ಈಕ್ಷಣಸ್ಯ ಪೂರ್ವಕಾಲೀನತ್ವಂ ವದನ್ಸೃಷ್ಟಿಹೇತುತ್ವಮಾಹ –

ಏವಮಿತಿ ।

ಅತ್ರೇಕ್ಷಣಪೂರ್ವಕಸೃಷ್ಟ್ಯುಕ್ತೇಃ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಸ್ರಷ್ಟುಶ್ಚೇತನತ್ವಸಿದ್ಧಿರೇವೇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ತಥಾವಿಧಸ್ಯ ತಕ್ಷ್ಣಶ್ಚೇತನತ್ವಮುದಾಹರತಿ –

ಯಥೇತಿ ।

ನನ್ವೀಕ್ಷಿತುಸ್ತಕ್ಷಾದೇರ್ದಾರ್ವಾದ್ಯುಪಾದಾನಕಾರಣಸಹಿತತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಸಾದಾದಿಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮ್ ।

ಇಹ ತ್ವಾತ್ಮಾ ವಾ ಇದಮೇಕ ಏವೇತ್ಯುಕ್ತಸ್ಯಾದ್ವಿತೀಯತ್ವೇನೋಪಾದಾನಕಾರಣಾಂತರಾಭಾವಾತ್ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ ನ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಶಂಕತೇ –

ನನ್ವಿತಿ ।

ನ ಚ ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯ ತದಾಽಽತ್ಮಾನಂ ಸ್ವಯಮಕುರುತೇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾಽಽತ್ಮನ ಏವೋಪಾದಾನತ್ವಾನ್ನೋಪಾದಾನಾಂತರಾಪೇಕ್ಷೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ವಿಯದಾದೇರ್ವ್ಯಾವಹಾರಿಕತ್ವೇನ ಘಟಾದಿವತ್ಪರಿಣಾಮಿತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮ್ಯುಪಾದಾನಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ನ ಚಾಽಽತ್ಮಾ ತಥಾ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ತಸ್ಯ ನಿರವಯವತ್ವೇನಾಪರಿಣಾಮಿತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।

ತತ್ರ ವಿಯದಾದೇಃ ಪರಿಣಾಮಿತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ತತ್ರಾನಾಭಿವ್ಯಕ್ತನಾಮರೂಪಾವಸ್ಥಂ ಬೀಜಭೂತಮವ್ಯಾಕೃತಂ ತದ್ಧೇದಂ ತರ್ಹ್ಯವ್ಯಾಕೃತಮಾಸೀತ್ತಮ ಆಸೀತ್, ಮಾಯಾಂ ತು ಪ್ರಕೃತಿಂ ವಿದ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಂ ಪರಿಣಾಮ್ಯುಪಾದಾನಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ –

ನೈಷ ಇತಿ ।

ಆತ್ಮಭೂತ ಇತ್ಯನೇನಾನಭಿವ್ಯಕ್ತನಾಮರೂಪಶಬ್ದಿತಾವ್ಯಾಕೃತಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇನ ಪರಿಣಮಮಾನವಿದ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನಾಽಽತ್ಮನೋ ವಿವರ್ತೋಪಾದಾನತ್ವಂತಯೋರಾತ್ಮಮಾತ್ರತ್ವೇನ ಮೃಷಾತ್ವಾದಾತ್ಮನೋಽದ್ವಿತೀಯತ್ವಂ ಚ ನ ವಿರುಧ್ಯತ ಇತಿ ದರ್ಶಯತಿ । ನಾಮರೂಪೇ ಇತಿ ತದಾಶ್ರಯಮವ್ಯಾಕೃತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇದಾನೀಂ ಘಟಾದಿಷ್ವಪಿ ವಿವರ್ತತೈವ ಪರಿಣಾಮೋ ನಾಮ ವಿವರ್ತಾದನ್ಯೋ ನಾಸ್ತ್ಯೇವ ವಿವರ್ತ ಇತಿ ಪರಿಣಾಮ ಇತಿ ಚ ಪರ್ಯಾಯ ಇತ್ಯಾರಂಭಣಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನ ವಿವರ್ತತಯಾ ಸಿದ್ಧೇ ವಿಕಾರೇಽಪ್ಯಾತ್ಮಕೃತೇಃ ಪರಿಣಾಮಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣ ಪರಿಣಾಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾಚ್ಚ ಸಿದ್ಧಂ ತತ್ರ ಚ ಸತ ಏವೋಪಾದಾನತ್ವಮ್ ।

