ఆత్మా వా ఇదమిత్యాదిషట్కస్య స్వపక్షేఽర్థవత్త్వముక్త్వా తస్య కర్మత్యాగేనాఽఽత్మజ్ఞానార్థత్వపక్షే బహుశ్రుతివిరోధమాహ –
విద్యామిత్యాదినా ।
అవిద్యాశబ్దేనాత్ర తత్కార్యం కర్మోచ్యతే ।
నను “కుర్వన్నేవేతి”మన్త్రే వర్షశతస్య కర్మనియతత్వోక్తావపి తదనన్తరం సంన్యాసః స్యాదిత్యత ఆహ –
న చేతి ।
“శతాయుర్వై పురుషః” ఇతి శ్రుతేరిత్యర్థః ।
ఇహాపి బృహతీసహస్త్రాఖ్యస్య శస్త్రస్య షట్త్రింశతమక్షరాణాం సహస్త్రాణీత్యుక్త్వా తావన్తి పురుషాయుషోఽహ్నాం సహస్త్రాణీత్యుక్తత్వాద్వత్సరశతమేవాఽఽయురిత్యాహ –
దర్శితం చేతి ।
భవన్తీత్యనన్తరమితిశబ్దో ద్రష్టవ్యః । పురుషాయుషస్యాహ్నామితి పాఠః సాధు । పురుషాయుషోఽహ్నామితి తు సమాసాన్తవిధేరనిత్యత్వాభిప్రాయేణ కథఞ్చిన్నేయః ।
పురుషాయుష చేద్వర్షశతాధికం నాస్తి తర్హి తన్మధ్య ఎవ కర్మసంన్యాసః స్యాదత ఆహ –
వర్షశతం చేతి ।
తత్ర మానమాహ –
దర్శితశ్చేతి ।
నను పురాణేషు శతాధికస్యాఽఽయుషో దశరథాదేః శ్రుతత్వాచ్ఛతవర్షానన్తరం కర్మసంన్యాసః స్యాదిత్యాశఙ్క్య శతాయు శ్రుతివిరోధేన తస్యార్థవాదత్వాత్తథాఽఙ్గీకారేఽపి జీవనకాలస్య సర్వస్యాపి కర్మణా వ్యాప్తత్వశ్రుతేర్నైవమిత్యాహ –
తథా యావజ్జీవమితి ।
“జీర్ణో వా విరమేది” తి వచనాజ్జరానన్తరం సంన్యాసః స్యాదిత్యాశఙ్క్య యజ్ఞపాత్రైర్దహనవిధానాన్నేత్యాహ –
తం యజ్ఞపాత్రైరితి ।
నను యావజ్జీవాదివాక్యానాం ప్రతిపన్నగార్హస్థ్యవిషయత్వం వక్తవ్యమ్ ।
అన్యథా బ్రహ్మచారిణోఽపి తద్విధిప్రసఙ్గాత్తతశ్చ గార్హస్థ్యాత్పూర్వం కర్మత్యాగః స్యాదత ఆహ –
ఋణేతి ।
“జాయమానో వై బ్రాహ్మణస్త్రిభిరృణవా జాయతే” ఇతి శ్రుతేః । “ఋణాని త్రీణ్యపాకృత్య మనో మోక్షే నివేశయేత్” ఇతి స్మృతేశ్చేత్యర్థః । తతశ్చ తదపాకరణార్థం తేనాపి గార్హస్థ్యమేవ ప్రతిపత్తవ్యం న సంన్యాస ఇత్యర్థః ।
“యదహరేవ విరజేత్తదహరేవ ప్రవ్రజేత్” “వ్యుత్థాయాథ భిక్షాచర్యం చరన్తి” “బ్రాహ్మణః ప్రవ్రజేద్గృహాత్” ఇత్యాదిశ్రుతిస్మృత్యోః కా గతిరిత్యత ఆహ –
తత్రేతి ।
జ్ఞానస్తుతీతి ।
సర్వసంన్యాసేనాప్యాత్మా జ్ఞాతవ్య ఇతి జ్ఞానస్తుతిః ప్రతీయత ఇతి తత్పర ఇత్యర్థః ।
విధిత్వేఽపి కర్మానధికృతాన్ధపఙ్గ్వాదివిషయత్వమేవేత్యాహ –
అనధికృతేతి ।
తస్మాన్నాకర్మినిష్ఠా విద్యా కిన్తు కర్మినిష్ఠా తత్సమ్బన్ధినీ చేతి స్థితమ్ ।
తదేతత్సిద్ధాన్తీ పరిహరతి –
నేతి ।
ఎవం హి కర్మినిష్ఠా విద్యా స్యాత్ । యది విదుషోఽపి కర్మానుష్ఠానం స్యాత్తదపి ప్రయోజనార్థితయా వా స్యాత్కామ్య ఇవ నియోగబలాద్వా ప్రాభాకరమత ఇవ నిత్యకర్మాణి ।
తత్ర నాఽఽద్య ఇత్యాహ –
పరమార్థేతి ।
సఙ్గ్రహవాక్యం వివృణ్వన్నిషేధ్యాధ్యాహారపూర్వకం నఞర్థం వివృణోతి –
యదుక్తమిత్యాదినా ।
కర్మసమ్బన్ధి చేతి ।
కర్మాఙ్గోక్థ్యాద్యాశ్రయమిత్యర్థః ।
పరమార్థేతి వాక్యాంశం వివృణోతి –
పరమితి ।
అర్థప్రాప్త్యర్థమనర్థనివృత్యర్థం వా కర్మ స్యాన్నోభయమపీతి వక్తుం విశేషణద్వయమ్ । దోషపదేన రాగద్వేషాభావేనాపి ప్రవృత్త్యభావం సూచయతి । ప్రాగనుష్ఠితకర్మణాఽప్యసమ్బన్ధే కర్తవ్యేన దూరాపస్త ఇతి వక్తుం కృతేనేత్యుక్తమ్ ।
ద్వితీయం శఙ్కతే –
ఫలాదర్శనేఽపీతి ।
మమేదం కార్యమితి బోద్ధా హి నియోగస్య విషయో నియోజ్యః । కార్యే స్వకీయత్వజ్ఞానం చ తజ్జన్యఫలార్థినో న చాఽఽత్మనోఽసఙ్గిత్వజ్ఞానినో మమేదమితి బుద్ధిర్భవతి ।
అతో న తస్య నియుక్తత్వమిత్యాహ –
న నియోగేతి ।
తదేవోపపాదయతి –
ఇష్టేతి ।
మమేదం కార్యమితి బోధాభావేఽపి చేన్నియుజ్యేత తర్హి రాజసూయాదికం బ్రాహ్మణాదినా కర్తవ్యం స్యాదగ్నిష్టోమాదికం చ సర్వదా కర్తవ్యం స్యాన్నిర్నిమిత్తత్వావిశేషాదిత్యాహ –
బ్రహ్మాత్మత్వేతి ।
న కశ్చిన్న నియుక్త ఇతి ।
నఞ్ద్వయేన సర్వోఽపి నియుక్త ఎవేత్యర్థః । కిఞ్చ నియోక్తాఽప్యస్య కిం యః కశ్చన పురుషో వేదో వా ?
