ತತ್ರಾಽಽತ್ಮಶಾಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ –
ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಆತ್ಮೇತಿ ಪದೇನ ಸರ್ವಜ್ಞಾದಿರೂಪ ಆತ್ಮೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯನ್ವಯಃ । ಅದ್ವಯ ಇತ್ಯನಂತರಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ಶೇಷಃ ।
ನನ್ವಾತ್ಮಶಬ್ದೇನ ಕಥಮುಕ್ತಲಕ್ಷಣ ಆತ್ಮೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ್ಮೃತ್ಯುಕ್ತವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಬಲಾದ್ರೂಢ್ಯಾ ಚೇತ್ಯಾಹ –
ಆಪ್ನೋತೇರಿತಿ ।
ವಾಶಬ್ದಶ್ಚಾರ್ಥ ಆದಾನಂ ಚ ಸಮುಚ್ಚಿನೋತಿ । ತಥಾ ಚ ಸ್ಮೃತಿಃ “ಯಚ್ಚಾಽಽಪ್ನೋತಿ ಯದಾದತ್ತೇ ಯಚ್ಚಾತ್ತಿ ವಿಷಯಾನಿಹ । ಯಚ್ಚಾಸ್ಯ ಸಂತತೋ ಭಾವಸ್ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮೇತಿ ಕೀರ್ತ್ಯತೇ “ ॥ ಇತಿ । ಅತ್ರಾಽಽಪ್ತಿರ್ಜ್ಞಾನಂ ವ್ಯಾಪ್ತಿಶ್ಚೋಚ್ಯತೇ । ಸತ್ತಾಸ್ಫುರಣಾಭ್ಯಾಂ ಸರ್ವಂ ವ್ಯಾಪ್ನೋತೀತಿ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವಂ ಚೋಚ್ಯತೇ । ಸತ್ತಾಪ್ರದನೇನೋಪಾದಾನತ್ವಸೂಚನಾತ್ಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವಮತ್ತೀತ್ಯನೇನ ಸಂಹರ್ತೃತ್ವಮತತೀತ್ಯನೇನ ತ್ರಿವಿಧಪರಿಚ್ಛೇದರಾಹಿತ್ಯಮುಚ್ಯತ ಇತಿ । ಅಶನಾಯಾದಿವರ್ಜಿತತ್ವಾದಿತಿ ವಿಷಯಾದಾನೇನ ರೂಢ್ಯಾ ಚ ಪ್ರತ್ಯಗಭೇದಶ್ಚೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತರೂಪ ಆತ್ಮಪದೇನೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಭಿವ್ಯಕ್ತನಾಮರೂಪವ್ಯಾವರ್ತನೇನಾಽಽತ್ಮಮಾತ್ರಾವಧಾರಣಾರ್ಥೋ ವೈಶಬ್ದ ಇತ್ಯಾಹ –
ವಾ ಇತಿ ।
ಯದುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವತ್ರ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಿತಪ್ರಜಾಪತಿರೂಪತ್ವೇನ ಯದುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದುತೇತಿ ಪಾಠಃ ಸಾಧುಃ । ತತ್ರೋತೇತಿ ಪದೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರಸಿದ್ಧಮುಚ್ಯತೇ ।
ನನ್ವಗ್ರ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾದಾಸೀದಿತಿ ಭೂತತ್ವೋಕ್ತೇಶ್ಚ ಪೂರ್ವಮೇವಾಽಽತ್ಮಮಾತ್ರಮಿದಾನೀಂ ತ್ವಾತ್ಮಮಾತ್ರಂ ನ ಭವತಿ ಕಿಂತು ತತಃ ಪೃಥಕ್ಸದಿತಿ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ನಾದ್ವಿತೀಯ ಆತ್ಮೇತಿ ಶಂಕತೇ –
ಕಿಂ ನೇದಾನೀಮಿತಿ ।
ಜಡಸ್ಯ ಮಾಯಿಕಸ್ಯ ಕದಾಚಿದಪಿ ಸ್ವತಃ ಸತ್ತ್ವಾಯೋಗಾದಾತ್ಮನೋಽದ್ವಿತೀಯತ್ವಸ್ಯ ನ ವಿರೋಧ ಇತ್ಯಾಹ –
ನೇತಿ ।