ಮಾಯಾ ತು ಸಹಾಯಮಾತ್ರಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽತ್ಮನಿ ಚೈವಂ ವಿಚಿತ್ರಾಶ್ಚ ಹೀತಿ ಸೂತ್ರಾವಷ್ಟಂಭೇನ ಪರಿಹಾರಾಂತರಮಾಹ –

ಅಥವೇತಿ ।

ವಿಜ್ಞಾನವಾನಿತಿ ।

ಆಕಾಶೇನ ಗಚ್ಛಂತಮಿವ ಸ್ಥಿತಮಾತ್ಮಾಂತರಂ ಸ್ರಕ್ಷ್ಯಾಮೀತಿ ಜ್ಞಾನವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇದಂ ಚ ವಿಶೇಷಣಮೀಕ್ಷಣಸ್ಯ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಸ್ಯ ಚ ಶುಕ್ತಿರಜತಾದೌ ವಿವರ್ತೇಽದರ್ಶಾನಾತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ತತ್ತುಲ್ಯತ್ವೇನ ತದುಭಯಮ್ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ತನ್ನಿರಾಸಶ್ಚ ಮಾಯಾವಿನಿರ್ಮಿತೇ ವಿವರ್ತೇ ತದುಭಯದರ್ಶನಾದಿತಿ ।

ನಿರುಪಾದಾನ ಇತಿ ।

ಸ್ವವ್ಯತಿರಿಕ್ತೋಪಾದಾನರಹಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ –

ಮಹಾಮಾಯ ಇತಿ ।

ಆತ್ಮಾಂತರತ್ವೇನೇತಿ ।

ಆತ್ಮಭಿನ್ನತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯುಕ್ತತರಮಿತಿ ।

ಇಂದ್ರೋ ಮಾಯಾಭಿಃ ಪುರುರುಪ ಈಯತೇ ಮಾಯಯಾ ಹ್ಯನ್ಯದಿವ ಭವತಿ ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯ ವಾಚಾಽಽರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋಽಪಾಗಾದಗ್ನೇರಗ್ನಿತ್ವಮಿತ್ಯಾದಿಬಹುಶ್ರುತಿಸಮ್ಮತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏವಂ ಚ ಸತೀತಿ ।