ఆద్యే విదుష ఈశ్వరాత్మత్వజ్ఞానాత్సర్వనియోక్తృత్వేన స్వనియోజ్యేనాన్యేనాస్య నియోజ్యత్వం స్యాత్తచ్చ విరోధాన్న సమ్భవతీత్యాహ –
న చ స ఇతి ।
తస్యైవ సర్వనియోక్తృత్వాదిత్యర్థః ।
నన్వన్యస్య నియోజ్యత్వాభావేఽప్యామ్నాయేన విద్వాన్నియోజ్యః స్యాదితి ద్వితీయమాశఙ్క్య తస్యాఽఽమ్నాయస్యేశ్వరతామాపన్నస్య స్వవిజ్ఞానపూర్వకత్వాత్స్వవచనేన స్వస్య నియోజ్యత్వమేకత్ర కర్మకర్తృత్వవిరోధాన్న సమ్భవతీత్యాహ –
ఆమ్నాయస్యాపీతి ।
కిఞ్చ వ్యాకరణాదేస్తత్కర్తృపాణిన్యాదిజ్ఞేయైకదేశార్థవిషయత్వదర్శనేన వేదస్యాపీశ్వరజన్యస్యేశ్వరజ్ఞేయైకదేశవిషయత్వేనాల్పజ్ఞత్వాదప్యధికజ్ఞేశ్వరనియోక్తృత్వమయుక్తమిత్యాహ –
నాపి బహువిదితి ।
అవివేకినేత్యల్పజ్ఞేనేత్యర్థః । అచేతనత్వాద్వా తస్యావివేకిత్వమ్ । భృత్యేన న నియుజ్యత ఇత్యనుషఙ్గః ।
నను వేదస్యేశ్వరజ్ఞానపూర్వకత్వపక్షే పూర్వోక్తదోషానుషఙ్గేఽపి తస్య నిత్యత్వపక్షే నాయం దోష ఇతి శఙ్కతే –
ఆమ్నాయస్యేతి ।
తస్యాచేతనస్య నియోక్తృత్వం న సమ్భవతి తస్య చేతనధర్మత్వాదిత్యుత్తరమాహ –
నేతి ।
నియోక్తృత్వమభ్యుపేత్యాపి దోషమాహ –
ఉక్తదోషాదితి ।
తదేవ వివృణోతి –
తథాఽపీతి ।
అనియోజ్యస్యాపి చేత్కర్తవ్యం విదుషస్తర్హి సర్వం శిష్టం విహితం సర్వేణాపి కర్తవ్యమ్ । సఙ్కోచే హేత్వభావాదిత్యర్థః ।
అసఙ్గిబ్రహ్మాత్మత్వజ్ఞానస్య కర్మకర్తవ్యతాయాశ్చ శాస్త్రేణ కృతత్వాదుభయోరపి శాస్త్రయోః ప్రామాణ్యావిశేషాత్కదాచిదాత్మజ్ఞానం కదాచిత్కర్మానుష్ఠానం చ స్యాదితి శఙ్కతే –
తదపీతి ।
తదేవ వివృణోతి –
యథేతి ।
స్వాభావికాకర్త్రాత్మబోధేన సకృదుత్పన్నేనైవ కర్తృతాబోధబాధనాన్న పునః శాస్త్రేణ కర్తృత్వబోధః సమ్భవతీత్యాహ –
నేతి ।
కృతాకృతేత్యత్ర కృతమిదానీమకృతమితః పరం కర్తవ్యం యత్తదుచ్యతే । ఎవం తావన్నియోగావిషయాకర్త్రాత్మదర్శిత్వాద్విదుషః ప్రయోజనార్థిత్వాభావాచ్చ విదుషో న కర్మేత్యుక్తమ్ । ఇదానీం స్వత ఇష్టానిష్టసంయోగవియోగరూపప్రయోజనార్థితాభావేఽపి విదుషః “స్వర్గకామో యజేతే” తి శాస్త్రేణైవ సాఽప్యాధీయత ఇత్యాశఙ్క్య స్వభావతః ప్రాప్తప్రయోజనార్థితానువాదనే తదుపాయమాత్రం శాస్త్రేణ బోధ్యతే న తు సాఽప్యాధీయతే ।
అన్యథాఽఽశాస్త్రజ్ఞానాం తదర్థితా న స్యాదిత్యాహ –
న చేష్టేతి ।
అత్ర చికీర్షాశబ్దేన ఫలేచ్ఛామాత్రముచ్యతే న తు కర్తుమిచ్ఛా ఫలే తదయోగాదితి ।
నను కృతాకృతాసమ్బన్ధిత్వం తద్విపరీతత్వం చ విరుద్ధత్వాన్న బోధయతి చేచ్ఛాస్త్రం తర్హి కృతాకృతాసమ్బన్ధిత్వమేవ మా బోధీత్యాశఙ్క్య తస్య మానాన్తరాసిద్ధత్వేనావశ్యం శాస్త్రబోధ్యత్వే వక్తవ్యే తద్విపరీతస్య మానాన్తరసిద్ధస్యైవ న శాస్త్రబోధ్యత్వం విరుద్ధత్వాదిత్యాహ –
యద్ధీతి ।
చేదితి నిశ్చయార్థే ।
కృతేతి ।
ఇదం కృతమిదం కర్తవ్యమితి జ్ఞానవిరోధీత్యర్థః । కర్తవ్యతాం తజ్జ్ఞానమిత్యర్థః ।
విధ్యభావేన వేదాన్తానాం న తాదృగాత్మబోధకత్వమిత్యాశఙ్క్య పురుషస్య కర్తవ్యాభిముఖీకరణార్థత్వాద్విధేరిహాఽఽత్మజ్ఞానాభిముఖీకరణార్థం విధిస్వరూపస్యార్థవాదస్య సత్త్వాత్స్వరూపబోధకస్య తత్పరవాక్యస్యాపి సత్త్వాచ్చ నైవమిత్యుత్తరమాహ –
న బోధయత్యేవేత్యాదినా ।
ఉపసంహారాదిత్యనేన తత్సహచరితమాత్మా వా ఇదమిత్యాద్యుపక్రమాదితాత్పర్యలిఙ్గం సూచయతి ।
జ్ఞానోత్పత్త్యనువాదికాణ్వశ్రుతిబలాదప్యనుత్పత్తిశఙ్కా న కార్యేత్యాహ –
తదాత్మానమితి ।
తదితి జీవరూపేణావస్థితం బ్రహ్మేత్యర్థః ।
ఛాన్దోగ్యబలాదప్యేవమేవేతి వదన్గతిసామాన్యన్యాయం దర్శయతి –
తత్త్వమసీతి ।
అనేన తద్ధాస్య విజజ్ఞావితి వాక్యశేషోఽప్యుపలక్ష్యతే । అయమాత్మా బ్రహ్మేత్యాదిరాదిశబ్దార్థః ।
