ್ಧಿವೃತ್ತೇಃ ಸದ್ರೂಪಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವೋಪಗಮಾತ್ । ನ ಚ ತತ್ರ ಘಟಾದ್ಯಾಕಾರವೃತ್ತ್ಯಾ ತದಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೌ ಸ್ವತಃಸ್ಫುರಣಾದೇವ ತದವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಚೈತನ್ಯಂ ಸದಿತಿ ಪ್ರಕಾಶತೇ, ನ ತಸ್ಯ ಘಟಾದ್ಯಾಕಾರವೃತ್ತಿವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ । ತದಭಾವೇ ಘಟವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ತದವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯವಿಷಯಮಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಭಿನ್ನವಿಷಯೇಣ ಜ್ಞಾನೇನ ತದಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೇರಯೋಗಾತ್ , ಜಡೇ ಆವರಣಕೃತ್ಯಾಭಾವೇನ ಘಟಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಾವಿಷಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಘಟಾದಿವೃತ್ತೇಃ ತದವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯವಿಷಯತ್ವೇಽಪಿ ಅಖಂಡಾನಂದಾಕಾರತ್ವಾಭಾವಾತ್ ನ ತತೋ ಮೂಲಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿರಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ವೇದಾಂತಜನ್ಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇಽಪಿ ತದಭಾವಾತ್ । ನ ಹಿ ತತ್ರ ಅಖಂಡತ್ವಮಾನಂದತ್ವಂ ವಾ ಕಶ್ಚಿದಸ್ತಿ ಪ್ರಕಾರಃ । ವೇದಾಂತಾನಾಂ ಸಂಸರ್ಗಾಗೋಚರಪ್ರಮಾಜನಕತ್ವಲಕ್ಷಣಾಖಂಡಾರ್ಥತ್ವಹಾನಾಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ವೇದಾಂತಜನ್ಯಜ್ಞಾನಾದೇವ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿನಿಯಮ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಕ್ಲೃಪ್ತಾಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕತ್ವಪ್ರಯೋಜಕಸ್ಯ ರೂಪಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾಂತರೇಽಪಿ ಸದ್ಭಾವೇ ತಥಾನಿಯಂತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಘಟಾದ್ಯಾಕಾರವೃತ್ತಿವಿಷಯಸ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನ ಯತ್ ಮೂಲಾಜ್ಞಾನವಿಷಯಭೂತಂ ಸತ್ಯಮನವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಂ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಘಟಾದಿವೃತ್ತೀನಾಂ ನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಾಭಿಮತಾಜ್ಞಾನಸಮಾನವಿಷಯತ್ವಲಕ್ಷಣಂ ಕೢಪ್ತಪ್ರಯೋಜಕಮೇವ ನಾಸ್ತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ತತ್ರ ಅವಚ್ಛೇದಕಾಂಶಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇಽಪಿ ಅವಚ್ಛೇದ್ಯಾಂಶಸ್ಯ ಅಕಲ್ಪಿತಮೂಲಾಜ್ಞಾನವಿಷಯಚೈತನ್ಯರೂಪತ್ವಾತ್ , ತಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇ ಘಟವಜ್ಜಡತಯಾ ಅವಸ್ಥಾಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಪಿ ವಿಷಯತ್ವಾಯೋಗೇನ ಅವಸ್ಥಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮೂಲಾಜ್ಞಾನವಿಷಯಾಕಲ್ಪಿತಚೈತನ್ಯವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯತಯಾ ತನ್ನಿವರ್ತಕಘಟಾದಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವೇನ ತತ್ಪಕ್ಷೇಽಪಿ ತತೋ ಮೂಲಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಸ್ಯ ಅಪರಿಹಾರಾತ್ ।

ಅತ್ರಾಹುಃ ಆಚಾರ್ಯಾಃ − ನ ಚೈತನ್ಯಂ ಚಕ್ಷುರಾದಿಜನ್ಯವೃತ್ತಿವಿಷಯಃ । ‘ನ ಸಂದೃಶೇ ತಿಷ್ಠತಿ ರೂಪಮಸ್ಯ ನ ಚಕ್ಷುಷಾ ಪಶ್ಯತಿ ಕಶ್ಚನೈನಮ್’ (ಕ.ಉ. ೨ । ೩ । ೯) ‘ಪರಾಂಚಿ ಖಾನಿ ವ್ಯತೃಣತ್ಸ್ವಯಂಭೂಸ್ತಸ್ಮಾತ್ಪರಾಙ್ ಪಶ್ಯತಿ ನಾಂತರಾತ್ಮನ್’ (ಕ.ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ತಸ್ಯ ಪರಮಾಣ್ವಾದಿವತ್ ಚಕ್ಷುರಾದ್ಯಯೋಗ್ಯತ್ವೋಪದೇಶಾತ್ ‘ಔಪನಿಷದಮ್’ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾಚ್ಚ । ನ ಚ ‘ಸರ್ವಪ್ರತ್ಯಯವೇದ್ಯೇ (ವಾ) (ಚ) ಬ್ರಹ್ಮರೂಪೇ ವ್ಯವಸ್ಥಿತೇ ।’ ಇತ್ಯಾದಿವಾರ್ತಿಕವಿರೋಧಃ । ತಸ್ಯ ಘಟಾದ್ಯಾಕಾರವೃತ್ತ್ಯುದಯೇ ಸತಿ ಆವರಣಾಭಿಭವಾತ್ ಸ್ವಪ್ರಭಂ ಸದ್ರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮ ‘ಘಟಸ್ಸನ್’ ಇತಿ ಘಟವದ್ವ್ಯವಹಾರ್ಯಂ ಭವತೀತಿ ಔಪಚಾರಿಕಘಟಾದಿವೃತ್ತಿವೇದ್ಯತ್ವಪರತ್ವಾತ್ । ಆವರಣಾಭಿಭಾವಕತ್ವಂ ಚ ಘಟಾದಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಘಟಾದಿವಿಷಯತ್ವಾದೇವ ಉಪಪನ್ನಮ್ । ಘಟಾದೇರಪ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಾತ್ ‘ಘಟಂ ನ ಜಾನಾಮಿ’ ‘ಘಟಜ್ಞಾನೇನ ಘಟಾಜ್ಞಾನಂ ನಷ್ಟಮ್’ ಇತಿ ಅವಸ್ಥಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಘಟಾದಿವಿಷಯತ್ವಾನುಭವಾತ್ । ನ ಚ - ತತ್ರ ಆವರಣಕೃತ್ಯಾಭಾವಾದಜ್ಞಾನಾಂಗೀಕಾರೋ ನ ಯುಕ್ತಃ, ತದ್ಭಾಸಕಸ್ಯ ತದವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಆವರಣಾದೇವ ತದಪ್ರಕಾಶೋಪಪತ್ತೇರಿತಿ−ವಾಚ್ಯಮ್ । ಉಕ್ತಭಂಗ್ಯಾ ಜಡಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾದಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪೇಽಪಿ ಜಡಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಪ್ರಕಾಶಸ್ಯಾಜ್ಞಾನೇನಾವರಣಮ್ , ತತೋ ನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯಪ್ರಕಾಶಸಂಸರ್ಗೇಽಪಿ ಜಡಸ್ಯ ‘ನಾಸ್ತಿ ನ ಪ್ರಕಾಶತೇ’ ಇತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಪರಂಪರಯಾ ಅಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪರಂಪರಯಾ ವಾ ಯದಜ್ಞಾನಾವರಣೀಯಂ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಸ್ಯೈವ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತದಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕತ್ವಪ್ರಯೋಜಕಶರೀರೇ ನಿವೇಶಾತ್ । ನ ಚೈವಂ ಘಟಾದೀನಾಮುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಮೂಲಾಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಮಪೀತಿ ಘಟಾದಿಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾದೇವ ಮೂಲಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತ್ಯಾಪಾತಃ । ಫಲಬಲಾತ್ ತದಜ್ಞಾನಕಾರ್ಯಾತಿರಿಕ್ತತದ್ವಿಷಯವಿಷಯಕತ್ವಸ್ಯೈವ ತನ್ನಿವರ್ತಕತ್ವೇ ತಂತ್ರತ್ವಾತ್ ।

ಅಥವಾ, ಮೂಲಾಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ಜಡಂ ನ ವಿಷಯಃ । ಅವಸ್ಥಾಜ್ಞಾನಾನಾಂ ತು ಅವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಾಶ್ರಿತಾನಾಂ ತತ್ತಜ್ಜಡಮೇವ ವಿಷಯಃ । ಅನ್ಯಥಾ ಚಾಕ್ಷುಷವೃತ್ತ್ಯಾ ಚಂದನಖಂಡಚೈತನ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತೌ ತತ್ಸಂಸರ್ಗಿಣೋ ಗಂಧಸ್ಯಾಪ್ಯಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಾಪತ್ತೇಃ, ತದನಭಿವ್ಯಕ್ತೌ ಚಂದನತದ್ರೂಪಯೋರಪ್ಯಪ್ರಕಾಶಾಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ - ಚಾಕ್ಷುಷವೃತ್ತ್ಯಾ ಚಂದನತದ್ರೂಪಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಯೋರಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯಾ ತಯೋಃ ಪ್ರಕಾಶಃ, ಗಂಧಾಕಾರವೃತ್ತ್ಯಭಾವೇನ ಗಂಧಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾನಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯಾ ತಸ್ಯಾಪ್ರಕಾಶಶ್ಚೇತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್ । ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ದ್ವಿಗುಣೀಕೃತ್ಯ ವೃತ್ತ್ಯಯೋಗೇನ ಏಕದ್ರವ್ಯಗುಣಾನಾಂ ಸ್ವಾಶ್ರಯೇ ಸರ್ವತ್ರ ವ್ಯಾಪ್ಯ ವರ್ತಮಾನಾನಾಂ ಪೃಥಕ್ಪೃಥಗ್ಗಗನಾವಚ್ಛೇದಕತ್ವಸ್ಯೇವ ಚೈತನ್ಯಾವಚ್ಛೇದಕತ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯಸಂಭವಾತ್ । ತೇಷಾಂ ಸ್ವಾಶ್ರಯದ್ರವ್ಯಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯೇನೈವ ಶುಕ್ತೀದಮಂಶಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯೇನ ಶುಕ್ತಿರಜತವತ್ ಪ್ರಕಾಶ್ಯತಯಾ ತಸ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತೌ ಗಂಧಸ್ಯಾಪಿ (ಆಪರೋಕ್ಷ್ಯಾಪತ್ತೇಃ) ಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಅನಭಿವ್ಯಕ್ತೌ ರಜತಾದೇರಪ್ಯಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ಚಾಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಗಂಧಾಕಾರವೃತ್ತ್ಯುಪರಕ್ತ ಏವ ಚೈತನ್ಯೇ ಗಂಧಃ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತಿ ನಿಯಮಃ । ಪ್ರಕಾಶಸಂಸರ್ಗಸ್ಯೈವ ಪ್ರಕಾಶಮಾನಶಬ್ದಾರ್ಥತ್ವೇನ ಅಸತ್ಯಾಮಪಿ ತದಾಕಾರವೃತ್ತೌ ಅನಾವೃತಪ್ರಕಾಶಸಂಸರ್ಗೇ ಅಪ್ರಕಾಶಮಾನತ್ವಕಲ್ಪನಸ್ಯ ವಿರುದ್ಧತ್ವಾತ್ , ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಸ್ಯ ಚ ಗಂಧೋಪಾದಾನಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಗಂಧಾಸಂಸರ್ಗೋಕ್ತ್ಯಸಂಭವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಯಥಾ ಚೈತ್ರಸ್ಯ ಘಟವೃತ್ತೌ ತಂ ಪ್ರತ್ಯಾವರಕಸ್ಯೈವಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತಿರಿತಿ ತಸ್ಯೈವ ವಿಷಯಪ್ರಕಾಶೋ ನಾನ್ಯಸ್ಯ, ತಥಾ ತತ್ತದ್ವಿಷಯಾಕಾರವೃತ್ತ್ಯಾ ತತ್ತದಾವಾರಕಾಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ನಿವೃತ್ತೇಃ ನ ವಿಷಯಾಂತರಸ್ಯಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಮ್ , ‘ಅನಾವೃತಾರ್ಥಸ್ಯೈವ ಸಂವಿದಭೇದಾತ್ ಆಪರೋಕ್ಷ್ಯಮ್ ‘ಇತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಾದಿತಿ ಪ್ರಮಾತೃಭೇದೇನೇವ ವಿಷಯಭೇದೇನಾಪ್ಯೇಕತ್ರ ಚೈತನ್ಯೇ ಅವಸ್ಥಾಜ್ಞಾನಭೇದಸ್ಯ ವಕ್ತವ್ಯತಯಾ ಅವಸ್ಥಾಜ್ಞಾನಾನಾಂ ತತ್ತಜ್ಜಡವಿಷಯಕತ್ವಮಿತಿ ಘಟಾದಿವೃತ್ತೀನಾಂ ನಾವಸ್ಥಾಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕತ್ವೇ ಕಾಚಿದನುಪಪತ್ತಿಃ, ನ ವಾ ಮೂಲಾಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕತ್ವಾಪತ್ತಿಃ ।