ಸತ ಏವಾಽಽತ್ಮನಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಾನಾಂಗೀಕಾರಾನ್ನಿರ್ಹೇತುಕಮೇವ ಕಾರ್ಯಮುತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ಯದೃಚ್ಛಾವಾದಿನಾಮ್, ಅಸದೇವ ಕಾರ್ಯಮುತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ನೈಯಾಯಿಕಾನಾಮ್ । ಉಭಯಮಪ್ಯಸದಿತಿ ಶೂನ್ಯವಾದಿನಾಂ ಪಕ್ಷಃ । ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಸದೇವ ಕಾರ್ಯಮುತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ಸಾಂಖ್ಯಾದೀನಾಂ ಪರಿಣಾಮಪಕ್ಷ ಉಕ್ತಃ । ಅತ್ರ ಪಕ್ಷಶಬ್ದೇನ ತತ್ತತ್ಪಕ್ಷೋಕ್ತದೋಷಾ ಲಕ್ಷ್ಯಂತೇ । ತತ್ರಾಸತ್ಕಾರಣಪಕ್ಷೇ ದಧ್ಯಾದ್ಯರ್ಥಿನಾಂ ದುಗ್ಧಾದ್ಯನ್ವೇಷಣಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ದೋಷಃ । ಅಸತ್ಕಾರ್ಯಪಕ್ಷೇ ತ್ವಸತಃ ಸತ್ತ್ವಾಪತ್ತಿಃ ಶಶವಿಷಾಣಾದೇರಪ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಶ್ಚ ದೋಷಃ । ಪರಿಣಾಮವಾದೇ ಚ ತಸ್ಯ ಪುರ್ವಮೇವ ಕಾರಣೇ ಸತ್ತ್ವಾತ್ಕುಲಾಲಾದಿಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರಾದಿವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಪೂರ್ವಮಸತ್ತ್ವೇ ಕಾರಣಸ್ಯೈವಾವಸ್ಥಾಂತರಾಪತ್ತಿಲಕ್ಷಣಪರಿಣಾಮತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಉತ್ಪತ್ತ್ಯನಂತರಮಸತ್ತ್ವೇ ತತೋ ವ್ಯವಹಾರಸಿದ್ಧಿರಪರೋಕ್ಷತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಶ್ಚೇತಿ ದೋಷಃ । ಉಭಯಾಸತ್ತ್ವೇ ಚೋಭಯಪಕ್ಷೋಕ್ತದೋಷಾಸ್ತೇ ವಿವರ್ತವಾದೇ ನ ಪ್ರಸಜ್ಜಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದ್ವಾಽಸ್ಮಾಭಿರ್ವಿವರ್ತವಾದಸ್ಯಾಂಗೀಕಾರಾತ್ಪರಿಣಾಮಾದಿಪಕ್ಷಾಂಗೀಕಾರೇ ಪರಪಕ್ಷಾಂಗೀಕಾರಲಕ್ಷಣೋ ದೋಷೋ ಭವೇದಿತಿ ಯಚ್ಛಂಕ್ಯತೇ ತನ್ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ –

ಏವಂ ಚ ಸತೀತಿ ।

ಸುನಿರಾಕೃತಶ್ಚೇತಿ ।

ವಿವರ್ತವಾದಸ್ಯೈವ ಪರಿಗ್ರಹೇಣ ಪಕ್ಷಾಂತರೇಷು ದೋಷಸೂಚನಾದದ್ವಿತೀಯಾತ್ಮನಸ್ತದ್ವಿಪರೀತಪ್ರಪಂಚಾಕಾರತಾಭಿಧಾಯಿನ್ಯಾ ಬಹು ಸ್ಯಾಮಿತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿವರ್ತವಾದಸ್ಯೈವ ಪರಿಗೃಹೀತತ್ವೇನ ಪಕ್ಷಾಂತರಾಣಾಂ ಶ್ರುತಿಬಾಹ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ತೇ ನಿರಾಕೃತಾ ಭವಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಲೋಕಾನಾಂ ಭೌತಿಕತ್ವಾದಂಡಾಂತರ್ವರ್ತಿತ್ವಾಚ್ಚ ಭೂತಸೃಷ್ಟಿತತ್ಪಂಚೀಕರಣಾಂಡಾಸೃಷ್ಟ್ಯನಂತರಂ ತತ್ಸೃಷ್ಟಿರಿತಿ ಗುಣೋಪಸಂಹಾರನ್ಯಾಯಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಽಽಹ –

ಆಕಾಶಾದಿತಿ ।

ಸ್ವಯಮೇವ ವ್ಯಾಚಷ್ಟ ಇತಿ ।

ತೇಷಾಂ ಲೋಕೇಷ್ವಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ದ್ಯುಲೋಕಾತ್ಪರಸ್ತಾದ್ಯೇ ಮಹರಾದಯೋ ಲೋಕಾ ಯಶ್ಚ ತಸ್ಯಾಂಭಸೋ ಲೋಕಸ್ಯಾಽಽಶ್ರುಯೋ ದ್ಯುಲೋಕಸ್ತೇ ಸರ್ವೇಽಂಭಃಶಬ್ದೇನೋಚ್ಯಂತೇ ।