కర్త్రాత్మబోధకకర్మకాణ్డవిరోధాదుత్పన్నమపి జ్ఞానం భ్రాన్తమిత్యాశఙ్క్య తస్య యథాప్రాప్తకర్త్రాత్మానువాదేనోపాయమాత్రపరత్వాన్న వస్తుపరవేదాన్తజన్యజ్ఞానబాధకత్వమిత్యాహ –
ఉత్పన్నస్యేతి ।
నానుత్పన్నమితి ।
వాక్యశ్రవణానన్తరమకర్తాఽఽత్మాఽహమితి జ్ఞానస్యానుభావసిద్ధత్వాన్నాహమకర్తేతి విపరీతజ్ఞానాదర్శనాచ్చ నోభయం వక్తుం శక్యమిత్యర్థః ।
విదుషః ప్రయోజనాభావాన్న కర్మణి ప్రవృత్తిరిత్యుక్తం తర్హి తత్త్యాగేఽపి ప్రయోజనాభావాత్తత్రాపి న ప్రవృత్తిః స్యాదితి శఙ్కతే –
త్యాగేఽపీతి ।
తస్య విదుషః కృతేన కర్మణాఽర్థో నాస్త్యకృతేన కర్మాభావేనాపీహ లోకే నార్థోఽస్తీతి గీతాసు స్మరణాత్త్యాగేఽపి ప్రయోజనాభావస్య తుల్యత్వమితి చేదిత్యన్వయః ।
శఙ్కామేవ వివృణోతి –
య ఆహురితి ।
కర్మత్యాగస్య వ్యాపారాత్మకత్వే వ్యాపారస్య క్లేశాత్మకత్వాత్తదనుష్ఠానం ప్రయోజనాపేక్షం స్యాత్ । న త్వేతదస్తి । కిన్తు క్రియాభావమాత్రమౌదాసీన్యరూపమ్ ।
తస్య చ స్వాస్థ్యస్వరూపత్వాత్స్వత ఎవ ప్రయోజనత్వాన్న ప్రయోజనాన్తరాపేక్షత్వమితి పరిహరతి –
నేతి ।
త్యాగస్యాన్యత్ర క్లృప్తవ్యాపారహేతుజన్యత్వాభావాన్న వ్యాపారత్వమితి వక్తుమన్యత్ర క్లృప్తవ్యాపారహేతుమాహ –
అవిద్యేత్యాదినా ।
యద్వా విదుషః కథం యత్నం వినా వ్యుత్థానమౌదాసీన్యమాత్రేణ సిధ్యతీత్యాశఙ్క్య క్రియాహేత్వభావాత్క్రియాభావ ఇతి వక్తుం తద్ధేతుమాహ –
అవిద్యేత్యాదినా ।
ప్రయోజనస్య భావ ఇతి ।
ప్రయోజనస్య తృష్ణేత్యర్థః । తస్యా వస్తుధర్మత్వే విదుషోఽపి తృష్ణా స్యాదితి తన్నిషేధతి –
న వస్తుధర్మ ఇతి ।
న వస్తుస్వభావ ఇత్యర్థః । వస్తుధర్మత్వే హి విదుషామవిదుషాఞ్చ సుప్తమూర్చ్ఛితాదీనాం సా స్యాన్న త్వేతదస్తి ।
తత్ర హేతుమాహ –
ర్వేతి ।
తద్దర్శనాదితి పాఠే వస్తుస్వభావాజ్ఞానినాం గోపాలాదీనామపి తృష్ణాదర్శనాన్న వస్తుధర్మ ఇతి కథఞ్చిద్యోజ్యమ్ ।
తృష్ణాయా అవిద్యాజన్యత్వముక్త్వా తస్యా వ్యాపారహేతుత్వమాహ –
ప్రయోజనేతి ।
దర్శనాదితి పఞ్చమ్యవిద్యాకామదోషనిమిత్తాయా ఇత్యుత్తరత్ర హేతుత్వేన సమ్బధ్యతే ।
న కేవలం దర్శనమేవ కిన్తు శ్రుతిరప్యస్తీత్యాహ –
సోఽకామయతేతి ।
సోఽకామయతేత్యాదినా “ఉభే హ్యేతే ఎషణే ఎవే” తి వాక్యేన చ పుత్రవిత్తాది కామ్యమేవేతి వాజసనేయిబ్రాహ్మణేఽవధారణాదిత్యన్వయః ।
పాఙ్క్తలక్షణమితి ।
జాయాపుత్రదైవమానుషవిత్తద్వయకర్మభిః పఞ్చభిర్యోగాత్పాఙ్క్తలక్షణం కర్మేత్యర్థః ।
ఉభే ఇత్యస్యార్థమాహ –
సాధ్యసాధనేతి ।
ఎవం క్రియాహేతుం ప్రదర్శ్య తదభావాదేవ విదుషః క్రియాభావోఽయత్నసిద్ధ ఇత్యాహ –
కామేతి ।
పాఙ్క్తలక్షణాయా ఇతి ।
జాయాపుత్రదైవవిత్తమానుషవిత్తకర్మభిః పఞ్చభిర్లక్ష్యతే సాధ్యత ఇతి వైదికీ ప్రవృత్తిః పాఙ్లక్షణేత్యుచ్యతే । పఞ్చసంఖ్యాయోగేన గౌణ్యా వృత్త్యా పఙ్క్తిచ్ఛన్దఃసమ్బన్ధోపచారాత్ । “పఞ్చాక్షరా పఙ్క్తిః । పఙ్క్తో యజ్ఞ”ఇతి శ్రుతేరిత్యర్థః । పాఙ్క్తలక్షణాయా ఇత్యనన్తరమనుపపత్తేరిత్యనుషఙ్గః । వ్యుత్థానమిత్యనన్తరమయత్నసిద్ధమితి శేషః ।
ఎవం చ క్రియాభావస్యౌదాసీన్యాత్మకస్య పురుషస్వభావత్వేనాయత్నసిద్ధత్వే సతి న ప్రయోజనాపేక్షేత్యాహ –
తచ్చేతి ।
పురుషధర్మ ఇతి ।
పురుషస్వభావ ఇత్యర్థః ।
అజ్ఞానకార్యస్యాజ్ఞాననివృత్తావయత్నత ఎవ నివృత్తిరిత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ –
న హీతి ।
వ్యుత్థానస్య పుంవ్యాపారాధీనత్వాభావే విధేరనవకాశాద్విదుషో నియమేన వ్యుత్థానం న సిధ్యతీతి శఙ్కతే –
వ్యుత్థానం తర్హీతి ।
తతోఽన్యత్ర గమనమితి ।
పారివ్రాజ్యస్వీకార ఇత్యర్థః । కిం గార్హస్థ్యశబ్దేన గృహస్థోఽహమిత్యభిమానపురఃసరం పుత్రవిత్తాద్యభిమాన ఉచ్యత ఉత గృహస్థలిఙ్గధారణమ్ । నాఽఽద్యః ।
విద్యయాఽవిద్యాకార్యాభిమాననివృత్తేరిత్యాహ –
న కామేతి ।