ನ ಚೈವಮಪಿ ಜೀವವಿಷಯಾಯಾ ಅಹಮಾಕಾರಾವೃತ್ತೇರ್ಮೂಲಾಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕತ್ವಾಪತ್ತಿಃ । ತಸ್ಯಾಃ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಮಾನಚಿತ್ಸಂವಲಿತಾಚಿದಂಶಮಾತ್ರವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ‘ಸೋಽಹಮ್’ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾ ಅಪಿ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶೇ ಚೈತನ್ಯೇ ಅಂತಃಕರಣವೈಶಿಷ್ಟ್ಯೇನ ಸಹ ಪೂರ್ವಾಪರಕಾಲವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಮಾತ್ರವಿಷಯತ್ವೇನ ಚೈತನ್ಯವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ − ಇತಿ ।

ಕೇಚಿತ್ತು - ಘಟಾದಿವೃತ್ತೀನಾಂ ತತ್ತದವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯವಿಷಯತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯ ‘ಸರ್ವಮಾನಪ್ರಸಕ್ತೌ ಚ ಸರ್ವಮಾನಫಲಾಶ್ರಯಾತ್ । ಶ್ರೋತವ್ಯೇತಿವಚಃ ಪ್ರಾಹ ವೇದಾಂತಾವರುರುತ್ಸಯಾ’ (ಬೃ.ವಾ. ೨ । ೪ । ೨೧೨) ಇತಿ ವಾರ್ತಿಕೋಕ್ತಶ್ರೋತವ್ಯವಾಕ್ಯಾರ್ಥವೇದಾಂತನಿಯಮವಿಧ್ಯನುಸಾರೇಣ ವೇದಾಂತಜನ್ಯಮೇವ ನಿಯಮಾದೃಷ್ಟಸಹಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮಪ್ರತಿಬದ್ಧಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕಮಿತಿ ಘಟಾದಿಜ್ಞಾನಾನ್ನ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಃ−ಇತ್ಯಾಹುಃ ।

ಅನ್ಯೇ ತು−ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಜನ್ಯಂ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಾಭೇದಗೋಚರಮೇವ ಜ್ಞಾನಂ ಮೂಲಾಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕಮ್ , ಮೂಲಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತದಭೇದಗೋಚರತ್ವಾತ್ , ಇತಿ ನ ಚೈತನ್ಯಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಗೋಚರಾತ್ ಘಟಾದಿಜ್ಞಾನಾತ್ತನ್ನಿವೃತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಃ । ನ ಚ ಅಭೇದಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಾವೇದಕಪ್ರಮಾಣಬೋಧ್ಯಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಾತಿರೇಕೇ ದ್ವೈತಾಪತ್ತೇಃ ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಮಭೇದಃ ಇತಿ ತದ್ಗೋಚರಂ ಘಟಾದಿಜ್ಞಾನಮಪ್ಯಭೇದಗೋಚರಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ನಹ್ಯಭೇದಜ್ಞಾನಮಿತಿ ವಿಷಯತೋ ವಿಶೇಷಂ ಬ್ರೂಮಃ, ಕಿಂ ತು ತತ್ತ್ವಂಪದವಾಚ್ಯಾರ್ಥಧರ್ಮಿದ್ವಯಪರಾಮರ್ಶಾದಿರೂಪಕಾರಣವಿಶೇಷಾಧೀನೇನ ಸ್ವರೂಪಸಂಬಂಧವಿಶೇಷೇಣ ಚೈತನ್ಯವಿಷಯತ್ವಮೇವ ತದಭೇದಜ್ಞಾನತ್ವಮ್ ।

ಯಥಾ ಹಿ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯತತ್ಸಂಬಂಧಗೋಚರತ್ವಾವಿಶೇಷೇಽಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಜ್ಞಾನಾದಿಕಾರಣವಿಶೇಷಾಧೀನಸ್ವರೂಪಸಂಬಂಧವಿಶೇಷೇಣ ತತ್ತ್ರಿತಯಗೋಚರತ್ವಮೇವ ಸಮೂಹಾಲಂಬನವ್ಯಾವೃತ್ತಂ ವಿಶಿಷ್ಟಜ್ಞಾನತ್ವಮ್ , ಯಥಾ ವಾ ‘ಸ್ಥಾಣುತ್ವಪುರುಷತ್ವವಾನ್’ ಇತ್ಯಾಹಾರ್ಯವೃತ್ತಿವ್ಯಾವೃತ್ತಂ ಸಂಶಯತ್ವಮ್ , ವಿಷಯತೋ ವಿಶೇಷಾನಿರೂಪಣಾತ್ ; ತಥಾ ಘಟಾದಾವಪಿ ‘ಸೋಽಯಂ ಘಟಃ’ ಇತ್ಯಾದಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಸಂಬಂಧವಿಶೇಷೇಣ ಘಟಾದಿವಿಷಯತ್ವಮೇವ ಕೇವಲಘಟಶಬ್ದಾದಿಜನ್ಯಜ್ಞಾನವ್ಯಾವೃತ್ತಂ ತದಭೇದಜ್ಞಾನತ್ವಮ್ । ಅತಿರಿಕ್ತಾಭೇದಾನಿರೂಪಣಾತ್ । ಅಭಾವಸಾದೃಶ್ಯಾದೀನಾಮಧಿಕರಣಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಾದಿಭಿಃ ಸ್ವರೂಪಸಂಬಂಧಯುಕ್ತಾನಾಮ್ ಅಧಿಕರಣೇನ ಆಧಾರಾಧೇಯಭಾವರೂಪಃ ಸ್ವರೂಪಸಂಬಂಧವಿಶೇಷಃ ಪ್ರತಿಯೋಗಿನಾ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯನುಯೋಗಿಭಾವರೂಪಃ, ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಕಾರೇಣ ಸ್ವರೂಪಸಂಬಂಧೇ ಅವಾಂತರವಿಶೇಷಕಲ್ಪನಾವತ್ ವೃತ್ತೀನಾಂ ವಿಷಯೇಽಪಿ ಸಂಯೋಗತಾದಾತ್ಮ್ಯಯೋರತಿಪ್ರಸಕ್ತ್ಯಾ ವಿಷಯೈಃ ವಿಷಯವಿಷಯಿಭಾವರೂಪಸ್ವರೂಪಸಂಬಂಧವತೀನಾಂ ವಿಷಯವಿಶೇಷನಿರೂಪಣಾಸಂಭವೇ ಕ್ಲೃಪ್ತ ಏವ ಸ್ವರೂಪಸಂಬಂಧೇ ಅವಾಂತರವಿಶೇಷಕಲ್ಪನೇನ ಅಭೇದಜ್ಞಾನತ್ವಾದಿಪರಸ್ಪರವೈಲಕ್ಷಣ್ಯನಿರ್ವಾಹಾಚ್ಚ । ಏವಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಅಭೇದಾಖ್ಯಕಿಂಚಿತ್ಸಂಸರ್ಗಗೋಚರತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ನ ವೇದಾಂತಾನಾಮಖಂಡಾರ್ಥತ್ವಹಾನಿರಪಿ−ಇತ್ಯಾಹುಃ ।

ನನು − ಘಟಾದಿಜ್ಞಾನವತ್ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ನ ಮೂಲಾಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ನಿವರ್ತಕತ್ವೇ ತದವಸ್ಥಾನಾಸಹಿಷ್ಣುತ್ವರೂಪಸ್ಯ ವಿರೋಧಸ್ಯ ತಂತ್ರತ್ವಾತ್ , ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಚೋಪಾದಾನೇನ ಸಹ ತಾದೃಶವಿರೋಧಾಭಾವಾತ್ ಇತಿ ಚೇತ್ − ನ - ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋಃ ಅನ್ಯತ್ರ ತಾದೃಶವಿರೋಧಾದರ್ಶನೇಽಪಿ ಏಕವಿಷಯಜ್ಞಾನಾಜ್ಞಾನಭಾವಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯ ತಾದೃಗ್ವಿರೋಧಸ್ಯ ಅತ್ರ ಸತ್ತ್ವಾತ್ , ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರಪ್ಯಗ್ನಿಸಂಯೋಗಪಟಯೋಃ ತಾದೃಶವಿರೋಧಸ್ಯ ದೃಷ್ಟೇಶ್ಚ । ನ ಚ ಅಗ್ನಿಸಂಯೋಗಾತ್ ಅವಯವವಿಭಾಗಪ್ರಕ್ರಿಯಯಾ ಅಸಮವಾಯಿಕಾರಣಸಂಯೋಗನಾಶಾದೇವ ಪಟನಾಶಃ ನಾಗ್ನಿಸಂಯೋಗಾದಿತಿವಾಚ್ಯಮ್ । ದಗ್ಧಪಟೇಽಪಿ ಪೂರ್ವಸಂಸ್ಥಾನಾನುವೃತ್ತಿದರ್ಶನೇನ ಮುದ್ಗರಚೂರ್ಣೀಕೃತಘಟವದವಯವವಿಭಾಗಾದರ್ಶನಾತ್ ತತ್ರ ಅವಯವವಿಭಾಗಾದಿಕಲ್ಪನಾಯಾ ಅಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾತ್ । ನಾಪಿ ತತ್ರ ತಂತೂನಾಮಪಿ ದಾಹೇನ ಸಮವಾಯಿಕಾರಣನಾಶಾತ್ ಪಟನಾಶ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಅಂಶುತಂತ್ವಾದಿಭಿಸ್ಸಹ ಯುಗಪದೇವ ಪಟಸ್ಯ ದಾಹದರ್ಶನೇನ ಕ್ರಮಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾತ್ । ಯತೋಽಧಸ್ತಾತ್ ನಾವಯವನಾಶಃ ತತ್ರಾವಯವೇ ಅಗ್ನಿಸಂಯೋಗಾದೇವ ನಾಶಸ್ಯ ವಾಚ್ಯತ್ವಾತ್ ।

ನನು−ಅಸ್ತ್ವೇತದೇವಮ್ , ತಥಾಪಿ ಸವಿಲಾಸಾಜ್ಞಾನನಾಶಕಮಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಕಥಂ ನಶ್ಯೇತ್ , ನಾಶಕಾಂತರಸ್ಯಾಭಾವಾತ್ − ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ−ಯಥಾ ಕತಕರಜಃ ಸಲಿಲೇನ ಸಂಯುಜ್ಯ ಪೂರ್ವಯುಕ್ತರಜೋಽಂತರವಿಶ್ಲೇಷಂ ಜನಯತ್ ಸ್ವವಿಶ್ಲೇಷಮಪಿ ಜನಯತಿ, ತಥಾ ಆತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ಯಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಪೂರ್ವಾಧ್ಯಸ್ತಸರ್ವಪ್ರಪಂಚಂ ನಿವರ್ತಯತ್ ಸ್ವಾತ್ಮಾನಮಪಿ ನಿವರ್ತಯತೀತಿ ಕೇಚಿತ್ ।