ವೃಷ್ಟ್ಯಂಭಸಸ್ತತ್ರ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –

ಅದ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅಂತರಿಕ್ಷಂ ಮರೀಚಯ ಇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –

ದ್ಯುಲೋಕಾದಿತಿ ।

ಮರೀಚಿಶಬ್ದೇನ ಸೂರ್ಯಕಿರಣಸಂಬಂಧಾದಂತರಿಕ್ಷಲೋಕಂ ಲಕ್ಷಯಿತ್ವಾ ತಸ್ಯೈಕತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರದೇಶಭೇದಾದ್ಬಹುವಚನಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।

ಇದಾನೀಂ ಬಹೂನಾಂ ಮರೀಚೀನಾಂ ಲಕ್ಷಕತ್ವಾತ್ತತ್ಕೃತಂ ಬಾಹುಲ್ಯಮ್ ಗಂಗಾಯಾಂ ಘೋಷ ಇತ್ಯತ್ರ ಲಕ್ಷಕಗತಸ್ತ್ರೀತ್ವಮಿವೇತ್ಯಾಹ –

ಮರೀಚಿಭಿರ್ವೇತಿ ।

ನ ತು ಮರೀಚಿಶಬ್ದೇನಾಂತರಿಕ್ಷಲೋಕಸ್ವೀಕಾರೇ ಮರೀಚಿಸಂಬಂಧೋ ನಿಮಿತ್ತಾಂತರಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ಭ್ರಮಿತವ್ಯಮ್ । ಏತದ್ಭಿನ್ನಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಾಂತರಸ್ಯ ಪೂರ್ವಮನುಕ್ತತ್ವೇನ ವಿಕಲ್ಪಾರ್ಥಕವಾಶಬ್ದಾಯೋಗಾತ್ ।

ಆಪ ಉಚ್ಯಂತ ಇತಿ ।

ಅಧೋಲೋಕವಾಸಿಭಿರ್ಜೀವೈರಾಪ್ಯಮಾನತ್ವಾದಾಪ್ನೋತೇರ್ಧಾತೋರರ್ಥಯೋಗಾತ್ತೇ ಲೋಕಾ ಆಪ ಇತ್ಯುಚ್ಯಂತ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ ।

ನನೂಕ್ತಾನಾಂ ಲೋಕಾನಾಂ ಪಂಚಭೂತಸಂಬಂಧಾವಿಶೇಷಾದ್ಭೂತಾಂತರೇಣ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿನೋಪರಿತನಲೋಕಾ ಲಕ್ಷ್ಯಂತಾಮಂತರಿಕ್ಷಸ್ಯ ಮರೀಚಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಪದಾರ್ಥಾಂತರೇಣ ಮೇಘಾದಿನಾಽಪಿ ಸಂಬಂಧಾತ್ತೇನ ಸ ಲೋಕಃ ಪೃಥವ್ಯಾಸ್ತತೋಽಧೋಲೋಕಾನಾಂ ಚ ಮರಣಾಪ್ತಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಗಮನಾದಿಕ್ರಿಯಾಂತರೇಣಾಪಿ ಯೋಗಾತ್ಕ್ರಿಯಾಂತರೇಣ ತೇ ಲಕ್ಷ್ಯಂತಾಮಿತಿ ಶಂಕತೇ –