న ద్వితీయః । లిఙ్గేఽప్యభిమానరాహిత్యస్య తుల్యత్వాత్ । న చైవం పారివ్రాజ్యలిఙ్గేఽప్యభిమానాభావాత్తస్యాప్యసిద్ధిరితి వాచ్యమ్ । సర్వతోఽప్యభిమానరాహిత్యేన సర్వసమ్బన్ధరాహిత్యం హి పరమహంసపరివ్రాజో లక్షణం న లిఙ్గధారణమ్ । “న లిఙ్గం ధర్మకారణమ్” ఇతి స్మృతేః ।
తతశ్చ లిఙ్గేఽప్యభిమానశూన్యస్య పారివ్రాజ్యం సిద్ధమిత్యాహ –
కామనిమిత్తేతి ।
గార్హస్థ్య ఇతి ।
అభిమానాత్మక ఇత్యర్థః ।
తర్హి గురుశుశ్రూషాదావప్యభిమానో న స్యాదిత్యాశఙ్క్యేష్టాపత్తిరిత్యాహ –
ఎతేనేతి ।
నను యథా పుత్రాదిసమ్బన్ధనియమరహితస్యాపి త్వన్మతే దేహధారణార్థినో భిక్షోః పరిగ్రహవ్యావర్తనార్థో భిక్షాటనాదిరేవేతి నియమోఽఙ్గీక్రియతే తథా గృహస్థస్యాప్యభిమానశూన్యస్యైవ సతో దేహధారణార్థం గృహ ఎవాస్త్వాసనం న భిక్షుకత్వమవిశేషాదితి శఙ్కతే –
అత్ర కేచిద్గృహస్థా ఇతి ।
తేషాం న న్యాయో మూలం కిన్తు దృష్టభయాదికమేవ మూలమిత్యుపహసన్నాహ –
భిక్షాటనాదితి ।
పరిభవః పామరైః క్రియమాణస్తిరస్కారః ।
సూక్ష్మేతి ।
కాక్వా వ్యతిరేకేణ స్థూలదృష్టయ ఇత్యర్థః । భిక్షాటనాదీత్యాదిశబ్దేన ప్రాక్ప్రణీతమయాచితమిత్యాదయో గృహ్యన్తే । దేహధారణమాత్రార్థినో భిక్షోరితి పూర్వేణాన్వయః ।
సిద్ధాన్తీ తస్యైవమ్భూతస్య స్త్రీపరిగ్రహోఽస్తి వా న వేతి వికల్ప్యాఽఽద్యే దూషణమాహ –
న స్వేతి ।
స్వగృహవిశేషశబ్దేన స్త్రీవిశేషో గృహ్యతే ।
ద్వితీయే స్త్రీపరిగ్రహవత ఎవ ద్రవ్యపరిగ్రహాధికారాత్తదభావేఽర్థాద్ద్రవ్యపరిగ్రహనివృత్తేస్తదభావే ప్రకారాన్తరేణ జీవనసిద్ధేరర్థాద్భిక్షాటనాదినియమ ఎవ సిధ్యతీత్యాహ –
స్వగృహేతి ।
న చ పుత్రాదిపరిగృహీతేన జీవనమస్త్వితి శఙ్క్యమ్ । తైరపి స్వస్య స్వత్వేన సమ్బన్ధాభావే తదీయస్యాపి పరకీయద్రవ్యతుల్యత్వేన తత్రాపి భిక్షుత్వనియమాదితి ।
అన్యే తు భిక్షోరపి భిక్షాటనాదౌ సప్తాగారానసంక్లృప్తానిత్యాదినియమః శౌచాదౌ చ చాతుర్గుణ్యాదినియమశ్చ ప్రత్యవాయపరిహారార్థం యథేష్యతే తథా యావజ్జీవాదిశ్రుతిబలాత్ప్రత్యవాయపరిహారార్థం నిత్యకర్మణి నియమేన ప్రవృత్తిరిత్యాహుస్తదనువదతి –
శరీరధారణార్థాయామితి ।
అకుర్వత ఎవ గృహేఽవస్థానం పూర్వమతే శఙ్కితమ్ । అస్మిన్మతే త్వగ్నిహోత్రాద్యనుష్ఠానమపి కర్తవ్యమితి శఙ్కతే । తథా పూర్వం పరిగ్రహవ్యావృత్యర్థో భిక్షాటనాదివిషయో దృష్టశరీరధారణప్రయోజనో నియమో దృష్టాన్తత్వేనోక్తః । ఇహ తు స భిక్షాటనాదిగతసప్తాగారత్వాదివిషయోఽదృష్టార్థో దృష్టాన్తత్వేనోక్త ఇతి భేదః ।
దూషయతి –
ఎతదితి ।
తస్య సర్వనియోక్త్రీశ్వరాత్మత్వాచ్చ న నియోజ్యత్వమిత్యాద్యుక్తమిత్యాహ –
అశక్యేతి ।
తర్హి తచ్ఛ్రుతేరప్రామాణ్యే భిక్షాటనాదినియమవిధేరపి తత్స్యాదిత్యభిప్రాయేణ శఙ్కతే –
యావజ్జీవేతే ।
అవిదుషి నియోజ్యే తత్ప్రామాణ్యం ఘటత ఇతి నోక్తదోష ఇత్యాహ –
నేతి ।
తదుక్తప్రతిబన్దీం పరిహర్తుమనువదతి –
యత్త్వితి ।
దూషయతి –
తత్ప్రవృత్తేరితి ।
ఆచమనవిధినాఽఽచమనే ప్రవృత్తస్యాఽఽర్థికో యః పిపాసాపగమస్తస్య యథా నాన్యప్రయోజనార్థత్వం ప్రయోజనం ప్రయుక్తిస్తదర్థత్వం నాఽఽచమనప్రవృత్తిప్రయోజకత్వమ్ । తద్వజ్జీవనార్థం భిక్షాదౌ ప్రవృత్తస్య యస్తత్ర నియమః స న భిక్షాదిప్రవృత్తేః ప్రయోజక ఇత్యర్థః । ఎతదుక్తం భవతి । నియోజ్యత్వాభావాత్కిల బ్రహ్మవిదో నియమవిధ్యనుపపత్తిరాశఙ్కతే । తన్న యుజ్యతే । కథమ్ । నియోజ్యో హి నియోగసిద్ధ్యర్థమపేక్ష్యతే నియోగశ్చ ప్రవృత్తిసిద్ధ్యర్థమ్ । ప్రవృత్తిశ్చేదన్యతః సిద్ధా కిం నియోగేన । అత ఎవ దర్శపూర్ణమాసనియోగాదేవావహననే నియమేన ప్రవృత్తిసిద్ధౌ తత్ర న పృథఙ్నియోగోఽఙ్గీక్రియతే । తదభావే చ న నియోజ్యాపేక్షేతి బ్రహ్మవిదో నియోజ్యత్వాభావేఽపి న నియమవిధ్యనుపపత్తిరితి ।