ಅನ್ಯೇ ತು ಅನ್ಯನ್ನಿವರ್ತ್ಯ ಸ್ವಯಮಪಿ ನಿವೃತ್ತೌ ದಗ್ಧಲೋಹಪೀತಾಂಬುನ್ಯಾಯಮುದಾಹರಂತಿ ।

ಅಪರೇ ತು ಅತ್ರ ದಗ್ಧತೃಣಕೂಟದಹನೋದಾಹರಣಮಾಹುಃ ।

ನ ಚ ಧ್ವಂಸಸ್ಯ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯತಿರಿಕ್ತಜನ್ಯತ್ವನಿಯಮಃ । ಅಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಾತ್ , ನಿರಿಂಧನದಹನಾದಿ ಧ್ವಂಸೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಾಚ್ಚ । ನ ಚ - ಧ್ವಂಸಸ್ಯ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಮಾತ್ರಜನ್ಯತ್ವೇಽತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಕಾರಣಾಂತರಮವಶ್ಯಂ ವಾಚ್ಯಮ್ , ನಿರಿಂಧನದಹನಾದಿಧ್ವಂಸೇಽಪಿ ಕಾಲಾದೃಷ್ಟೇಶ್ವರೇಚ್ಛಾದಿಕಾರಣಾಂತರಮಸ್ತಿ ಇತಿ - ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅತಿಪ್ರಸಂಗಾಪರಿಜ್ಞಾನಾತ್ । ನ ಚ ‘ಘಟಾದಿಧ್ವಂಸಸ್ಯಾಪಿ ಕಾರಣಾಂತರನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್’ ಇತ್ಯತಿಪ್ರಸಂಗಃ । ಧ್ವಂಸಮಾತ್ರೇ ಕಾರಣಾಂತರನೈರಪೇಕ್ಷ್ಯಾನಭಿಧಾನಾತ್ । ನ ಚ ಘಟಧ್ವಂಸದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಧ್ವಂಸಸ್ಯ ಕಾರಣಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾಸಾಧನಮ್ । ತದ್ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಮುದ್ಗರಪತನಾಪೇಕ್ಷಾಯಾ ಅಪಿ ಸಾಧನಾಪತ್ತೇಃ । ನಾಪಿ ಜ್ಞಾನಧ್ವಂಸತ್ವಸಾಮ್ಯಾತ್ ಘಟಜ್ಞಾನಾದಿಧ್ವಂಸಸ್ಯಾಪಿ ಕಾರಣಾಂತರನೈರಪೇಕ್ಷ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತಿಪ್ರಸಂಗಃ । ಸೇಂಧನಾನಲಧ್ವಂಸಸ್ಯ ಜಲಸೇಕಾದಿದೃಷ್ಟಕಾರಣಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇಽಪಿ ನಿರಿಂಧನಾನಲಧ್ವಂಸಸ್ಯ ತದನಪೇಕ್ಷತ್ವವತ್ , ಜಾಗ್ರಜ್ಜ್ಞಾನಧ್ವಂಸಸ್ಯ ವಿರೋಧಿವಿಶೇಷಗುಣಾಂತರಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇಽಪಿ ಸುಷುಪ್ತಿಪೂರ್ವಜ್ಞಾನಧ್ವಂಸಸ್ಯ ತದನಪೇಕ್ಷತ್ವವಚ್ಚ, ಮೂಲಾಜ್ಞಾನನಿವರ್ತಕಜ್ಞಾನಧ್ವಂಸಸ್ಯ ಕಾರಣಾಂತರಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇಽಪಿ ತನ್ನಿವರ್ತಕಜ್ಞಾನಧ್ವಂಸಸ್ಯ ತದನಪೇಕ್ಷತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ನಾಪಿ ಕಾರಣಾಂತರನೈರಪೇಕ್ಷ್ಯೇ ಸ್ವೋತ್ಪತ್ತ್ಯುತ್ತರಕ್ಷಣ ಏವ ನಾಶಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತಿಪ್ರಸಂಗಃ । ಇಷ್ಟಾಪತ್ತೇಃ । ತದುತ್ಪತ್ತ್ಯುತ್ತರಕ್ಷಣ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಾಧ್ಯಸ್ತನಿಖಿಲಪ್ರಪಂಚದಾಹೇನ ತದಂತರ್ಗತಸ್ಯ ತಸ್ಯಾಪಿ ತದೈವ ದಾಹಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ , ನಿರಿಂಧನದಹನಧ್ವಂಸನ್ಯಾಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಧ್ವಂಸಸ್ಯಾಪಿ ಕಾಲಾದೃಷ್ಟೇಶ್ವರೇಚ್ಛಾದಿಕಾರಣಾಂತರಜನ್ಯತ್ವೇಽಪ್ಯವಿರೋಧಾಚ್ಚ, ‘ಸರ್ವಪ್ರಪಂಚನಿವೃತ್ತ್ಯನಂತರಮ್ ಏಕಶೇಷಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತಿಃ’ ಇತ್ಯನಭ್ಯುಪಗಮೇನ ಯುಗಪತ್ ಸರ್ವದಾಹೇ ಪೂರ್ವಕ್ಷಣೇ ಚಿದವಿದ್ಯಾಸಂಬಂಧರೂಪಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯಾಂತರರೂಪಸ್ಯ ವಾ ಕಾಲಸ್ಯ ಈಶ್ವರಪ್ರಸಾದರೂಪಸ್ಯಾಂತಃಕರಣಗುಣವಿಶೇಷಸ್ಯ ವಾ ಅದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಅನ್ಯೇಷಾಂ ಚ ಸತ್ತ್ವಾತ್ । ನ ಚ − ತತ್ರ ಜ್ಞಾನಾತಿರಿಕ್ತಕಾರಣಾಪೇಕ್ಷಣೇ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಅಮಿಥ್ಯಾತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ, ಜ್ಞಾನೈಕನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿತ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಜ್ಞಾನಾಘಟಿತಸಾಮಗ್ರ್ಯನಿವರ್ತ್ಯತ್ವೇ ಸತಿ ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಸ್ಯ ತದರ್ಥತ್ವಾತ್ । ‘ನಾನ್ಯಃ ಪಂಥಾ’ (ಶ್ವೇ.ಉ. ೩ । ೮) ಇತಿ ಶ್ರುತೇರಪಿ ತತ್ರೈವ ತಾಪ್ತರ್ಯಾತ್ । ಅತೋ ಯುಕ್ತ ಏವ ದಗ್ಧದಾಹ್ಯದಹನಾದಿನ್ಯಾಯಃ ।

ಕೇಚಿತ್ತು - ವೃತ್ತಿರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞನಂ ನಾಜ್ಞಾನತನ್ಮೂಲಪ್ರಪಂಚನಿಬರ್ಹಕಮ್ । ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶನಿವರ್ತ್ಯತ್ವನಿಯಮೇನ ಜಡರೂಪವೃತ್ತಿನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ಕಿಂ ತು ತದಾರೂಢಚೈತನ್ಯಪ್ರಕಾಶಃ ತನ್ನಿವರ್ತಕಃ । ಸ್ವರೂಪೇಣ ತಸ್ಯ ಅಜ್ಞಾನಾದಿಸಾಕ್ಷಿತಯಾ ತದನಿವರ್ತಕತ್ವೇಽಪಿ ಅಖಂಡಾಕಾರವೃತ್ತ್ಯುಪಾರೂಢಸ್ಯ ತಸ್ಯ ತನ್ನಿವರ್ತಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ‘ತೃಣಾದೇರ್ಭಾಸಿಕಾಽಪ್ಯೇಷಾ ಸೂರ್ಯದೀಪ್ತಿಸ್ತೃಣಂ ದಹೇತ್ । ಸೂರ್ಯಕಾಂತಮುಪಾರುಹ್ಯ ತನ್ನ್ಯಾಯಂ ತತ್ರ ಯೋಜಯೇತ್ ॥’ ಇತ್ಯಭಿಯುಕ್ತೋಕ್ತೇಃ । ಏವಂ ಚ, ಯಥಾ (ಕಿಂಚಿತ್) ಕಾಷ್ಠಮುಪಾರುಹ್ಯ ಗ್ರಾಮನಗರಾದಿಕಂ ದಹನ್ ವಹ್ನಿಃ ದಹತ್ಯೇವ ತದಪಿ ಕಾಷ್ಠಮ್ , ತಥಾ ಚರಮವೃತ್ತಿಮುಪಾರುಹ್ಯ ನಿಖಿಲಪ್ರಪಂಚಮುನ್ಮೂಲಯನ್ ಅಖಂಡಚೈತನ್ಯಪ್ರಕಾಶಃ ತನ್ನಿವರ್ತನೇಽಪಿ ಪ್ರಗಲ್ಭತ ಇತಿ ತನ್ನಾಶೇ ನ ಕಾಚಿದನುಪಪತ್ತಿಃ − ಇತ್ಯಹುಃ ।

ಅನ್ಯೇ ತು – ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ನಿವರ್ತಕಮ್ , ಜ್ಞಾನಾಜ್ಞಾನಯೋರೇವ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಿರೋಧಾತ್ , ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ತು ಉಪಾದಾನನಾಶಾನ್ನಾಶ ಇತಿ ಪ್ರಪಂಚಾಂತರ್ಗತಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ತತ ಏವ ನಾಶಃ । ನ ಚ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾನಿವರ್ತ್ಯತ್ವೇ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಪ್ರಪಂಚನಿವೃತ್ತೇಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಜ್ಞಾನಜನ್ಯತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಜ್ಞಾನಜನ್ಯಾಜ್ಞಾನನಾಶಜನ್ಯತ್ವಾತ್ , ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಪರಂಪರಯಾ ವಾ ಜ್ಞಾನೈಕನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಂ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿತ್ಯಂಗೀಕಾರಾತ್ । ಏವಂ ಚ ತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋದಯೇಽಪಿ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಸ್ಯ ದೇಹಾದಿಪ್ರತಿಭಾಸ ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಪ್ರಾರಬ್ಧಕರ್ಮಣಾ ಪ್ರತಿಬಂಧೇನ, ತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋದಯೇಽಪಿ ಪ್ರಾರಬ್ಧಕರ್ಮತತ್ಕಾರ್ಯದೇಹಾದಿಪ್ರತಿಭಾಸಾನುವೃತ್ತ್ಯಾ, ಉಪಾದಾನಾವಿದ್ಯಾಲೇಶಾನುವೃತ್ತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ಅಜ್ಞಾನವತ್ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯಾಪಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರನಿವರ್ತ್ಯತ್ವೇ ನಾಯಮುಪಪದ್ಯತೇ । ವಿರೋಧಿನಿ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ಸತಿ ಪ್ರಾರಬ್ಧಕರ್ಮಣಃ ಸ್ವಯಮೇವಾವಸ್ಥಾನಾಸಂಭವೇನ ಅವಿದ್ಯಾಲೇಶನಿವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧಕತ್ವಾಯೋಗಾತ್ - ಇತ್ಯಾಹುಃ ॥

ಅಥ ಕೋಽಯಮವಿದ್ಯಾಲೇಶಃ, ಯದನುವೃತ್ತ್ಯಾ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಿಃ ?

ಆವರಣವಿಕ್ಷೇಪಶಕ್ತಿಮತ್ಯಾ ಮೂಲಾವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಪ್ರಾರಬ್ಧಕರ್ಮವರ್ತಮಾನದೇಹಾದ್ಯನುವೃತ್ತಿಪ್ರಯೋಜಕೋ ವಿಕ್ಷೇಪಶಕ್ತ್ಯಂಶ ಇತಿ ಕೇಚಿತ್ ।

ಕ್ಷಾಲಿತಲಶುನಭಾಂಡಾನುವೃತ್ತಲಶುನವಾಸನಾಕಲ್ಪೋಽವಿದ್ಯಾಸಂಸ್ಕಾರ ಇತಿ − ಅನ್ಯೇ ।

ದಗ್ಧಪಟನ್ಯಾಯೇನಾನುವೃತ್ತಾ ಮೂಲಾವಿದ್ಯೈವೇತಿ − ಅಪರೇ ।

ಸರ್ವಜ್ಞಾತ್ಮಗುರವಸ್ತು − ವಿರೋಧಿಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋದಯೇ ಲೇಶತೋಽಪ್ಯವಿದ್ಯಾನುವೃತ್ತ್ಯಸಂಭವಾತ್ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಿಶಾಸ್ತ್ರಂ ಶ್ರವಣಾದಿವಿಧ್ಯರ್ಥವಾದಮಾತ್ರಮ್ , ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಜೀವನ್ಮುಕ್ತಿಪ್ರತಿಪಾದನೇ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವಾತ್ । ಅತಃ ಕೃತನಿದಿಧ್ಯಾಸನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋದಯಮಾತ್ರೇಣ ಸವಿಲಾಸವಾಸನಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಃ – ಇತ್ಯಪಿ ಕಂಚಿತ್ ಪಕ್ಷಮಾಹುಃ ।

ಅಥ ಕೇಯಮವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿ: ?

ಆತ್ಮೈವೇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಸಿದ್ಧಿಕಾರಾಃ । ನ ಚ ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯ(ತ್ವೇನ)ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ಜ್ಞಾನವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ । ಅಸತಿ ಜ್ಞಾನೇ ಅನರ್ಥಹೇತ್ವವಿದ್ಯಾಯಾ ವಿದ್ಯಮಾನತಯಾ ಅನರ್ಥಮಪಿ ತಿಷ್ಠೇದಿತಿ ತದನ್ವೇಷಣಾತ್ , ‘ಯಸ್ಮಿನ್ ಸತಿ ಅಗ್ರಿಮಕ್ಷಣೇ ಯಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಂ ಯದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇ ಚ ಅಭಾವಃ ತತ್ ತತ್ಸಾಧ್ಯಮ್’ ಇತಿ ಲಕ್ಷಣಾನುರೋಧೇನ ಆತ್ಮರೂಪಾಯಾ ಅಪ್ಯವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತೇಃ ಜ್ಞಾನಸಾಧ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ । ಜ್ಞಾನೇ ಸತಿ ಅಗ್ರಿಮಕ್ಷಣೇ ಆತ್ಮರೂಪಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಸತ್ತ್ವಂ ತದ್ವ್ಯತಿರೇಕೇ ತತ್ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯವಿದ್ಯಾರೂಪಃ ತದಭಾವ ಇತಿ ಉಕ್ತಲಕ್ಷಣಸತ್ತ್ವಾತ್ ।

ಆತ್ಮನ್ಯೈವ ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಃ । ಸಾ ಚ ನ ಸತೀ । ಅದ್ವೈತಹಾನೇಃ । ನಾಪ್ಯಸತೀ । ಜ್ಞಾನಸಾಧ್ಯತ್ವಾಯೋಗಾತ್ । ನಾಪಿ ಸದಸದ್ರೂಪಾ । ವಿರೋಧಾತ್ । ನಾಪ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯಾ, ಅನಿರ್ವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಸಾದೇಃ ಅಜ್ಞಾನೋಪಾದಾನಕತ್ವನಿಯಮೇನ ಮುಕ್ತಾವಪಿ ತದುಪಾದಾನಾಜ್ಞಾನಾನುವೃತ್ತ್ಯಾಪತ್ತೇಃ, ಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಾಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಕಿಂತು ಉಕ್ತಪ್ರಕಾರಚತುಷ್ಟಯೋತ್ತೀರ್ಣಾ ಪಂಚಮಪ್ರಕಾರಾ ಇತಿ ಆನಂದಬೋಧಾಚಾರ್ಯಾಃ ।

ಅವಿದ್ಯಾವತ್ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿರಪ್ಯನಿರ್ವಾಚ್ಯೈವ । ನ ಚ ತದನುವೃತ್ತೌ ತದುಪಾದಾನಾಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪ್ಯನುವೃತ್ತಿನಿಯಮಾತ್ ಅನಿರ್ಮೋಕ್ಷಪ್ರಸಂಗಃ । ತದನುವೃತ್ತೌ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ । ಉತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಥಮಸಮಯಮಾತ್ರಸಂಸರ್ಗಿಭಾವವಿಕಾರತ್ವವತ್ ನಿವೃತ್ತೇರಪಿ ಚರಮಸಮಯಮಾತ್ರಸಂಸರ್ಗಿಭಾವವಿಕಾರತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಅತ ಏವ, ಯಥಾ ಪೂರ್ವಂ ಪಶ್ಚಾಚ್ಚ ‘ಉತ್ಪತ್ಸ್ಯತೇ’ ‘ಉತ್ಪನ್ನಃ’ ಇತಿ ಭಾವಿಭೂತಭಾವೇನ ವ್ಯವಹ್ರಿಯಮಾಣಾಯಾ ಉತ್ಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಥಮಸಮಯಮಾತ್ರೇ ‘ಉತ್ಪದ್ಯತೇ’ ಇತಿ ವರ್ತಮಾನತ್ವವ್ಯವಹಾರಃ, ತಥಾ ಪೂರ್ವಂ ಪಶ್ಚಾಚ್ಚ ‘ನಿವರ್ತಿಷ್ಯತೇ’ ‘ನಿವೃತ್ತಃ’ ಇತಿ ಭಾವಿಭೂತಭಾವೇನ ವ್ಯವಹ್ರಿಯಮಾಣಾಯಾ ನಿವೃತ್ತೇಃ ಚರಮಸಮಯಮಾತ್ರೇ ‘ನಿವರ್ತತೇ’ ‘ನಶ್ಯತಿ’ ‘ಧ್ವಂಸತೇ’ ಇತಿ ವರ್ತಮಾನತ್ವವ್ಯಪದೇಶಃ । ನಿವೃತ್ತೇರನುವೃತ್ತೌ ತು ಚಿರಶಕಲಿತೇಽಪಿ ಘಟೇ ‘ಇದಾನೀಂ ನಿವರ್ತತೇ’ ಇತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಆಖ್ಯಾತಾನಾಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಗತವರ್ತಮಾನತ್ವಾದ್ಯರ್ಥಾಭಿಧಾಯಿತ್ವಾತ್ ।

ನನು ಚ ತೇಷಾಂ ಸ್ವಾಭಿಹಿತಸಂಖ್ಯಾಶ್ರಯಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಕರ್ತೃಕರ್ಮಗತವರ್ತಮಾನತ್ವಾದ್ಯರ್ಥಾಭಿಧಾಯಕತ್ವಂ ಸ್ವಾಭಿಹಿತಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಾನುಕೂಲವ್ಯಾಪಾರಗತವರ್ತಮಾನತ್ವಾದ್ಯರ್ಥಾಭಿಧಾಯಕತ್ವಂ ವಾ ಅಸ್ತು । ತಥಾ ಚ ನಿವೃತ್ತಿಕ್ರಿಯಾಕರ್ತುಶ್ಚಿರಚೂರ್ಣಿತಸ್ಯ ಘಟಸ್ಯ ತದ್ಗತನಿವೃತ್ತ್ಯನುಕೂಲವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ಚ ಅವರ್ತಮಾನತ್ವಾತ್ ನೋಕ್ತಾತಿಪ್ರಸಂಗ−ಇತಿ ಚೇತ್ , ನ − ಆದ್ಯೇ ಉತ್ಪನ್ನೇಽಪಿ ಘಟೇ ಉತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರಾಪತ್ತೇಃ । ಉತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಿಯಾಕರ್ತುರ್ಘಟಸ್ಯ ವರ್ತಮಾನತ್ವಾತ್ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಆಮವಾತಜಡೀಕೃತಕಲೇವರೇ ಉತ್ಥಾನಾನುಕೂಲಯತ್ನವತಿ ಉತ್ಥಾನಾನುದಯೇಽಪಿ ‘ಉತ್ತಿಷ್ಠತಿ’ ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರಾಪತ್ತೇಃ । ಆಖ್ಯಾತಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಭೂತೋತ್ಥಾನಾನುಕೂಲಸ್ಯ ಯತ್ನರೂಪವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯ ವರ್ತಮಾನತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಗತಮೇವ ವರ್ತಮಾನತ್ವಾದಿ ಆಖ್ಯಾತಾರ್ಥ ಇತಿ, ಧ್ವಂಸಸ್ಯ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವೇ ಚಿರನಿವೃತ್ತೇಽಪಿ ಘಟೇ ‘ನಿವರ್ತತೇ’ ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರೋ ದುರ್ವಾರಃ ।

ಯದಿ ಚ ಮುದ್ಗರಾದಿಶಕಲಿತೇ ಘಟೇ ಧ್ವಂಸೋ ನಾಮ ಕಶ್ಚಿದಭಾವಃ ತತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿಕಃ ಸ್ಥಾಯೀ ಭೂತಲಾದ್ಯಾಶ್ರಿತಃ ಉಪೇಯೇತ, ತದಾ ಕಪಾಲಮಾಲಾಪಸರಣೇ ತದನಪಸರಣೇಽಪಿ ಮಣಿಕಶರವಾದಿಕಪಾಲವ್ಯಾವೃತ್ತಕಪಾಲಸಂಸ್ಥಾನವಿಶೇಷಾದರ್ಶನೇ ಚ ಕಿಮಿತಿ ಸ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ ।

ಕಪಾಲಸಂಸ್ಥಾನವಿಶೇಷಾದಿನಾ ಅನುಮೇಯೋ ಘಟಾದಿಧ್ವಂಸೋ ನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷ ಇತಿ ಚೇತ್ ತರ್ಹಿ ತೇನ ಮುದ್ಗರನಿಪಾತಕಾಲೀನಸ್ಯ ಉತ್ಪತ್ತಿವದ್ಭಾವವಿಕಾರರೂಪತಯಾ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಾಶ್ರಿತಧ್ವಂಸಸ್ಯ ಅನುಮಾನಂ ಸಂಭವತೀತಿ ನ ತತಃ ಪಶ್ಚಾದನುವರ್ತಮಾನಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಧಿಕರಣಾಶ್ರಿತಾಭಾವರೂಪಧ್ವಂಸಸಿದ್ಧಿಃ । ‘ಇಹ ಭೂತಲೇ ಘಟೋ ಧ್ವಸ್ತಃ’ ಇತಿ ಭೂತಲೇ ಧ್ವಂಸಾಧಿಕರಣತ್ವವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ‘ಇಹ ಭೂತಲೇ ಘಟ ಉತ್ಪನ್ನಃ’ ಇತಿವತ್ ಭಾವವಿಕಾರಯುಕ್ತಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಧಿಕರಣತ್ವವಿಷಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ । ಘಟಧ್ವಂಸಾನಂತರಂ ಭೂತಲೇ ಘಟಾಭಾವವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಘಟಾಪಸರಣಾನಂತರಂ ತದಭಾವವ್ಯವಹಾರವತ್ ಸಮಯವಿಶೇಷಸಂಸರ್ಗ್ಯತ್ಯಂತಾಭಾವಾವಲಂಬನತೋಪಪತ್ತ್ಯಾ ಧ್ವಂಸವಿಷಯತ್ವಸ್ಯಾಕಲ್ಪನೀಯತ್ವಾಚ್ಚ ।

ಏವಂ ಸತಿ ಘಟೋತ್ಪತ್ತೇಃ ಪೂರ್ವಂ ತದಭಾವವ್ಯವಹಾರೋಽಪಿ ಅತ್ಯಂತಾಭಾವೇನ ಚರಿತಾರ್ಥ ಇತಿ ಪ್ರಾಗಭಾವೋಽಪಿ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ಸೋಽಪಿ ಮಾಭೂತ್ । ನನ್ವೇವಂ ‘ಪ್ರಾಗಭಾವಾಧಾರಕಾಲಃ ಪೂರ್ವಕಾಲಃ’ ‘ಧ್ವಂಸಾಧಾರಃ ಉತ್ತರಕಾಲಃ’ ಇತಿ ನಿರ್ವಚನಾಸಂಭವಾತ್ ಕಾಲೇ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಾದಿವ್ಯವಹಾರಃ ಕಿಮಾಲಂಬನಃ ಸ್ಯಾತ್ ? ಘಟಾದಿಷು ಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರವತ್ ಅಖಂಡಕಿಂಚಿದ್ಧರ್ಮಗೋಚರೋಽಸ್ತು । ಅಭಾವಸ್ವರೂಪಸ್ಥಾಯಿಧ್ವಂಸಾಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪಿ ತೇಷು ಧ್ವಂಸತ್ವಾದೇರಖಂಡಸ್ಯೈವ ವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ । ನ ಚ ಜನ್ಯಾಭಾವತ್ವರೂಪಂ ಸಖಂಡಮೇವ ಧ್ವಂಸತ್ವಮ್ । ಧ್ವಂಸಪ್ರಾಗಭಾವರೂಪಸ್ಯ ಘಟಸ್ಯ ತದ್ಧ್ವಂಸತ್ವಾಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಸಪ್ತಮಪದಾರ್ಥರೂಪಾಭಾವತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಘಟಸ್ಯ ಪ್ರಾಗಭಾವಂ ಪ್ರತ್ಯಪಿ ಧ್ವಂಸತ್ವಾಭಾವಪ್ರಸಂಗೇನ ಘಟಕಾಲೇ ಪ್ರಗಭಾವೋತ್ತರಕಾಲತ್ವವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ನಿರಾಲಂಬನತ್ವಾಪತ್ತೇಃ । ನ ಚ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯತಿರಿಕ್ತಃ ಪ್ರಾಗಭಾವಧ್ವಂಸಃ । ತಥಾ ಸತಿ, ತುಲ್ಯನ್ಯಾಯತಯಾ ಧ್ವಂಸಪ್ರಾಗಭಾವೋಽಪಿ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯತಿರಿಕ್ತಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ, ಪ್ರಾಗಭಾವಧ್ವಂಸಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಾಗಭಾವೋಽನ್ಯಃ, ತಸ್ಯಾಪಿ ಕಶ್ಚಿತ್ ಧ್ವಂಸಃ, ತಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಾಗಭಾವೋಽನ್ಯಃ, ಇತ್ಯಪ್ರಾಮಾಣಿಕಾನವಧಿಕಧ್ವಂಸಪ್ರಾಗಭಾವಕಲ್ಪನಾಪತ್ತೇಃ । ನ ಚಾನ್ಯತ್ ಧ್ವಂಸತ್ವಮ್ ಆತ್ಮಾಶ್ರಯಾದಿಶೂನ್ಯಂ ನಿರ್ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ , ಏವಂ ಪ್ರಾಗಭಾವತ್ವಮಪಿ, ಇತ್ಯನ್ಯತ್ರ ವಿಸ್ತರಃ ।