ಯದ್ಯಪೀತಿ ।

ಭೂತಾತ್ಮಕತ್ವಮಿತಿ ।

ಭೂತಸಂಬಂಧಿತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇದಮುಪಲಕ್ಷಣಂ ಮೇಘಾದಿಪದಾರ್ಥಾಂತರಸಂಬಂಧೋಽಪಿ ವರ್ತತ ಇತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ಅಂಭಆದೀನಾಮೇವ ತೇಷು ಲೋಕೇಷು ಪ್ರಾಚುರ್ಯಾತ್ತೈರೇವ ತೇ ಲೋಕಾ ಲಕ್ಷಣೀಯಾಃ ಪ್ರಾಚುರ್ಯೇಣ ವ್ಯಪದೇಶಾ ಭವಂತೀತಿ ನ್ಯಾಯಾದಿತಿ ಪರಿಹರತಿ –

ತಥಾಪೀತಿ ।

ಅಬ್ಬಾಹುಲ್ಯಾದಿತ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಂ ಮರೀಚ್ಯಾದೀನಾಮಪಿ ಬಾಹುಲ್ಯಾದಿತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಅಬ್ನಾಮಭಿರಿತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಮರೀಚ್ಯಾದಿನಾಮಭಿರಿತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಯಥಾಶ್ರುತೇಽಬಾತ್ಮಕತ್ವೇನಾಂಭಆದಿಶಬ್ದಲಕ್ಷಕತ್ವಾನುಕ್ತೇರ್ಲೋಕಾನಾಂ ಶಂಕಾನುಪಪತ್ತೇರ್ಮರೀಚ್ಯಾದೀನಾಮಬ್ನಾಮತ್ವಾಭಾವಾದಪ್ಶಬ್ದಸ್ಯಾಪ್ಯಾಪ್ತಿಕ್ರಿಯಾರ್ಥತ್ವೋಕ್ತೇಽಬ್ನಾಮತ್ವಾಭಾವೇನಾಬ್ನಾಮಭಿರಿತಿ ಪರಿಹಾರಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚೇತಿ । ಉಪರಿತನಲೋಕಾದ್ವೃಷ್ಟಿದ್ವಾರೇಣಾಽಽಗತಮಂಭ ಏವಾಸ್ಮಾಭಿಃ ಸಾಕ್ಷಾದುಪಲಭ್ಯತೇ ನ ತು ಭೂತಾಂತರಮಿತ್ಯಸ್ಮದ್ದೃಷ್ಟ್ಯಾಽಬ್ಬಾಹುಲ್ಯಮುಪರಿತನಲೋಕಾನಾಮೂರ್ಧ್ವಲೋಕಗಾಮಿಪ್ರಾಣ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾಽಧೋಲೋಕಗಾಮಿನಾಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಪುರಾಣೇಷು ಬಾಹುಲ್ಯೋಕ್ತೇರ್ಬಹುಭಿರಾಪ್ಯಂತೇಽಧೋಲೋಕಾ ಇತ್ಯಧೋಲೋಕೇಷು ತತ್ಕರ್ತೃಕಾಪ್ತೇರಪಿ ಬಾಹುಲ್ಯಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾಮತಿಶೀಘ್ರಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಂ ಮರಣಾತ್ತಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ರ ಬಾಹುಲ್ಯಮಂತರಿಕ್ಷಸ್ಯ ತು ಮರೀಚಿಬಾಹುಲ್ಯಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇವೇತಿ ಜ್ಞೇಯಮ್ ।

ಅಂಭೋ ಮರೀಚೀರ್ಮರಮಾಪ ಇತ್ಯುಚ್ಯಂತ ಇತಿ ।

ಏತೈರ್ನಾಮಭಿರುಚ್ಯಂತ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ । ಅತ್ರಾತ್ಮಾ ವಾ ಇತ್ಯುಕ್ತಾತ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ಸಂಸಾರೀ ಮೋಚಯಿತವ್ಯತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ಅಸಂಸಾರಿಣೋ ಮೋಕ್ಷಾನುಪಪತ್ತೇಃ ॥೨॥