అగ్నిహోత్రాదిప్రవృత్తేస్త్వన్యతోఽసిద్ధత్వేన తద్విధిత ఎవ తత్ర ప్రవృత్తేర్వక్తవ్యత్వేన తత్సిద్ధ్యర్థం తత్ర నియోగే వాచ్యే తస్య తత్ర నియోజ్యాపేక్షేతి వైషమ్యమాహ –
న చాగ్నిహోత్రేతి ।
నియమవిధౌ నియోజ్యానపేక్షాయామపి తస్య క్లేశాత్మకత్వాత్ప్రయోజనాపేక్షా వాచ్యా ।
తదభావాన్న నియమః సిధ్యతీతి శఙ్కతే –
అర్థప్రాప్తేతి ।
తన్నియమస్యాపి పూర్వవాసనావశాదేవ ప్రాప్తత్వాత్తత్రాపి న నియమవిధేరవకాశో యేన ప్రయోజనాపేక్షా స్యాదితి పరిహరతి –
న తదితి ।
యద్యపి నియతేన వాఽనియతేన భిక్షాటనాదినా జీవనం సిధ్యతి తథాఽపి విద్యోత్పత్తేః పూర్వం విద్యాసిద్ధ్యర్థం నియమస్యానుష్ఠితత్వాత్తద్వాసనాప్రాబల్యాద్విద్యోత్పత్త్యనన్తరమపి నియమ ఎవ ప్రవర్తతే నానియమే । తద్వాసనానాం నియమవాసనాభిరత్యన్తమభిభూతత్వేన పునస్తదుద్బోధనస్య యత్నసాధ్యత్వాత్తతస్తత్ర న ప్రవర్తత ఇతి నియమోఽప్యర్థసిద్ధ ఇత్యర్థః । ఎతేన ప్రత్యవాయపరిహారార్థత్వమపి నియమానుష్ఠానస్య నిరస్తం తస్య విదుషః ప్రత్యవాయాప్రసక్తేరితి ।
ఎవముక్తరీత్యా వ్యుత్థానస్య విధిం వినా స్వతః ప్రాప్తత్వేఽపి సతి తత్కర్తవ్యతావిధిమపి విదిత్వా వ్యుత్థాయేత్యాదికమనుమోదతే విద్వానిత్యాహ –
అర్థప్రాప్తస్యేతి ।
విధితః కర్తవ్యత్వోపపత్తిరిత్యర్థః । న చ విధేః ప్రయోజనాభావోఽప్రవర్తకత్వాదితి వాచ్యమ్ । ప్రైషోచ్చారణాభయదానాదివైధముఖ్యధర్మప్రాప్త్యర్థత్వేన విధేరర్థవత్త్వాత్ । న చ తస్యాపి వైయర్థ్యం శఙ్క్యమ్ । విదుషి పరమహంసే లోకసఙ్గ్రహార్థత్వాత్ । తస్య తు సఙ్గ్రహస్య పూర్వాభ్యస్తమైత్రీకరుణాదివాసనాప్రాప్తత్వేన బ్రహ్మవిద్యోపదేశాదావివ ప్రయోజనానపేక్షణాత్ । యద్వా ప్రారబ్ధకర్మాక్షిప్తదేహేన్ద్రియాదిప్రతిభాసేనావిచారితయావజ్జీవాదిశ్రుతిజనితకర్మకర్తవ్యతాభ్రాన్తౌ తన్నివర్తనేన వా విదుషో వ్యుత్థానవిధేరర్థవత్వోపపత్తిరితి భావః । ఎవం విదుషో వ్యుత్థానసాధనేన విద్యాయా అకర్మినిష్ఠత్వం సాధితమ్ । తేనైవ చ తస్యాః కర్మాసమ్బన్ధోఽప్యర్థాత్సాధితః ।
ఇదానీం వివిదిషోరపి వ్యుత్థానం ప్రసాధయన్విద్యాయాః కర్మినిష్ఠత్వం కర్మసమ్బన్ధిత్వం చ దూరాపాస్తమిత్యాహ –
అవిదుషాఽపీతి ।
తత్ర శ్రుతిమాహ –
తథా చేతి ।
ఉపరతస్తితిక్షుః సమాహితో భూత్వాఽఽత్మన్యేవాఽఽత్మానం పశ్యేదితి శ్రుతిశేషః తత్రోపరతశబ్దేన సంన్యాసో విహిత ఇతి భావః ।
శమాదిసాధనానాం పౌష్కల్యేనానుష్ఠానస్య గృహస్థాదిష్వసమ్భవాత్తద్విధినాఽప్యర్థాదాక్షిప్యతే సంన్యాస ఇతి శ్రుతార్థాపత్తిమప్యాహ –
శమదమాదీనాం చేతి ।
చశబ్ద ఉపరమసముచ్చయార్థః । నేదం విద్వద్విషయమ్ । తస్య సాధనవిధివైయర్థ్యాత్ । కిన్తు వివిదిషువిషయమితి వక్తుమాత్మదర్శనసాధనానామిత్యుక్తమ్ ।
అత్యాశ్రమిభ్య ఇతి ।
బ్రహ్మచర్యాదీన్హంసాన్తానాశ్రమధర్మవత ఆశ్రమానతిక్రమ్య వర్తతే పరమహంస ఇతి సోఽత్యాశ్రమిశబ్దేనోచ్యత ఇతి తద్విధిరత్ర ప్రతీయత ఇత్యర్థః । ఋషిసఙ్ఘజుష్టం మన్త్రసమూహైర్జ్ఞానిసమూహైర్వా సేవితం తత్త్వం ప్రోవాచేత్యర్థః ।
న కర్మణేతి ।
త్యాగస్య సాక్షాదమృతత్వసాధనత్వాభావేనామృతత్వసాధనంతదత్యత్నేత్యాదినా । జ్ఞానం త్యాగేనాఽఽనశుః ప్రాప్తవన్త ఇత్యభిమానేన జ్ఞానసాధనత్వేన త్యాగోఽత్ర విహిత ఇత్యర్థః ।
జ్ఞాత్వేతి ।
ఆపాతతో బ్రహ్మ జ్ఞాత్వా నిశ్చయార్థం నైష్కర్మ్యం కర్మత్యాగరూపం సంన్యాసమాచరేదితి స్మృత్యర్థః ।
బ్రహ్మేతి ।
బ్రహ్మజ్ఞానసాధనీభూత ఆశ్రమో బ్రహ్మాశ్రమః । సంన్యాస ఇత్యర్థః ।
కిఞ్చ “ఎకాకీ యతచిత్తాత్మా” ఇత్యాద్యుపక్రమ్య “బ్రహ్మచారివ్రతే స్థితః మనః సంయమ్య మచ్చిత్తో యుక్త ఆసీత మత్పరః” ఇత్యన్తేన బ్రహ్మచర్యాదిసాధనవిధిబలాదప్యర్థాత్సంన్యాసవిధిరిత్యాహ –
బ్రహ్మచర్యాదీతి ।