ತಸ್ಮಾನ್ನ ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರಾಗಭಾವಃ, ನ ಚ ಪಶ್ಚಾತ್ ಧ್ವಂಸಾಭಾವಃ, ಮಧ್ಯೇ ಪರಂ ಕಿಂಚಿತ್ಕಾಲಮ್ ಅನಿರ್ವಚನೀಯೋತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಧ್ವಂಸರೂಪಭಾವವಿಕಾರವಾನ್ ಘಟಾದ್ಯಧ್ಯಾಸಃ । ಏವಂ ಚ ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿರಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋದಯಾನಂತರಕ್ಷಣವರ್ತೀ ಕಶ್ಚಿದ್ಭಾವವಿಕಾರ ಇತಿ ತಸ್ಯಾ ಮುಕ್ತಾವನುವೃತ್ತ್ಯಭಾವಾತ್ ನ ತದನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವೇ ಕಶ್ಚಿದ್ದೋಷ ಇತಿ− ಅದ್ವೈತವಿದ್ಯಾಚಾರ್ಯಾಃ ।

ನನ್ವೇವಮವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತೇಃ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವೇ ಮೋಕ್ಷಃ ಸ್ಥಿರಪುರುಷಾರ್ಥೋ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ , ಭ್ರಾಂತೋಽಸಿ । ನ ಹ್ಯವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಃ ಸ್ವಯಮೇವ ಪುರುಷಾರ್ಥ ಇತಿ ತಸ್ಯಾ ಜ್ಞಾನಸಾಧ್ಯತ್ವಮುಪೇಯತೇ । ತಸ್ಯಾಃ ಸುಖದುಃಖಾಭಾವೇತರತ್ವಾತ್ । ಕಿಂ ತು ಅಖಂಡಾನಂದಾವಾರಕಸಂಸಾರದುಃಖಹೇತ್ವವಿದ್ಯೋಚ್ಛೇದೇ ಅಖಂಡಾನಂದಸ್ಫುರಣಂ ಸಂಸಾರದುಃಖೋಚ್ಛೇದಶ್ಚ ಭವತೀತಿ ತದುಪಯೋಗಿತಯಾ ತಸ್ಯಾಸ್ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಸಾಧ್ಯತ್ವಮುಪೇಯತೇ ।

ಚಿತ್ಸುಖಾಚಾರ್ಯಾಸ್ತು − ದುಃಖಾಭಾವೋಽಪಿ ಮುಕ್ತೌ ನ ಸ್ವತಃ ಪುರುಷಾರ್ಥಃ । ಸರ್ವತ್ರ ದುಃಖಾಭಾವಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಸುಖಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧಕಾಭಾವತಯಾ ಸುಖಶೇಷತ್ವಾತ್ । ಸುಖಸ್ಯೈವ ಸ್ವತಃ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಮ್ ಅನ್ಯೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಮಪಿ ತಚ್ಛೇಷತ್ವಮಿತಿ ಸುಖಸಾಧನತಾಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವೇ ಸಂಭವತಿ, ದುಃಖಾಭಾವಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವತಃ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಂ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯ ತತ್ಸಾಧನಪ್ರವರ್ತಕಸಂಗ್ರಹಾಯ ಇಷ್ಟಸಾಧನತಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಇಚ್ಛಾವಿಷಯತ್ವಪ್ರವೇಶೇನ ಗುರುಘಟಿತಸ್ಯ ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಚ ದುಃಖಾಭಾವ ಏವ ಸ್ವತಃಪುರುಷಾರ್ಥಃ ತಚ್ಛೇಷತಯಾ ಸುಖಂ ಕಾಮ್ಯಮಿತಿ ವೈಪರೀತ್ಯಾಪತ್ತಿಃ । ಬಹುಕಾಲದುಃಖಸಾಧ್ಯೇಽಪಿ ಕ್ಷಣಿಕಸುಖಜನಕೇ ನಿಂದಿತಗ್ರಾಮ್ಯಧರ್ಮಾದೌ ಪ್ರವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ । ತತ್ರ ಕ್ಷಣಿಕಸುಖಕಾಲೀನದುಃಖಾಭಾವಸ್ಯ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವೇ ತದರ್ಥಂ ಬಹುಕಾಲದುಃಖಾನುಭವಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಚ ತತ್ರ ಕ್ಷಣಿಕಸುಖಸ್ಯ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವೇಽಪಿ ದೋಷತೌಲ್ಯಮ್ । ಭಾವರೂಪೇ ಸುಖೇ ಉತ್ಕರ್ಷಾಪಕರ್ಷಯೋರನುಭವಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ಕ್ಷಣಮಪ್ಯತ್ಯುತ್ಕೃಷ್ಟಸುಖಾರ್ಥಂ ಬಹುಕಾಲದುಃಖಾನುಭವೋಪಪತ್ತೇಃ । ದುಃಖಾಭಾವೇ ಚೋತ್ಕರ್ಷಾ(ದ್ಯ)(ಪಕರ್ಷಾ)ಸಂಭವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಮುಕ್ತೌ ಸಂಸಾರದುಃಖನಿವೃತ್ತಿರಪ್ಯವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿವತ್ ಸುಖಶೇಷ ಇತಿ ಅನವಚ್ಛಿನ್ನಾನಂದಪ್ರಾಪ್ತಿರೇವ ಸ್ವತಃಪುರುಷಾರ್ಥ ಇತ್ಯಾಹುಃ ।

ನನ್ವನವಚ್ಛಿನ್ನಾನಂದಃ ಪ್ರತ್ಯಗ್ರೂಪತಯಾ ನಿತ್ಯಮೇವ ಪ್ರಾಪ್ತಃ । ಸತ್ಯಮ್ । ನಿತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತೋಽಪಿ ಅನವಚ್ಛಿನ್ನಾನಂದಃ ತಮಾವೃತ್ಯ ತದ್ವಿಪರೀತಮನರ್ಥಂ ಪ್ರದರ್ಶಯಂತ್ಯಾ ಅವಿದ್ಯಯಾ ಸಂಸಾರದಶಾಯಾಮಸತ್ಕಲ್ಪತ್ವಂ ನೀತ ಇತಿ ಅಕೃತಾರ್ಥತಾಽಭೂತ್ । ನಿವರ್ತಿತಾಯಾಂ ಚ ತಸ್ಯಾಂ ನಿರಸ್ತೇ ನಿಖಿಲಾನರ್ಥವಿಕ್ಷೇಪೇ ಸ್ವಕಂಠಗತವಿಸ್ಮೃತಕನಕಾಭರಣವತ್ ಪ್ರಾಪ್ಯತ ಇವೇತಿ ಔಪಚರಿಕೀ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತವ್ಯತೇತಿ ಕೇಚಿತ್ ।

ಅನ್ಯೇ ತು - ಸಂಸಾರದಶಯಾಂ ‘ನಾಸ್ತಿ, ನ ಪ್ರಕಾಶತೇ’ ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರಯೋಗ್ಯತ್ವರೂಪಾಜ್ಞಾನಾವರಣಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯ ‘ಮಮ ನಿರತಿಶಯಾನಂದೋ ನಾಸ್ತಿ’ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಸರ್ವಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ತದಾಲಂಬನಭೂತಃ ಕಶ್ಚತ್ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂದಸ್ಯಾಭಾವಃ ಕಾಲ್ಪನಿಕೋ ಯಾವದವಿದ್ಯಮನುವರ್ತತೇ,ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತೌ ಚ ತನ್ಮೂಲತ್ವಾನ್ನಿವರ್ತತ ಇತಿ, ‘ಯಸ್ಮಿನ್ ಸತ್ಯಗ್ರಿಮಕ್ಷಣೇ’ ಇತ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಾನುರೋಧೇನ ಮುಖ್ಯಮೇವ ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವಮ್ ಇತ್ಯಾಹುಃ ।

ಅಪರೇ ತು - ಅವೇದ್ಯಸ್ಯಾಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾತ್ ಸಂಸಾರದಶಾಯಾಂ ಸದಪ್ಯನವಚ್ಛಿನ್ನಸುಖಮ್ ಆಪರೋಕ್ಷ್ಯಾಭಾವಾತ್ ನ ಪುರುಷಾರ್ಥಃ । ನ ಚ− ಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನೇನಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಂ ತದಾಪ್ಯಸ್ತಿ, ತಸ್ಯ ಸರ್ವದಾ ಸ್ವರೂಪಸುಖಾಭಿನ್ನತ್ವಾತ್ , ವೃತ್ತಿಜ್ಞಾನೇನಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಂ ತು ನ ಮುಕ್ತಾವಪೀತಿ−ವಾಚ್ಯಮ್ । ನ ಹಿ ಸ್ವವ್ಯವಹಾರಾನುಕೂಲಚೈತನ್ಯಾಭೇದಮಾತ್ರಮಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಮ್ । ಘಟಾವಚ್ಛಿನ್ನಚೈತನ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತೌ ತದಭಿನ್ನಸ್ಯ ಘಟಗಂಧಸ್ಯಾಪಿ ಆಪರೋಕ್ಷ್ಯಾಪತ್ತೇಃ । ಕಿಂತು ಅನಾವೃತಾರ್ಥಸ್ಯ ತದಭೇದಃ । ತಥಾ ಚ ಅನಾವೃತತ್ವಾಂಶಃ ತತ್ತ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೇ ಸತ್ಯೇವೇತಿ ನಿರತಿಶಯಸುಖಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಸ್ಯ ಪುರುಷಾರ್ಥಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮ್ ಇತ್ಯಾಹುಃ ।

ಇತರೇ ತು−ಅಸ್ತು ವ್ಯವಹಾರಾನುಕೂಲಚೈತನ್ಯಾಭೇದಮಾತ್ರಮಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಮ್ , ತಥಾಽಪಿ ಅಜ್ಞಾನಮಹಿಮ್ನಾ ಜೀವಭೇದವತ್ ಚಿದಾನಂದಭೇದೋಽಪಿ ಅಧ್ಯಸ್ತ ಇತಿ ಸಂಸಾರದಶಾಯಾಂ ಪುರುಷಾಂತರಸ್ಯ ಪುರುಷಾಂತರಚೈತನ್ಯಾಪರೋಕ್ಷ್ಯವತ್ ಅನವಚ್ಛಿನ್ನಸುಖಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಮಪಿ ನಾಸ್ತಿ । ಅಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೌ ತು ಚಿದಾನಂದಭೇದಪ್ರವಿಲಯಾತ್ತದಾಪರೋಕ್ಷ್ಯಮಿತಿ ತಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಸಾಧ್ಯತ್ವಮ್ ಇತ್ಯಾಹುಃ ।

ಅಥ ವಿದ್ಯೋದಯೇ ಸತಿ ಉಪಾಧಿವಿಲಯಾದಪೇತಜೀವಭಾವಸ್ಯ ಕಿಮೀಶ್ವರಭಾವಾಪತ್ತಿರ್ಭವತಿ, ಉತ ಶುದ್ಧಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಾನಮ್ ? ಇತಿ ವಿವೇಚನೀಯಮ್ ।

ಉಚ್ಯತೇ−ಏಕಜೀವವಾದೇ ತದೇಕಾಜ್ಞಾನಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ ಜೀವೇಶ್ವರವಿಭಾಗಾದಿಕೃತ್ಸ್ರಭೇದಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ತದ್ವಿದ್ಯೋದಯೇ ವಿಲಯಾತ್ ನಿರ್ವಿಶೇಷಚೈತನ್ಯರೂಪೇಣೈವಾವಸ್ಥಾನಮ್ ।

ಅನೇಕಜೀವವಾದಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯ ಬದ್ಧಮುಕ್ತವ್ಯವಸ್ಥಾಂಗೀಕಾರೇಽಪಿ ಯದ್ಯಪಿ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ವಿದ್ಯೋದಯೇ ತದವಿದ್ಯಾಕೃತಪ್ರಪಂಚವಿಲಯೇಽಪಿ ಬದ್ಧಪುರುಷಾಂತರಾವಿದ್ಯಾಕೃತಃ ಜೀವೇಶ್ವರವಿಭಾಗಾದಿಪ್ರಪಂಚೋಽನುವರ್ತತೇ, ತಥಾಪಿ ‘ಜೀವ ಇವೇಶ್ವರೋಽಪಿ ಪ್ರತಿಬಿಂಬವಿಶೇಷಃ’ ಇತಿ ಪಕ್ಷೇ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಬಿಂಬಭೂತಶುದ್ಧಚೈತನ್ಯರೂಪೇಣೈವಾವಸ್ಥಾನಮ್ । ಅನೇಕೋಪಾಧಿಷು ಏಕಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೇ ಸತಿ ಏಕೋಪಾಧಿವಿಲಯೇ ತತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯ ಬಿಂಬಭಾವೇನೈವಾವಸ್ಥಾನೌಚಿತ್ಯೇನ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಂತರತ್ವಾಪತ್ತ್ಯಸಂಭವಾತ್ । ತತ್ಸಂಭವೇ ಕದಾಚಿಜ್ಜೀವರೂಪಪ್ರತಿಬಿಂಬಾಂತರತ್ವಾಪತ್ತೇರಪಿ ದುರ್ವಾರತ್ವೇನ ಅವಚ್ಛೇದಪಕ್ಷ ಇವ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಪುನರ್ಬಂಧಾಪತ್ತೇಃ । ಅತ ಏವ ಅನೇಕಜೀವವಾದೇ ಅವಚ್ಛೇದಪಕ್ಷೋ ನಾದ್ರಿಯತೇ । ಯದವಚ್ಛೇದೇನ ಮುಕ್ತಿಃ ತದವಚ್ಛೇದೇನಾಂತಃಕರಣಾಂತರಸಂಸರ್ಗೇ ಪುನರಪಿ ಬಂಧಾಪತ್ತೇಃ ।

“ಪ್ರತಿಬಿಂಬೋ ಜೀವಃ ವಿಂಬಸ್ಥಾನೀಯ ಈಶ್ವರಃ ಉಭಯಾನುಸ್ಯೂತಂ ಶುದ್ಧಚೈತನ್ಯಮ್” , ಇತಿ ಪಕ್ಷೇ ತು ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಯಾವತ್ಸರ್ವಮುಕ್ತಿಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಸರ್ವಕರ್ತೃತ್ವಸರ್ವೇಶ್ವರತ್ವಸತ್ಯಕಾಮತ್ವಾದಿಗುಣಪರಮೇಶ್ವರಭಾವಾಪತ್ತಿರಿಷ್ಯತೇ । ಯಥಾ−ಅನೇಕೇಷು ದರ್ಪಣೇಷು ಏಕಸ್ಯ ಮುಖಸ್ಯಪ್ರತಿಬಿಂಬೇ ಸತಿ ಏಕದರ್ಪಣಾಪನಯೇ ತತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬೋ ಬಿಂಬಭಾವೇನಾವತಿಷ್ಠತೇ, ನ ತು ಮುಖಮಾತ್ರರೂಪೇಣ, ತದಾನೀಮಪಿ ದರ್ಪಣಾಂತರಸನ್ನಿಧಾನಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯ ಮುಖೇ ಬಿಂಬತ್ವಸ್ಯಾನಪಾಯಾತ್ ; ತಥಾ ಏಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಅನೇಕೇಷೂಪಾಧಿಷು ಪ್ರತಿಬಿಂಬೇ ಸತಿ ಏಕಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೇ ವಿದ್ಯೋದಯೇ ತೇನ ತದುಪಾಧಿವಿಲಯೇ ತತ್ಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯ ಬಿಂಬಭಾವೇನಾವಸ್ಥಾನಾವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಅವಿದ್ಯಾಽಭಾವಾತ್ ಸತ್ಯಕಾಮತ್ವಾದಿಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಸರ್ವೇಶ್ವರತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ತದವಿದ್ಯಾಽಭಾವೇಽಪಿ ತದಾನೀಂ ಬದ್ಧಪುರುಷಾಂತರಾವಿದ್ಯಾಸತ್ತ್ವಾತ್ । ನ ಹಿ ಈಶ್ವರಸ್ಯೇಶ್ವರತ್ವಂ ಸತ್ಯಕಾಮಾದಿಗುಣವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಂ ಚ ಸ್ವಾವಿದ್ಯಾಕೃತಮ್ , ತಸ್ಯ ನಿರಂಜನತ್ವಾತ್ । ಕಿಂ ತು ಬದ್ಧಪುರುಷಾವಿದ್ಯಾಕೃತಮೇವ ತತ್ಸರ್ವಮೇಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ನ ಚ ‘ಯಥಾಕ್ರತುರಸ್ಮಿನ್ ಲೋಕೇ ಪುರುಷೋ ಭವತಿ, ತಥೇತಃ ಪ್ರೇತ್ಯ ಭವತಿ’ (ಛಾ.ಉ. ೩ । ೧೪ । ೧) ‘ತಂ ಯಥಾಯಥೋಪಾಸತೇ’ (ಮುದ್ಗಲೋಪನಿಷತ್. ೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಷು ಸಗುಣೋಪಾಸಕಾನಾಮಪಿ ಈಶ್ವರಸಾಯುಜ್ಯಶ್ರವಣಾನ್ಮುಕ್ತೇಃ ಸಗುಣವಿದ್ಯಾಫಲಾವಿಶೇಷಾಪತ್ತಿಃ । ಸಗುಣೋಪಾಸಕಾನಾಮಖಂಡಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾಭಾವಾತ್ ನಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಃ, ನ ವಾ ತನ್ಮೂಲಾಹಂಕಾರಾದೇರ್ವಿಲಯಃ । ಆವರಣಾನಿವೃತ್ತೇರ್ನಾಖಂಡಾನಂದಸ್ಫುರಣಮ್ । ‘ಜಗದ್ವ್ಯಾಪಾರವರ್ಜಂ ಪ್ರಕರಣಾದಸನ್ನಿಹಿತತ್ವಾಚ್ಚ’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೪ । ೪ । ೧೭) ‘ಭೋಗಮಾತ್ರಸಾಮ್ಯಲಿಂಗಾಚ್ಚ’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೪ । ೪ । ೨೧) ಇತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರೋಕ್ತನ್ಯಾಯೇನ ತೇಷಾಂ ಪರಮೇಶ್ವರೇಣ ಭೋಗಸಾಮ್ಯೇಽಪಿ ಸಂಕಲ್ಪಮಾತ್ರಾತ್ ಸ್ವಭೋಗೋಪಯುಕ್ತದಿವ್ಯದೇಹೇಂದ್ರಿಯವನಿತಾದಿಸೃಷ್ಟಿಸಾಮರ್ಥ್ಯೇಽಪಿ ಸಕಲಜಗತ್ಸೃಷ್ಟಿಸಂಹಾರಾದಿಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಲಕ್ಷಣಂ ನ ನಿರವಗ್ರಹಮೈಶ್ವರ್ಯಮ್ , ಮುಕ್ತಾನಾಂ ತು ನಿಸ್ಸಂಧಿಬಂಧಮೀಶ್ವರಭಾವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾನಾಂ ತತ್ಸರ್ವಮಿತಿ ಮಹತೋ ವಿಶೇಷಸ್ಯ ಸದ್ಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯ ರಘುನಾಥಾದ್ಯವತಾರೇ ತಮಸ್ವಿತ್ವದುಃಖಸಂಸರ್ಗಾದಿಶ್ರವಣಾತ್ ಮುಕ್ತಾನಾಮೀಶ್ವರಭಾವೇ ಪುನರ್ಬಂಧಾಪತ್ತಿಃ । ತಸ್ಯ ವಿಪ್ರಶಾಪಾಮೋಘತ್ವಾದಿಸ್ವಕೃತಮರ್ಯಾದಾಪರಿಪಾಲನಾಯ ಕಥಂಚಿತ್ ಭೃಗುಶಾಪಾದಿ ಸತ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಾಯಯಿತುಂ ನಟವದೀಶ್ವರಸ್ಯ ತದಭಿನಯಮಾತ್ರಪರತ್ವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತತ್ವನಿರವಗ್ರಹಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಸಮಾಭ್ಯಧಿಕರಾಹಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಾವತ್ಸರ್ವಮುಕ್ತಿ ಪರಮೇಶ್ವರಭಾವೋ ಮುಕ್ತಸ್ಯೇತಿ ಬಿಂಬೇಶ್ವರ (ಪಕ್ಷೇ) (ವಾದೇ) ನ ಕಶ್ಚಿದ್ದೋಷಃ ॥