ತರ್ಹ್ಯಾತ್ಮಮಾತ್ರತ್ವಸ್ಯೇದಾನೀಮಪಿ ಸತ್ತ್ವೇ ಭೂತತ್ವೋಕ್ತೇಃ ಕಾ ಗತಿರಿತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಕಥಂ ತರ್ಹ್ಯಾಸೀದಿತಿ ।
ಇದಮುಪಲಕ್ಷಣಮಗ್ರ ಇತ್ಯಪಿ ಕಥಮಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಜಗತಃ ಕಾಲತ್ರಯೇಽಪ್ಯಾತ್ಮವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಭಾವೋ ಯದ್ಯಪಿ ತಥಾಽಪಿ ತಥಾ ಬೋಧನೇ ಬೋಧ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿರೋಧಶಂಕಯೋಕ್ತಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಬುದ್ಧೌ ನಾಽಽರೋಹೇತ್ ।
ಅತಃ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರಾಸೀದಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಬೋಧ್ಯಸ್ಯ ಚಿತ್ತಮನುಸೃತ್ಯ ತದಪಿ ಜಗತೋ ನಾಮರೂಪಾಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯಭಾವಮಪೇಕ್ಷ್ಯೈವ ನ ತ್ವಿದಾನೀಮಾತ್ಮಮಾತ್ರತ್ವಾಭಾವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣೇತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ –
ಯದ್ಯಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅವ್ಯಾಕೃತೋ ನಾಮರೂಪಭೇದೋ ಯಸ್ಮಿನ್ನಾತ್ಮನಿ ತಥಾವಿಧಾತ್ಮಭೂತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆತ್ಮೈಕಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರಮಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರ್ವಾಗ್ಬುದ್ಧ್ಯೋರಭಾವೇನ ಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯೌ ತಾವಪಿ ನ ಸ್ತಸ್ತಥಾಪೀದಾನೀಂ ತದಾನೀಂತನಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಸುಪ್ತಾದುತ್ಥಿತಃ ಸುಪ್ತಿಕಾಲೀನಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮಿವ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೇಣ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ತದಾನೀಮಾತ್ಮೈಕ ಏವಾಽಽಸೀದಿತಿ ವದತಿ ಪ್ರತ್ಯೇತಿ ಚೇತಿ । ತಥೋಕ್ತೇಶ್ಚರಸ್ಯ ವಾಽಽಕತ್ಮಾಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯೌ ಸ್ತ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಅನೇಕಶಬ್ದೇತಿ ।
ಅವಿವೇಕಿನಾಂ ಘಟಾದಿಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರಂ ಘಟಃ ಸನ್ನಿತ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಪರ್ಯಾಯಸಚ್ಛಬ್ದಗೋಚರಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಗೋಚರಶಬ್ದಸ್ಯ ಭಾವಪ್ರಧಾನತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ಗೋಚರತ್ವಂ ಯಸ್ಯೇತಿ ಬಹುವ್ರೀಹಿಣಾ ನಪುಂಸಕತ್ವಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಆತ್ಮೈಕಶಬ್ದೇತಿ ।
ವಿವೇಕಿನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ವಿಶದಯತಿ –
ಯಥೇತಿ ।
ಅತ್ರಾಽಽತ್ಮಶಬ್ದವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಬಲಾತ್ಸರ್ವಜ್ಞಾದಿಶಬ್ದೋಪಲಕ್ಷಿತಃ ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾನಂತರೂಪೋಽಖಂಡೈಕರಸ ಆತ್ಮೋಪಕ್ಷಿಪ್ತಃ । ತಸ್ಯೈವಾರ್ಥಸ್ಯ ದೃಢೀಕರಣಾರ್ಥಮೇಕಾದಿಪದಾನಿ । ತತ್ರೈಕ ಇತ್ಯಾತ್ಮಾಂತರಾಭಾವ ಉಚ್ಯತೇ । ಏವೇತ್ಯನೇನ ವೃಕ್ಷಾದಾವೇಕತ್ವೇಽಪಿ ಶಾಖಾದಿಭಿರ್ನಾನಾತ್ಮತ್ವವದೇಕಸ್ಯಾಪ್ಯಾತ್ಮನೋ ನಾನಾತ್ಮತ್ವಾಭಾವ ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।
ಸ್ವ ಜಾತೀಯಭೇದಸ್ವಗತಭೇದನಿರಾಕರಣಾರ್ಥತ್ವೇನ ಪದದ್ವಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ವಿಜಾತೀಯಭೇದನಿರಾಕರಣಾರ್ಥತ್ವೇನ ನಾನ್ಯತ್ಕಿಂಚನೇತಿ ಪದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ನಾನ್ಯದಿತಿ ।
ನನು ಜಡಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಕಾರಣೀಭೂತಾ ಜಡಾ ಮಾಯಾ ವರ್ತತ ಇತಿ ಕಥಂ ವಿಜಾತೀಯಭೇದನಿಷೇಧ ಇತ್ಯತ ಆಹ –
ಮಿಷದಿತಿ ।
ಮಾಯಾಯಾಃ ಸತ್ತ್ವೇಽಪಿ ತದಾನೀಂ ವ್ಯಾಪಾರಾಭಾವಾದ್ವ್ಯಾಪಾರವತೋಽನ್ಯಸ್ಯ ನಿಷೇಧಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ನಿರ್ವ್ಯಾಪಾರಾಯಾ ಅಪಿ ತಸ್ಯಾ ಅನ್ಯಸ್ಯಾಃ ಸತ್ತ್ವ ಆತ್ಮಶಬ್ದೋಕ್ತಂ ತಸ್ಯಾಖಂಡೈಕರಸತ್ವಂ ನ ಸಿಧ್ಯೇದಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಇತರದ್ವೇತಿ ।
ನಿರ್ವ್ಯಾಪಾರಂ ವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ಮಾಯಾ ತಥಾವಿಧಾಽಸ್ತೀತಿ ಪುನಃ ಪೂರ್ವೋಕ್ತದೋಷಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಮಿಷದಿತ್ಯನೇನ ಸ್ವತಂತ್ರಂ ಸ್ವತಃ ಸತ್ತಾಕಮುಚ್ಯತೇ ।
ತಥಾವಿಧಸ್ಯ ಚ ನಿಷೇಧ ಇತಿ ವ್ಯತಿರೇಕದೃಷ್ಟಾಂತೇನಾಽಽಹ –
ಯಥೇತಿ ।
ಅನಾತ್ಮಪಕ್ಷಪಾತೀತಿ ।
ಆತ್ಮಶಕ್ತಿತಯಾಽಽತ್ಮನ್ಯೇವಾಂತರ್ಭೂತಮಾತ್ಮಪಕ್ಷಪಾತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತದ್ಭಿನ್ನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಕ್ತಿತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಾಭಾಕರಾಣಾಮಿವ ತಸ್ಯಾಃ ಸ್ವತಃ ಸತ್ತ್ವಂ ಸ್ಯಾನ್ನೇತ್ಯಾಹ –
ಸ್ವತಂತ್ರಮಿತಿ ।