నను గృహస్థస్యాప్యృతుకాలమాత్రగమనలక్షణం బ్రహ్మచర్యం కదాచిద్ధ్యానకాల ఎకాకిత్వాదికం చ సమ్భవతీత్యాశఙ్క్య తస్యాపుష్కలసాధనత్వాత్తతో జ్ఞానాసిద్ధేర్ధ్యానకాలే పత్నీసమ్బన్ధాప్రసక్తేస్తద్విధివైయర్థ్యాచ్చ నైవమిత్యాహ –
న చేతి ।
అతో న కర్మినిష్ఠత్వం కర్మసమ్బన్ధిత్వం చాఽఽత్మజ్ఞానస్యేత్యర్థః ।
యత్తు కర్మ చ బృహతీసహస్రలక్షణం ప్రస్తుత్యాఽఽత్మజ్ఞానం ప్రారభ్యత ఇత్యాదినా కర్మసమ్బన్ధిత్వముక్తం తత్రాఽఽహ –
యద్విజ్ఞానేతి ।
తథా చ పూర్వోక్తం కర్మసమ్బన్ధిజ్ఞానం సంసారఫలకమన్యదేవ । తచ్చోపసంహృతమితి న తత్పరమాత్మజ్ఞానమిత్యర్థః ।
నను పూర్వోక్తమేవ పరమాత్మజ్ఞానం తచ్చ కర్మసమ్బన్ధ్యేవేత్యాశఙ్క్య తస్య సంసారఫలకత్వేనోపసంహారాత్పరమాత్మజ్ఞానస్య చ ముక్తిఫలకత్వాన్న తత్పరమాత్మజ్ఞానమిత్యాహ –
యది కర్మిణ ఎవేతి ।
కర్మినిష్ఠత్వేనోక్తజ్ఞానమేవ పరమాత్మజ్ఞానం చేదిత్యర్థః ।
పరమాత్మజ్ఞానాఙ్గభూతపృథివ్యగ్న్యాదిదేవతాజ్ఞానస్య తత్సంసారఫలం నాఙ్గినః పరమాత్మజ్ఞానస్యేతి న తస్య ముక్తిఫలత్వవిరోధ ఇతి శఙ్కతే –
అఙ్గేతి ।
పరామాత్మజ్ఞానస్యాఙ్గసమ్బన్ధఫలసమ్బన్ధాదిసర్వావిశేషరహితనిర్విశేషవస్తువిషయత్వాన్న తస్యాఙ్గాదిసమ్బన్ధిత్వం యేన తదఙ్గవిషయత్వముక్తఫలస్య స్యాదితి పరిహరతి –
న తదితి ।
తదేవ స్పష్టయతి –
నిరాకృతేత్యాదినా ।
తచ్చానిష్టమితి ।
ఆత్మా వా ఇత్యాదిభిరుపక్రమాదిలిఙ్గైరాత్మనో నిర్విశేషత్వసిద్ధేరిత్యర్థః ।
వాజసనేయిబ్రాహ్మణే చ పరమాత్మవిదః సర్వసమ్బన్ధశూన్యత్వముక్త్వాఽవిదుషః సంసారఫలోక్తేశ్చేహ సంసారఫలకస్యాతీతస్య జ్ఞానస్య న పరమాత్మజ్ఞానత్వం వక్ష్యమాణస్య నిర్విశేషవస్తువిషయస్యైవ పరమాత్మజ్ఞానత్వం ముక్తిఫలత్వం చేత్యాహ –
యత్రేత్యాదినా ।
తథేహాపీతి వాక్యే ఫలపదద్వయపాఠ ఎకం పదం నిష్పాద్యత్వార్థకం నిష్పాద్యత్వాదపి సంసారవిషయం సంసారాన్తర్గతమితి వక్తుమ్ । ఎవం కర్మాసమ్బన్ధిత్వం జ్ఞానస్యోక్త్వా యావజ్జీవాదిశ్రుతేః కర్మత్యాగో న సమ్భవతీతి యత్పూర్వవాదినోక్తం తత్ర యావజ్జీవాదిశ్రుతేరవిద్వద్విషయత్వముక్తమ్ । ఋణశ్రుతేరిదానీం గతిమాహ ఋణేతి । ఋణస్యానపాకృతస్య మనుష్యాదిలోకప్రాప్తిం ప్రతి ప్రతిబన్ధకత్వాత్తదర్థినోఽవిదుష ఎవర్ణాపాకరణం కర్తవ్యం న ముముక్షోః । ముక్తిం ప్రతి తస్యాప్రతిబన్ధకత్వాదిత్యర్థః । నన్వృణస్య ముక్తిం ప్రత్యపి ప్రతిబన్ధకత్వమస్తు విశేషాభావాత్ ।
“అనపాకృత్య మోక్షం తు సేవమానో వ్రజత్యధః” ఇతి స్మృతేశ్చేత్యాశఙ్క్యాహ –
సోఽయమితి ।
“సోఽయం మనుష్యలోకః పుత్రేణైవ జయ్యో నాన్యేన కర్మణా, కర్మణా పితృలోకో విద్యయా దేవలోకః” ఇతి శ్రుతేః పుత్రాదీనాం మనుష్యలోకాదిహేతుత్వావగమాత్పుత్రాదిభిరపాకర్తవ్యానాం పుత్రాద్యాభావరూపాణామృణానాం పుత్రాదిసాధ్యలోకప్రాప్తిం ప్రతి ప్రతిబన్ధకత్వమేవ యుక్తమ్ । ఋణానపాకరణే పుత్రాదిసాధనాభావేన సాధ్యలోకాభావాత్ । న ముక్తిం ప్రతి, తస్యాస్తదభావరూపపుత్రాదిసాధ్యత్వాభావాత్ । స్మృతేశ్చ రాగిణం ప్రతి సంన్యాసనిన్దార్థవాదమాత్రత్వాదిత్యర్థః ।
న కేవలముక్తన్యాయతో ముక్తిం ప్రత్యప్రతిబన్ధకత్వం కిన్తు శ్రుతితోఽపీత్యాహ –
విదుషశ్చేతి ।
శ్రుతిత్రయేణ క్రమేణ ప్రజాధ్యయనకర్మణామననుష్ఠితానామప్రతిబన్ధకత్వం దర్శితమ్ । కావషేయా ఇత్యనన్తరం కిమర్థా వయమధ్యేష్యామహ ఇతి శేషో ద్రష్టవ్యః ।
శఙ్కతే –
అవిదుషస్తర్హీతి ।
యద్యప్యవిదుషోఽపి లోకత్రయం ప్రత్యేవ ప్రతిబన్ధకత్వాన్ముక్తిం ప్రతి ప్రతిబన్ధకత్వాభావాదృణస్యానపాకరణీయత్వాన్ముముక్షోః పారివ్రాజ్యసమ్భవాదాశఙ్కా న సమ్భవతి తథాఽపి విద్వాంస ఆహురిత్యుక్తిశ్రవణమాత్రేణేయం శఙ్కా । యద్వా పరిహారాన్తరం వక్తుమియం శఙ్కా ద్రష్టవ్యా । గృహస్థస్యైవర్ణప్రతిబన్ధకత్వం తస్యైవ తన్నిరాకరణాధికారాత్ ।
తతశ్చ గార్హస్థ్యప్రతిపత్తేః ప్రాగ్బ్రహ్మచర్య ఎవ ముముక్షోః పారివ్రాజ్యం సమ్భవతీతి పరిహరతి –
నేతి ।
యద్యప్యుపనయనానన్తరమేవర్ష్యృణనివర్తనేఽధికారః సమ్భవతీతి ప్రాగ్గార్హస్థ్యేత్యయుక్తం తథాఽపి వివిదిషాసంన్యాసేఽధీతవేదస్యైవాధికార ఇత్యధీతవేదస్యైవ గార్హస్థ్యప్రతిపత్తేః ప్రాగితి ద్రష్టవ్యమ్ । నను “ జాయమానో వై బ్రాహ్మణస్రిభిర్ఋణవాన్ జాయతే బ్రహ్మచర్యేణర్షిభ్యో యజ్ఞేన దేవేభ్యః ప్రజయా పితృభ్యః” ఇతి జాయమానమాత్రస్యర్ణవత్వం ప్రతీయత ఇత్యాశఙ్క్యర్ణిత్వోక్తేః ప్రయోజనం న సాక్షాత్కిఞ్చిదస్తి కిన్తు బ్రహ్మచర్యాదికర్తవ్యతాజ్ఞాపనమ్ । న చాధికారానారూఢస్తత్కర్తుం శక్నోతి జాయమానమాత్రస్యాసామర్థ్యాత్ । కిఞ్చ బ్రాహ్మణగ్రహణాత్క్షత్రియాదేర్ఋణాభావప్రసఙ్గః । ద్విజాత్యుపలక్షణత్వేఽధికార్యుపలక్షణత్వమేవ న్యాయ్యమ్ । అతో జాయమానపదమధికారం లక్షయతీతి జాయమానోఽధికారీ సమ్పద్యమాన ఇతి తదర్థః ।
తతశ్చ తతః ప్రాఙ్నర్ణసమ్బన్ధ ఇత్యాహ –
అధికారేతి ।
అనిష్టమితి ।
బ్రహ్మచారిణోఽప్యృణిత్వే బ్రహ్మచర్య ఎవ మృతస్య నైష్ఠికస్య చ లోకప్రతిబన్ధః స్యాత్తచ్చానిష్టమ్ । “అష్టాశీతిసహస్రాణీ” త్యారభ్య తదేవ “గురువాసినామి” త్యాదిపురాణే లోకప్రాప్త్యుక్తేరిత్యర్థః ।
న కేవలం గార్హస్థ్యాత్ప్రాగేవ సంన్యాససిద్ధిః కిన్తు విధిబలాద్గృహస్థస్యాపి తదస్తీత్యాహ –
ప్రతిపన్నేతి ।
ఆత్మదర్శనేతి ।
ఆత్మదర్శనే య ఉపాయాః శ్రవణాదయస్తత్సాధనత్వేనేత్యర్థః । న చరణశ్రుత్యా ప్రవ్రజ్యావిధేర్విరోధః । తస్యా అవదానార్థవాదమాత్రత్వేన స్వార్థే తాత్పర్యాభావాత్ । అన్యథా తదవదానైరేవావదయతే తదవదానానామవదానత్వమిత్యవదానమాత్రనిరస్యత్వోక్త్యా బ్రహ్మచర్యాదీనామప్యననుష్ఠేయత్వప్రసఙ్గాదితి భావః ।
ఎవమపి యావజ్జీవాదిశ్రుతివిరోధః సంన్యాసశ్రుతేరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
యావజ్జీవేతి ।
విరక్తముముక్షుమాత్రవిషయిణ్యా సంన్యాసశ్రుత్యా యావజ్జీవాదిసామాన్యశ్రుతేరముముక్షువిషయే సఙ్కోచ ఇత్యర్థః ।
అగ్నిహోత్రవిషయకయావజ్జీవాదిశ్రుతేర్నానయైవ సఙ్కోచః కిఞ్చ శ్రుత్యన్తరేణైవ ద్వాదశరాత్రానన్తరమగ్నిహోత్రత్యాగవిధాయినాం సా పూర్వమేవ సఙ్కోచితేతి న తాం విరోద్ధుం శక్నోతీత్యాహ –
ఛాన్దోగ్య ఇతి ।
కేషాఞ్చిచ్ఛాఖినాం “త్రయోదశరాత్రమహతవాసా యజమానః స్వయమగ్నిహోత్రం జుహుయాదథాప్రవసన్ తత్రైవ సోమేన పశునా వేష్ట్వాఽగ్నీనుత్సృజతి” ఇతి శ్రూయత ఇత్యర్థః ।
నను పారివ్రాజ్యశ్రుతిరప్యనధికృతవిషయే సఙ్కోచితేత్యాహ –
యత్త్వితి ।
వచనాన్తరేణైవ తేషాం తద్విధేర్నాస్యా అనధికారీ విషయః కిన్త్వధికార్యేవేతి పరిహరతి –
తన్నేతి ।
ఉత్సన్నాగ్నిర్నష్టాగ్నిః నిరగ్నిరపరిగృహీతాగ్నిరితి భేదః ।
స్మృత్యుపబృంహితత్వాదపి పారివ్రాజ్యశ్రుతిర్బలీయసీత్యాహ –
సర్వస్మృతిషు చేతి ।
అత ఎవ “బ్రహ్మచర్యవాన్ప్రవ్రజతి” “బుధ్వా కర్మాణి యమిచ్ఛేత్తమావసేత్”, “వ్రహ్మచారీ గృహస్థో వా వానప్రస్థోఽథ భిక్షుకః । య ఇచ్ఛేత్పరమం స్థానముత్తమాం వృత్తిమాశ్రయేత్ ॥” ఇత్యాదిషు స్మృతిషు వికల్పః ప్రసిద్ధః । “అధీత్య విధివద్వేదాన్పుత్రానుత్పాద్య ధర్మతః । ఇష్ట్వా చ శక్తితో యజ్ఞైర్మనో మోక్షే నివేశయేత్ ॥” ఇత్యాదిషు సముచ్చయశ్చ సిద్ధ ఇత్యర్థః ।
ఎవం వివిదిషాసంన్యాసం ప్రసాధ్య పుర్వప్రసాధితవిద్వత్సంన్యాసే శఙ్కామనువదతి –
యత్త్వితి ।
పూర్వత్ర గృహ ఎవాస్త్వాసనమితి శఙ్కా నిరస్తా । ఇహ తు గృహే వా వనే వాఽస్త్వాసనమిత్యనియమశఙ్కాం నిరాకర్తుం సా పునరనూద్యతే । యథేష్టచేష్టామధికాం పరిహర్తుం చేతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