ಅಯಮೇವ ಪಕ್ಷಃ ಶ್ರುತಿಸೂತ್ರಭಾಷ್ಯಾದ್ಯನುಗುಣಃ । ತಥಾ ಹಿ− ಸಮನ್ವಯಾಧ್ಯಾಯೇ ತಾವತ್ ‘ದಹರ ಉತ್ತರೇಭ್ಯಃ’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೧ । ೩ । ೧೪) ಇತ್ಯಧಿಕರಣೇ ‘ಅಥಯದಿದಮಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಹ್ಮಪುರೇ ದಹರಂ ಪುಂಡರೀಕಂ ವೇಶ್ಮ ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ ಅಂತರಾಕಾಶಃ’ (ಛಾ.ಉ. ೮ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿನಿರ್ದಿಷ್ಟೋ ದಹರಾಕಾಶೋ ನ ಭೂತಾಕಾಶಃ, ನಾಪಿ ಜೀವಃ, ಕಿಂ ತು ಪರಮೇಶ್ವರಃ, ಉತ್ತರೇಭ್ಯೋ - ವಾಕ್ಯಶೇಷೇಭ್ಯಃ । ‘ಉಭೇ ಅಸ್ಮಿನ್ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವೀ ಅಂತರೇವ ಸಮಾಹಿತೇ’ ‘ಯಾವಾನ್ವಾ ಅಯಮಾಕಾಶಸ್ತಾವಾನೇಷೋಽಂತರ್ಹೃದಯ ಆಕಾಶಃ’ (ಛಾ.ಉ. ೮ । ೧ । ೩) ‘ಏಷ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ವಿಜರೋ ವಿಮೃತ್ಯುರ್ವಿಶೋಕೋ ವಿಜಿಘತ್ಸೇಽಪಿಪಾಸಃ ಸತ್ಯಕಾಮಃ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಃ’ (ಛಾ.ಉ. ೮ । ೧ । ೫) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಾನೇಭ್ಯೋ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವ್ಯಾದ್ಯಾಧಾರತ್ವಲಕ್ಷಣಗುಣೇಭ್ಯೋ ಹೇತುಭ್ಯ’ ಇತಿ ನಿರ್ಣೀಯ ‘ಉತ್ತರಾಚ್ಚೇದಾವಿರ್ಭೂತಸ್ವರೂಪಸ್ತು’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೧ । ೩ । ೧೯) ಇತಿ ಸೂತ್ರಾಂತರೇಣ ದಹರವಿದ್ಯಾನಂತರಮಿಂದ್ರಪ್ರಜಾಪತಿಸಂವಾದೇ ‘ಯ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ’ (ಛಾ.ಉ. ೮ । ೭ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಾಷ್ಟಕಯುಕ್ತಮಾತ್ಮಾನಮುಪದೇಶ್ಯಮುಪಕ್ಷಿಪ್ಯ ‘ಯ ಏಷೋಽಕ್ಷಿಣಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ ಏಷ ಆತ್ಮಾ’ (ಛಾ.ಉ. ೮ । ೭ । ೪) ಇತಿ ಜಾಗ್ರದವಸ್ಥಾಯಾಂ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವೇನಾಕ್ಷಿಸನ್ನಿಹಿತಸ್ಯ ‘ಯ ಏಷ ಸ್ವಪ್ನೇ ಮಹೀಯಮಾನಶ್ಚರತಿ ಏಷ ಆತ್ಮಾ’ (ಛಾ.ಉ. ೮ । ೧೦ । ೧) ಸ್ವಪ್ನಾವಸ್ಥಾಪನ್ನಸ್ಯ ತದ್ಯತ್ರೈತತ್ಸುಪ್ತಸ್ಸಮಸ್ತಸ್ಸಂಪ್ರಸನ್ನಃ ಸ್ವಪ್ನಂ ನ ವಿಜಾನಾತಿ ಏಷ ಆತ್ಮಾ’ (ಛಾ.ಉ. ೮ । ೧೧ । ೧) ಇತಿ ಸುಷುಪ್ತ್ಯವಸ್ಥಾಪನ್ನಸ್ಯ ‘ಏಷಸಂಪ್ರಸಾದೋಽಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾತ್ ಸಮುತ್ಥಾಯ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ ಸ ಉತ್ತಮಃ ಪುರುಷಃ’ (ಛಾ.ಉ. ೮ । ೧೨ । ೩) ಇತ್ಯವಸ್ಥಾತ್ರಯೋತ್ತೀರ್ಣಸ್ಯ ಚ ಜೀವಸ್ಯೋಪದೇಶಾತ್ ಜೀವೇಽಪ್ಯಸ್ತಿ ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಾಷ್ಟಕಮಿತಿ ನ ತದ್ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯ ಪರಮೇಶ್ವರತ್ವನಿರ್ಣಾಯಕಮ್ । ‘ಯ ಏಷ ಸ್ವಪ್ನೇ’ ಇತ್ಯಾದಿಪರ್ಯಾಯೇಷು ಪ್ರತಿಪರ್ಯಾಯಂ ‘ಏತಂ ತ್ವೇವ ತೇ ಭೂಯೋಽನುವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಾಮಿ’ (ಛಾ.ಉ. ೮ । ೧೦ । ೪) ಇತಿ ಶ್ರವಣೇನ ‘ಸ್ಫುಟಸ್ವಪ್ನಾದಿಜೀವಲಿಂಗಾನಾಂ ದ್ವಿತೀಯಾದಿಪರ್ಯಾಯಾಣಾಮೇವ ಜೀವವಿಷಯತ್ವಂ ಪ್ರಥಮಪರ್ಯಾಯಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯತ್ವಂ’ ಇತಿ ಚೋದ್ಯಾನವಕಾಶಾತ್−ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ರ ಚತುರ್ಥಪರ್ಯಾಯೇ ನಿರೂಪ್ಯಮಾಣಃ ಸಕಲಬಂಧವಿನಿರ್ಮುಕ್ತತ್ವೇನಾವಿರ್ಭೂತಸ್ವರೂಪೋ ಜೀವಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಃ, ನ ತು ಸಾಂಸಾರಿಕಾವಸ್ಥಾಭೇದಕಲುಷಿತಃ, ತತ್ರ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಾದಿಗುಣಬಾಧಾತ್ ಅವಸ್ಥಾತ್ರಯೋಪನ್ಯಾಸಸ್ಯ ತತ್ತದವಸ್ಥಾದೋಷಾಭಿಧಾನೇನ ಚತುರ್ಥಪರ್ಯಾಯೋಪದೇಶಶೇಷತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತೇಃ’ ಇತಿ ಸಮಾದಧಾನಃ ಸೂತ್ರಕಾರಃ ಚತುರ್ಥಪರ್ಯಾಯೇ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಸ್ಯ ಮುಕ್ತಸ್ಯೇಶ್ವರಭಾವಾಪತ್ತಿಂ ಸ್ಪಷ್ಟಮಾಹ । ತದಭಾವೇ ಮುಕ್ತೇಽಪಿ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಾದ್ಯಯೋಗಾತ್ ಅನುಕ್ರಾಂತಸ್ಯ ಗುಣಾಷ್ಟಕಸ್ಯ ಈಶ್ವರಾದನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಭಾವೇ ಕೃತಶಂಕಾಪರಿಹಾರಾಲಾಭಾಚ್ಚ । ತಸ್ಮಿನ್ ಸೂತ್ರೇ ‘ತಸ್ಮಾತ್ ಯದವಿದ್ಯಾಪ್ರತ್ಯುಪಸ್ಥಾಪಿತಮಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ಜೈವಂ ರೂಪಂ ಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವರಾಗದ್ವೇಷಾದಿದೋಷಕಲುಷಿತಮನೇಕಾನರ್ಥಯೋಗಿ ತದ್ವಿಲಯನೇನ ತದ್ವಿಪರೀತಮಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಕಂ ಪಾರಮೇಶ್ವರಂ ರೂಪಂ ವಿದ್ಯಯಾ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ’ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಕಾರೋಽಪ್ಯತಿಸ್ಪಷ್ಟಂ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಸಗುಣೇಶ್ವರಭಾವಾಪತ್ತಿಮಾಹ ।

ಅವಿರೋಧಾಧ್ಯಾಯೇಽಪಿ ‘ಏಷ ಹ್ಯೇವ ಸಾಧು ಕರ್ಮ ಕಾರಯತಿ ತಂ ಯಮೇಭ್ಯೋ ಲೋಕೇಭ್ಯ ಉನ್ನಿನೀಷತೇ ಏಷ ಉ ಏವಾಸಾಧು ಕರ್ಮ ಕಾರಯತಿ ತಂ ಯಮಧೋ ನಿನೀಷತೇ’ (ಕೌ.ಉ. ೩ । ೮) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ ತತ್ತತ್ಕರ್ಮಕರ್ತೃತ್ವೇನ ತತ್ತತ್ಕರ್ಮಕಾರಯಿತೃತ್ವೇನ ಚ ಉಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕಭಾವೇನಾವಗತಯೋಃ ಜೀವೇಶ್ವರಯೋಃ ಅಂಶಾಂಶಿಭಾವರೂಪಸಂಬಂಧ ನಿರೂಪಣಾರ್ಥತ್ವೇನಾವತಾರಿತೇ ‘ಅಂಶೋ ನಾನಾವ್ಯಪದೇಶಾತ್’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೨ । ೩ । ೪೩) ಇತ್ಯಧಿಕರಣೇ ‘ಜೀವಸ್ಯೇಶ್ವರಾಂಶತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ತದೀಯೇನ ಸಂಸಾರದುಃಖಭೋಗೇನ ಈಶ್ವರಸ್ಯಾಪಿ ದುಃಖಿತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ , ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಹಸ್ತಪಾದಾದ್ಯನ್ಯತಮಾಂಶಗತೇನ ದುಃಖೇನಾಂಶಿನೋ ದೇವದತ್ತಸ್ಯಾಪಿ ದುಃಖಿತ್ವಮ್ , ತದ್ವತ್ ; ತತಶ್ಚ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಾನಾಂ ಮಹತ್ತರಂ ದುಃಖಂ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾತ್ , ತತೋ ವರಂ ಪೂರ್ವಾವಸ್ಥಾ ಸಂಸಾರ ಏವಾಸ್ತು ಇತಿ ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಸಂಗಃ’ ಇತಿ ಶಂಕಾಗ್ರಂಥೇನ, ಭಾಮತ್ಯಾದಿಷು ಸ್ಪಷ್ಟೀಕೃತಂ ಬಿಂಬಪ್ರತಿಬಿಂಬಭಾವಕೃತಾಸಂಕರಮುಪಾದಾಯ ಸಮಾಹಿತೇನ ಭಾಷ್ಯಕಾರೋ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಈಶ್ವರಭಾವಾಪತ್ತಿಂ ಸ್ಪಷ್ಟೀಚಕಾರ ।

ಸಾಧನಾಧ್ಯಾಯೇಽಪಿ ‘ಸಂಧ್ಯೇ ಸೃಷ್ಟಿರಾಹ ಹಿ’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೩ । ೨ । ೧) ಇತ್ಯಧಿಕರಣೇ ಸ್ವಪ್ನಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಿತೇ ತತ್ರ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತೇ ಸ್ವಪ್ನಪ್ರಪಂಚೇ ಜೀವಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ‘ಪರಾಭಿಧ್ಯಾನಾತ್ತು ತಿರೋಹಿತಂ ತತೋ ಹ್ಯಸ್ಯ ಬಂಧವಿಪರ್ಯಯೌ’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೩ । ೨ । ೫) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ‘ಜೀವಸ್ಯೇಶ್ವರಾಭಿನ್ನತ್ವಾತ್ ಸದಪಿ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಾದಿಕಮವಿದ್ಯಾದೋಷಾತ್ತಿರೋಹಿತಮಿತಿ ನ ತಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ನಪ್ರಪಂಚೇ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ’ ಇತಿ ವದನ್ ಸೂತ್ರಕಾರಃ ‘ತತ್ಪುನಸ್ತಿರೋಹಿತಂ ಸತ್ ಪರಮಭಿಧ್ಯಾಯತೋ ಯತಮಾನಸ್ಯ ಜಂತೋರ್ವಿಧೂತಧ್ವಾಂತಸ್ಯ ತಿಮಿರತಿರಸ್ಕೃತೇವ ದೃಕ್ಛಕ್ತಿಃ ಔಷಧವೀರ್ಯಾತ್ ಈಶ್ವರಪ್ರಸಾದಾತ್ಸಂಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿದೇವಾವಿರ್ಭವತಿ, ನ ಸ್ವಭಾವತ ಏವ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಜಂತೂನಾಮ್’ ಇತಿ ತತ್ಸೂತ್ರಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ವರ್ಣಯನ್ ಭಾಷ್ಯಕಾರಶ್ಚ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ನಸೃಷ್ಟ್ಯಾದ್ಯುಪಯೋಗಿಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಾದ್ಯಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯಂಗೀಕರೇಣ ಪರಮೇಶ್ವರಭಾವಾಪತ್ತಿಂ ಸ್ಪಷ್ಟೀಚಕಾರ ।

ಫಲಾಧ್ಯಾಯೇಽಪಿ ‘ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ’ (ಛಾ.ಉ. ೮ । ೩ । ೪) ಇತಿ ಮುಚ್ಯಮಾನವಿಷಯಾಯಾಂ ಶ್ರುತೌ ಕೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿರ್ವಿವಕ್ಷಿತಾ ಇತಿ ಬುಭುತ್ಸಾಯಾಂ ‘ಬ್ರಾಹ್ಮೇಣ ಜೈಮಿನಿರುಪನ್ಯಾಸಾದಿಭ್ಯಃ’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೪ । ೪ । ೫) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ಯತ್ ಬ್ರಾಹ್ಮಂ ರೂಪಮಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಾದ್ಯವಸಾನಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಸರ್ವೇಶ್ವರತ್ವಾದಿ ಚ ತೇನಾಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿಃ ‘ಯ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ’ (ಛಾ.ಉ. ೮ । ೭ । ೧) ಇತ್ಯಾದ್ಯುಪನ್ಯಾಸೇನ ‘ಸ ತತ್ರ ಪರ್ಯೇತಿ ಜಕ್ಷತ್ ಕ್ರೀಡನ್ ರಮಮಾಣಃ ಸ್ತ್ರೀಭಿರ್ವಾ ಯಾನೈರ್ವಾ’ (ಛಾ.ಉ. ೮ । ೧೨ । ೩) ಇತ್ಯಾದ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಾವೇದನೇನ ಚ ಇತಿ ಜೈಮಿನಿಮತಮ್ , ‘ಚಿತಿತನ್ಮಾತ್ರೇಣ ತದಾತ್ಮಕತ್ವಾದಿತ್ಯೌಡುಲೋಮಿಃ’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೪ । ೪ । ೬) ಇತ್ಯನಂತರೇಣ ಸೂತ್ರೇಣ ‘ಏವಂ ವಾ ಅರೇಽಯಮಾತ್ಮಾಽನಂತರೋಽಬಾಹ್ಯಃ ಕೃತ್ಸ್ನಃ ಪ್ರಜ್ಞಾನಘನ ಏವ’ (ಬೃ.ಉ. ೪ । ೫ । ೧೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಮಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಮಿತ್ಯವಗತೇಃ ತನ್ಮಾತ್ರೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿಃ−ಇತಿ ಮತಾಂತರಂ ಚೋಪನ್ಯಸ್ಯ ‘ಏವಮಪ್ಯುಪನ್ಯಾಸಾತ್ಪೂರ್ವಭಾವಾದವಿರೋಧಂ ಬಾದರಾಯಣಃ’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೪ । ೪ । ೭) ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರೇಣ ‘ವಸ್ತುದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರತ್ವೇಽಪಿ ಪೂರ್ವೇಕ್ತಗುಣಕಲಾಪಸ್ಯ ಉಪನ್ಯಾಸಾದ್ಯವಗತಸ್ಯ ಮಾಯಾಮಯಸ್ಯ ಬದ್ಧಪುರುಷವ್ಯವಹಾರದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಸಂಭವಾತ್ ನ ಶ್ರುತಿದ್ವಯವಿರೋಧಃ’ ಇತಿ ಅವಿರೋಧಂ ವದನ್ ಸೂತ್ರಕಾರಃ, ಸೂತ್ರತ್ರಯಮಿದಮುಕ್ತಾರ್ಥಪರತ್ವೇನ ವ್ಯಾಕುರ್ವನ್ ಭಾಷ್ಯಕಾರಶ್ಚ, ಮುಕ್ತಸ್ಯೇಶ್ವರಭಾವಾಪತ್ತಿಂ ಸ್ಪಷ್ಟಮನುಮೇನೇ । ಭಾಮತೀನಿಬಂಧೃಪ್ರಭೃತಯಶ್ಚ ಶ್ರುತ್ಯುಪಬೃಂಹಿತಮಿದಂ ಸೂತ್ರಜಾತಂ ಭಗವತೋ ಭಾಷ್ಯಕಾರಸ್ಯ ಉದಾಹೃತಂ ವಚನಜಾತಂ ಚ ತಥೈವಾನ್ವವರ್ತಂತ ।

ನ ಚ ಶ್ರುತ್ಯುಪಬೃಂಹಿತಸ್ಯ ಏತಾವತಃ ಸೂತ್ರಭಾಷ್ಯವಚನಜಾತಸ್ಯ ‘ಐಶ್ವರ್ಯಮಜ್ಞಾನತಿರೋಹಿತಂ ಸತ್ ಧ್ಯಾನಾದಭಿವ್ಯಜ್ಯತ ಇತ್ಯವೋಚತ್ । ಶರೀರಿಣಃ ಸೂತ್ರಕೃದಸ್ಯ ಯತ್ತು ತದಭ್ಯುಪೇತ್ಯೋದಿತಮುಕ್ತಹೇತೋಃ ।’ (ಸಂ.ಶಾ. ೩ । ೧೭೫) ಇತಿ ಸಂಕ್ಷೇಪಶಾರೀರಕೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಅಭ್ಯುಪೇತ್ಯವಾದತ್ವಂ ಯುಕ್ತಂ ವಕ್ತುಮ್ । ತಸ್ಮಾನ್ಮುಕ್ತಾನಾಮೀಶ್ವರಭಾವಾಪತ್ತೇರವಶ್ಯಾಭ್ಯುಪೇಯತ್ವಾತ್ ಏತದಸಂಭವ ಏವ ಪ್ರತಿಬಿಂಬೇಶ್ವರವಾದೇ ದೋಷಃ । ತದಾಹುಃ ಕಲ್ಪತರುಕಾರಾಃ − ‘ನ ಮಾಯಾಪ್ರತಿಬಿಂಬಸ್ಯ ವಿಮುಕ್ತೈರುಪಸೃಪ್ಯತಾ’ (ಕಲ್ಪತರುಃ ೧ । ೪ । ೩) ಇತಿ । ಏತದಸಂಭವಶ್ಚ ಏಕಜೀವವಾದಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಜೀವಭೇದವಾದಯೋರಪಿ ದೋಷಃ ।

ಯತ್ತು ಕೈಶ್ಚಿತ್ ದ್ವೈತಿಭಿರುಚ್ಯತೇ−ಭೇದಸ್ಯ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವೇನ ಮುಕ್ತೌ ಜೀವಸ್ಯೇಶ್ವರಭಾವಾಭಾವೇಽಪಿ ತತ್ರಾಪೀಶ್ವರ ಇವ ಪೃಥಗಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಸಂಭವಾದವಿರೋಧ ಇತಿ, ತತ್ತುಚ್ಛಮ್ – ತಥಾ ಸತಿ ಜೀವಸ್ಯಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಕಮಸ್ತೀತಿ ನ ತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಲಿಂಗತ್ವಮಿತಿ ಶಂಕಾಪರಿಹಾರಾಲಾಭೇನ ‘ಉತ್ತರಾಚ್ಚೇದಾವಿರ್ಭೂತಸ್ವರೂಪಸ್ತು’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೧ । ೩ । ೧೯) ಇತಿ ಸೂತ್ರವಿರೋಧಾತ್ ‘ಬ್ರಾಹ್ಮೇಣ ಜೈಮಿನಿಃ’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೪ । ೪ । ೫) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ಜೀವಗತಸ್ಯಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದೇಃ ‘ಉಪನ್ಯಾಸಾದಿಭ್ಯಃ’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೪ । ೪ । ೫) ಇತ್ಯತ್ರಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥತ್ವೇನ ಪರೇಷಾಮಪ್ಯಭಿಮತಸ್ಯ ‘ಜಕ್ಷತ್ ಕ್ರೀಡನ್ ರಮಮಾಣಃ’ (ಛಾ.ಉ. ೮ । ೧೨ । ೩) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯುದಿತಸ್ಯ ಜಕ್ಷಣಾದೇಶ್ಚ ಬ್ರಾಹ್ಮತ್ವನಿರ್ದೇಶವಿರೋಧಾಚ್ಚ । ಭೇದೇ ತೇಷಾಂ ಗುಣಾನಾಂ ಸತ್ಯತ್ವೇನ ‘ಚಿತಿತನ್ಮಾತ್ರೇಣ’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೪ । ೪ । ೬) ಇತಿ ಸೂತ್ರೋಕ್ತಸ್ಯ ಮುಕ್ತಜೀವಾನಾಂ ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರತ್ವಸ್ಯ ‘ಏವಮಪಿ’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೪ । ೪ । ೭) ಇತಿಸಿದ್ಧಾಂತಸೂತ್ರೇಽಂಗೀಕಾರವಿರೋಧಾಚ್ಚ । ‘ಸಂಪದ್ಯಾವಿರ್ಭಾವಃ’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೪ । ೪ । ೧) ಇತ್ಯಧಿಕಾರಣವಿರೋಧಾಚ್ಚ । ತತ್ರ ಹಿ ’ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ’ (ಛಾ.ಉ. ೮ । ೩ । ೪) ಇತಿ ಶ್ರುತೌ ಆಗಂತುನಾ ಕೇನಚಿದ್ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿರ್ನೋಚ್ಯತೇ । ಸ್ವೇನಶಬ್ದವೈಯರ್ಥ್ಯಾಪತ್ತೇಃ । ಯೇನ ರೂಪೇಣ ಆಗಂತುನಾ ಸ್ವಯಮಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ ತಸ್ಯಾತ್ಮೀಯತ್ವಸ್ಯಾವಕ್ತವ್ಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮವಾಚಿಸ್ವಶಬ್ದೋಪಾದಾನಾತ್ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧೇನ ಸ್ವಸ್ವರೂಪೇಣೈವ ಅಭಿನಿಷ್ಪತ್ತಿರ್ವಿವಕ್ಷಿತಾ ನ ತು ಕೇನಚಿದ್ಧರ್ಮೇಣೇತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಿತಮ್ ।

ಕಿಂಚೇದಮಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿ ಜೀವಸ್ಯ ಮುಕ್ತಾವಾಗಂತುಕಂ ಚೇತ್ , ‘ಸಂಪದ್ಯಾವಿರ್ಭಾವಃ’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೪ । ೪ । ೧) ಇತಿ ಮುಕ್ತಾವಾಗಂತುಕರೂಪನಿಷೇಧೇನ ‘ಪರಾಭಿಧ್ಯಾನಾತ್ತು ತಿರೋಹಿತಮ್’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೩ । ೨ । ೫) ‘ಉತ್ತರಾಚ್ಚೇದಾವಿರ್ಭೂತಸ್ವರೂಪಸ್ತು’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೧ । ೩ । ೧೯) ಇತಿ ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದೇರ್ಬಂಧಮುಕ್ತ್ಯೋಸ್ತಿರೋಭಾವಾವಿರ್ಭಾವಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ಚ ವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧಂ ವಾಚ್ಯಮಿತಿ ಬಂಧಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ದುರ್ವಾರಮ್ ।

ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧಮಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಂ ಹಿ ಸರ್ವದಾ ಪಾಪ್ಮರಹಿತತ್ವಮ್ । ನ ಚ ವಸ್ತುತಃ ಸರ್ವದಾ ಪಾಪ್ಮರಹಿತೇ ಪಾಪ್ಮಸಂಬಂಧಃ ತನ್ಮೂಲಕಕರ್ತೃತ್ವಭೋಕ್ತೃತ್ವಸಂಬಂಧೋ ವಾ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಃ ಸಂಭವತಿ । ಏವಂ ಚ ಜೀವಸ್ಯೇಶ್ವರಾಭೇದೋಽಪಿ ದುರ್ವಾರಃ । ಶ್ರುತಿಬೋಧ್ಯತದಭೇದವಿರೋಧಿಬಂಧಸ್ಯ ಸತ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಅನ್ಯಥಾ ಸಂಸಾರಿಣಿ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತಿರೋಧಾನೋಕ್ತ್ಯಯೋಗಾಚ್ಚ । ನ ಹಿ ಜೀವಸ್ಯ ಸಂಸಾರದಶಾಯಾಮನುವರ್ತಮಾನೋ ಯತ್ಕಿಂಚಿದರ್ಥಗೋಚರಃ ಕಶ್ಚಿದಸ್ತ್ಯವಿತಥಸಂಕಲ್ಪಃ ತಿರೋಹಿತ ಇತಿ ಪರೈರಪೀಷ್ಯತೇ । ಕಿಂ ತ್ವೀಶ್ವರಸ್ಯ ಯನ್ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧಂ ನಿರವಗ್ರಹಂ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಂ ತದೇವ ಜೀವಸ್ಯ ಸಂಸಾರದಶಾಯಾಮೀಶ್ವರಾಭೇದಾನಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯಾ ಸ್ವಕೀಯತ್ವೇನಾನವಭಾಸಮಾನಂ ತಂ ಪ್ರತಿ ತಿರೋಹಿತಮಿತ್ಯೇವ ಸಮರ್ಥನೀಯಮಿತಿ ಘಟ್ಟಕುಟೀಪ್ರಭಾತವೃತ್ತಾಂತಃ ।

ನನು ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಂ ನ ಪಾಪ್ಮವಿರಹಃ, ಕಿಂ ತು ಪಾಪ್ಮಹೇತುಕರ್ಮಾಚರಣೇಽಪಿ ಪಾಪೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರತಿಬಂಧಕಶಕ್ತಿಯೋಗಿತ್ವಮಿತಿ, ನ ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ಬಂಧಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಪ್ರಸಂಗಃ । ಏವಂ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಮಪಿ ಶಕ್ತಿರೂಪೇಣ ನಿರ್ವಾಚ್ಯಮಿತಿ ನೇಶ್ವರಾಭೇದಪ್ರಸಂಗಃ− ಇತಿ ಚೇತ್ , ಮೈವಮ್ - ಏವಂ ಶಬ್ದಾರ್ಥಕಲ್ಪನೇ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ । ನ ಹಿ ಪಾಪಜನನಪ್ರತಿಬಂಧಿಕಾ ಶಕ್ತಿಃ ಸಂಸಾರರೂಪಪರಿಭ್ರಮಣದಶಾಯಾಂ ಪಾಪಾನುತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಕಲ್ಪನೀಯಾ । ತದಾನೀಂ ತದುತ್ಪತ್ತೇರಿಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ವಿದ್ಯೋದಯಪ್ರಭೃತಿ ತು ವಿದ್ಯಾಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಾದೇವಾಶ್ಲೇಷಃ ‘ತದಧಿಗಮ ಉತ್ತರಪೂರ್ವಾಘಯೋರಶ್ಲೇಷವಿನಾಶೌ ತದ್ವ್ಯಪದೇಶಾತ್’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೪ । ೧ । ೧೩) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇಣ ದರ್ಶಿತಃ । ತತ ಏವ ಮುಕ್ತಾವಪ್ಯಶ್ಲೇಷ ಉಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ವ್ಯರ್ಥಾ ಶಕ್ತಿಕಲ್ಪನಾ । ತಸ್ಮಾದುದಾಹೃತಶ್ರುತಿಸೂತ್ರಾನುಸಾರಿಭಿಃ ಮುಕ್ತಜೀವಾನಾಂ ಯಾವತ್ಸರ್ವಮುಕ್ತಿವಸ್ತುಸಚ್ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರತ್ವಾವಿರೋಧಿಬದ್ಧಪುರುಷಾವಿದ್ಯಾಕೃತನಿರವಗ್ರಹೈಶ್ವರ್ಯತದನುಗುಣಗುಣಕಲಾಪವಿಶಿಷ್ಟನಿರತಿಶಯಾನಂದಸ್ಫುರಣಸಮೃದ್ಧನಿಸ್ಸಂಧಿಬಂಧಪರಮೇಶ್ವರಭಾವಾಪತ್ತಿರಾದರ್ತವ್ಯೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