యద్యప్యర్థప్తాప్తస్యాపి పునర్వచనాదిత్యత్ర విద్వద్వ్యుత్థానస్యాపి శాస్త్రార్థత్వముక్తమేవ తథాఽప్యశాస్త్రార్థత్వముక్తమఙ్గీకృత్యాప్యాహ –
తదసదితి ।
యది వ్యుత్థానవద్గార్హస్థ్యమప్యర్థప్రాప్తం స్యాత్స్యాదేవమనియమో న త్వేతదస్తీత్యాహ –
వ్యుత్థానస్యైవేతి ।
అన్యత్రేతి ।
గార్హస్థ్య ఇత్యర్థః ।
నన్వన్యత్రావస్థానవద్వ్యుత్థానస్యాపి కామాదిప్రయుక్తత్వమనుష్ఠేయత్వాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ –
తదభావేతి ।
కామాద్యభావమాత్రమేవ వ్యుత్థానమిత్యుక్తత్వాత్తస్య నానుష్ఠేయత్వమిత్యర్థః ।
ఎవమనియమశఙ్కాం నిరస్య వ్యుత్థానస్యాశాస్త్రార్థత్వే యథేష్టచేష్టామాశఙ్క్య నిరాకరోతి –
యథాకామిత్వమితి ।
చేష్టామాత్రమేవ కామాదిప్రయుక్తమ్ । నిషిద్ధచేష్టా తు శాస్త్రార్థజ్ఞానశూన్యాత్యన్తమూఢవిషయా । తదుభయం చ విదుషో నాస్తీతి చేష్టామాత్రమేవాప్రసక్తం నిషిద్ధచేష్టా తు దూరాపాస్తేత్యర్థః ।
ఎతదేవ వివృణోతి –
తథేతి ।
తథా హీత్యర్థే తథాశబ్దః । గురుభారతయాఽతిక్లేశతయా యతోఽవగమ్యతేఽతోఽప్రాప్తమిత్యన్వయః ।
అవివేకాదినిమిత్తాపగమే నైమిత్తికాపగమ ఇత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ –
న హీతి ।
ఉన్మాదదృష్ట్యుపలబ్ధం గన్ధర్వనగరాదితిమిరదృష్ట్యుపలబ్ధం ద్విచన్ద్రాదీతి వివేకః ।
న చాన్యదితి ।
వైదికం కర్మేత్యర్థః ।
నను విద్యయాఽవిద్యాయాః సహభావశ్రవణాద్విదుషోఽపి తన్మూలకామాదికం స్యాదేవేతి తన్నిమిత్తా యథేష్టచేష్టా స్యాదిత్యత ఆహ –
యత్త్వితి ।
యత్తు విద్యాం చేతి వచనం తస్య నాయమర్థ ఇతి తస్యేతిశబ్దాధ్యాహారేణ వాక్యం యోజ్యమ్ ।
ఎకస్మిన్నితి ।
కాలభేదేన స్థితయోరప్యేకస్మిన్పురుషే సాహిత్యం తదర్థ ఇత్యర్థః ।
నన్విదం సాహిత్యం న స్వరసం కిన్త్వేకకాలే సాహిత్యం స్వరసమిత్యాశఙ్క్య శ్రుత్యన్తరే విద్యావిద్యయోః సాక్షాత్సాహిత్యస్యాసమ్భావోక్తేరుక్తమేవ సాహిత్యం గ్రాహ్యమిత్యాహ –
దూరమేతే ఇతి ।
విషూచీ విష్వగ్గమనే విరుద్ధే ఇత్యర్థః ।
అస్మిన్నపి మన్త్రే “అవిద్యయా మృత్యుం తీర్త్వే” త్యుత్తరార్ధపర్యాలోచనయాఽవిద్యాయా విద్యోత్పత్తిహేతుత్వావగమాత్తయోః కాలభేదేనైవ సహత్వమిత్యాహ –
తపసేత్యాదినా ।
యద్వా గురూపాసనతపసీ అవిద్యేత్యుచ్యతే ।
తయోశ్చ శ్రవణకాలేఽనుష్ఠేయత్వాద్విద్యోత్పత్తికాల ఎకస్మింస్తయోః సాహిత్యమస్తీత్యర్థాన్తరమాహ –
తపసేతి ।
అస్మిన్నర్థే మన్త్రశేషోఽప్యనుగుణ ఇత్యాహ –
తేన విద్యామితి ।
సాక్షాదవిద్యాయా మృత్యుత్వేన మృత్యుతరణహేతుత్వానుపపత్తేరవిద్యాశబ్దేన తప ఆదికమేవోచ్యతే । విద్యావ్యవధానం చార్థాత్కల్ప్యత ఇత్యర్థః ।
అవిద్వద్విషయత్వేనేతి ।
జిజీవిషేదితి ।
జీవితేచ్ఛారూపావిద్యాకార్యేణ తస్యాః సూచనాదిత్యర్థః ।
పరిహృతమితి ।
యావజ్జీవాదిశ్రుతిన్యాయేన పరిహృతప్రాయమిత్యర్థః । యద్వా తృతీయస్య చతుర్థపాదే నావిశేషాదితి సూత్రేణ పరిహృతమిత్యర్థః ।
అసమ్భవాదితి ।
విరోధేన విద్యయా సహాసమ్భవాదిత్యర్థః । ఉదాహృతశ్రుతిస్మృత్యసమ్భవాదితి వా ।
ప్రత్యుక్తమితి ।
నిర్విశేషాత్మజ్ఞానస్య కర్త్రాదికారకోపమర్దకత్వేన విరుద్ధత్వాదుపమర్దం చేతి సూత్రేణావిరుద్ధత్వం ప్రత్యుక్తమిత్యర్థః ।
తస్మాద్వక్ష్యమాణవిద్యాయా అకర్మినిష్ఠత్వం కర్మాసమ్బన్ధిత్వం కేవలాత్మవిషయత్వం చ సిద్ధమితి పూర్వోక్తకర్మభిర్విద్యయా చ శుద్ధసత్త్వస్యాత ఎవ కేవలాత్మస్వరూపావస్థానలక్షణమోక్షసిద్ధ్యర్థం కేవలాత్మవిద్యాఽఽరభ్యత ఇత్యుపసంహరతి –
అత ఇతి ।
నన్వాత్మనః సవిశేషత్వప్రతీతేస్తద్విరోధాత్కథం కైవల్యమిత్యాశఙ్క్య విశేషస్య సర్వస్యాఽఽత్మని మాయయా కల్పితత్వాన్న వాస్తవనిర్విశేషత్వవిరోధ ఇతి తదర్థం మాయయాఽఽత్మనః సకాశాత్సృష్టిం వక్తుం సృష్టేః పూర్వమాత్మనో నిర్విశేషరూపం దర్శయితుమాత్మా వా ఇత్యాది వాక్యమ్ ।