ಯಥಾ ಸಾಂಖ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರಧಾನಶಕ್ತಿಭೂತಂ ಸ್ವತಃಸತ್ತಾಕಮಸ್ತಿ, ಕಾಣಾದಾನಾಂ ಚ ತಥಾವಿಧಾ ಅಣವಃ ಸಂತಿ, ತಥಾವಿಧಮಾತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಮಿಷದಿತ್ಯನೇನಾನೂದ್ಯ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ । ಮಾಯಾ ತು ನ ತಥಾಭೂತೇತಿ ನೋಕ್ತದೋಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ದೀಪಿಕಾಯಾಂ ತು ಧಾತೂನಾಮನೇಕಾರ್ಥತ್ವೇನ ಮಿಷದಿತಿ ಧಾತೋರಾಸೀದಿತ್ಯರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ನಾನ್ಯತ್ಕಿಂಚನಾಽಽಸೀದಿತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥ ಉಕ್ತಃ ।
ತದಯಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ –
ಇದಂ ಜಗದಗ್ರೇ ಸಜಾತೀಯವಿಜಾತೀಯಸ್ವಗತಭೇದರಹಿತಾತ್ಮೈವಾಽಽಸೀದಿತಿ ।
ಅನೇನಾಽಽತ್ಮನೋಽದ್ವಿತೀಯತ್ವಂ ಜಗತಸ್ತಥಾವಿಧಾತ್ಮಮಾತ್ರತಯಾ ಮೃಷಾತ್ವಂ ಚ ಸೂಚಿತಮ್ । ಅನೇನಾಗ್ರೇ ಜಗತ ಆತ್ಮಮಾತ್ರತ್ವೋಕ್ತೇರ್ನ ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರಯೋಜನಮಾತ್ಮೈಕ ಏವಾಽಽಸೀನ್ನಾನ್ಯತ್ಕಿಂಚನೇತ್ಯೇತಾವತೈವಾಖಂಡತ್ವಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಾಶಂಕಾ ನಿರಸ್ತಾ । ಜಗನ್ಮೃಷಾತ್ವಸೂಚನಸ್ಯೈವ ಪ್ರಯೋಜನತ್ವಾತ್ । ನ ಚೈವಮರ್ಥಭೇದೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಅಖಂಡತ್ವಸಂಭಾವಾನಾರ್ಥಮೇವ ಜಗದನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವಸ್ಯೇದಂ ; ಜಗದಖಂಡಾತ್ಮೈವೇತಿ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಶೇಷೇಣೋಕ್ತತ್ವಾತ್ । ವಿಶೇಷಣಾನಾಂ ಚಾರ್ಥಾತ್ಸಿದ್ಧೇಃ “ಸೋಮೇನ ಯಜೇತೇ” ತ್ಯತ್ರೇವೇತಿ । ಅತ್ರಾರ್ಥದ್ವಯಸ್ಯಾಪಿ ಸೂಚಿತತ್ವಾದೇವಾಂತೇಽಪಿ ತಸ್ಯ ತ್ರಯ ಅವಸ್ಥಾಸ್ತ್ರಯಃ ಸ್ವಪ್ನಾ ಇತಿ ಜಾಗ್ರದಾದೇಃ ಸ್ವಪ್ನತ್ವೇನ ಮೃಷಾತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ಸ ಏತಮೇವ ಪುರುಷಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತತ್ತಮಪಶ್ಯದಿತ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದೋಕ್ತಂ ತತ್ತಮತ್ವಂ ತ್ರಿವಿಧಪರಿಚ್ಛೇದರಾಹಿತ್ಯಲಕ್ಷಣಮಖಂಡತ್ವಂ ವಕ್ಷ್ಯತಿ । ನ ಚೇದಮಾತ್ಮೈವಾಽಽಸೀದಿತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನಾಽಽತ್ಮನೋ ಜಗದ್ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಮೇವ ಪ್ರತೀಯತೇ ನ ತು ಜಗತೋ ಮೃಷಾತ್ವಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಆತ್ಮೈಕ ಏವೇತಿ ಪದೈರುಕ್ತೇಽಖಂಡೈಕರಸೇ ತದ್ವಿಪರೀತಜಗತ್ಪ್ರತೀತೇರತಸ್ಮಿಂಸ್ತದ್ಬುದ್ಧಿರೂಪತ್ವೇನ ಮೃಷಾತ್ವಸಿದ್ಧೇರ್ಜಗದ್ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಸ್ಯ ಘಟಃ ಸನ್ನಿತ್ಯಾದಿರೂಪೇಣ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ಪ್ರಯೋಜನಾಭಾವೇನ ಚ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದನಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ಮೃಷಾತ್ವಮೇವ ತದರ್ಥಃ । ಮಿಷದಿತ್ಯನೇನ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯನಿಷೇಧೇನ ಸ್ವತಃ ಸತ್ತಾನಿಷೇಧಾದಪಿ ಮೃಷಾತ್ವಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ । ಸ್ವತಃ ಸತ್ತಾವತ್ತ್ವೇ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರೇ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮೇವ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚಾನೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣೇದಾನೀಮಪಿ ಮೃಷಾತ್ವಸ್ಯಾಽಽತ್ಮಾಖಂಡತ್ವಸ್ಯ ಚ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾದಗ್ರ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಂ ವ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಇದಾನೀಮಾತ್ಮಭಿನ್ನತಯಾ ಪೃಥಕ್ಸತ್ತ್ವೇನ ಚ ಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವೇನ ತಸ್ಯ ಸಹಸಾಽಽತ್ಮಮಾತ್ರತ್ವೇ ಬೋಧಿತೇ ವಿರೋಧಿಪ್ರತೀತ್ಯಾ ತಸ್ಯ ಬುದ್ಧ್ಯನಾರೋಹಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಗುಡಜಿಹ್ವಿಕಾನ್ಯಾಯೇನಾಽಽದೌ ಪೃಥಙ್ನಾಮರೂಪಾನಭಿವ್ಯಕ್ತಿದಶಾಯಾಮಾತ್ಮಮಾತ್ರತ್ವಂ ಬೋಧ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಿನ್ಬೋಧಿತೇ ಪಶ್ಚಾತ್ತನ್ನ್ಯಾಯೇನೇದಾನೀಮಪಿ ಸ್ವಯಮೇವಾಽಽತ್ಮಮಾತ್ರತ್ವಂ ಜ್ಞಾಸ್ಯತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣಾಗ್ರ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣೋಪಪತ್ತೇಃ ।ಯದ್ವಾ ವಾಜಸನೇಯಕೇ – “ತದ್ಧೇದಂ ತರ್ಹ್ಯವ್ಯಾಕೃತಮಾಸೀತ್” ಇತಿ ಸೃಷ್ಟೇಃ ಪ್ರಾಕ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾನಭಿವ್ಯಕ್ತನಾಮರೂಪಾವಸ್ಥಬೀಜಭೂತಾವ್ಯಾಕೃತಾತ್ಮತೋಚ್ಯತೇ, ಇಹ ತು ಆತ್ಮಮಾತ್ರತಾ ।ತತ್ರ ಶ್ರುತ್ಯೋರ್ವಿರೋಧಪರಿಹಾರಾಯೋಪಸಂಹಾರೇ ಕರ್ತವ್ಯ ಇಹಾವ್ಯಾಕೃತಪದಮುಪಸಮ್ಹ್ರಿಯತೇ । ತತ್ರ ಚಾಽಽತ್ಮಪದಮಿತೀದಮಗ್ರೇಽವ್ಯಾಕೃತಮಾಸೀತ್ತಚ್ಚ ಸದಾಽಽತ್ಮೈವಾಽಽಸೀದಿತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಸಿಧ್ಯತಿ । ತತ್ರಾವ್ಯಾಕೃತಶಬ್ದೇನ “ತಮಆಸೀತ್ತಮಸಾ ಗೂಢಮಗ್ರೇ” “ಮಾಯಾಂ ತು ಪ್ರಕೃತಿಂ ವಿದ್ಯಾತ್” ಇತ್ಯಾದಿಷು ಜಗದ್ಬೀಜಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ತಮ ಆದಿಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾತ್ತಮೋರೂಪಾ ಮಾಯೋಚ್ಯತೇ, ತೇನ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಗ್ರೇಽನಭಿವ್ಯಕ್ತನಾಮರೂಪಾತ್ಮಕಮಾಯಾತ್ಮಕತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತಿ । ತಸ್ಯಾಶ್ಚಾಽಽತ್ಮತಾದಾತ್ಮ್ಯೋಕ್ತ್ಯಾ ಸಾಂಖ್ಯಮತವತ್ಸ್ವತಂತ್ರತ್ವನಿರಾಸೇನ ತತ್ರ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತಿ । ತಯೋಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭವಾದ್ಯಭಾವೇನ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾನಿರ್ವಾಹಾತ್ತತಶ್ಚಾಽತ್ಮನೋಽಖಡತ್ವಂ ತದ್ಭಿನ್ನಸ್ಯ ಮೃಷಾತ್ವಂ ಚಾಽಽತ್ಮನಃ ಪರಿಣಮಮಾನಾವಿದ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನ ವಿವರ್ತೋಪಾದಾನತ್ವಂ ತಸ್ಯಾಶ್ಚ ಪರಿಣಾಮಿತ್ವಂ ಚ ಸೂಚಿತಂ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಚ ಮೃಷಾತ್ವಾರ್ಥಮೇವಾವ್ಯಾಕೃತಾತ್ಮತ್ವಮುಚ್ಯತೇ । ತಸ್ಯಾವ್ಯಾಕೃತಸ್ಯಾಽಽತ್ಮತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ಮಾಯಾತ್ವೇನ ಚ ಮೃಷಾತ್ವಾದಿದಾನೀಂ ತು ನಾನಭಿವ್ಯಕ್ತನಾಮರೂಪಬೀಜಾತ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯಗ್ರ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಮಪ್ಯರ್ಥವತ್ । ತದಭಿಪ್ರೇತ್ಯೈವ ಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರನಭಿವ್ಯಕ್ತನಾಮರೂಪಭೇದಾತ್ಮಭೂತಮಾತ್ಮೈಕಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರಂ ಜಗದಿದಾನೀಂ ತು ವ್ಯಾಕೃತನಾಮರೂಪಭೇದವತ್ತ್ವಾದನೇಕಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರಮಾತ್ಮೈಕಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರಂ ಚೇತಿ ವಿಶೇಷ ಇತೀದಾನೀಂತನಾಭಿವ್ಯಕ್ತನಾಮರೂಪಬೀಜಾತ್ಮತ್ವಮೇವಾಗ್ರಶಬ್ದಸ್ಯ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಮುಕ್ತಮ್ । ನ ಚ ಸಾಕ್ಷಾದಿದಾನೀಮೇವ ಮಾಯಾತ್ಮತ್ವೇನ ಮೃಷಾತ್ವಮುಚ್ಯತಾಮಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿರೋಧೇನ ತಥಾ ಬೋಧಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾನ್ನಾಮರೂಪಾಭಿವ್ಯಕ್ತೇಃ ಸೃಷ್ಟೇಃ ಪೂರ್ವಮಭಾವೇನೇದಾನೀಮೇವ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವೇನ ಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಾದಪಿ ರಜ್ಜುಸರ್ಪಾದಿವನ್ಮೃಷಾತ್ವಮಿತಿ ವಕ್ತುಮಪಿ ಪ್ರಾಗವ್ಯಾಕೃತತ್ವೋಕ್ತಿರರ್ಥವತೀತಿ ನ ಕಿಂಚಿದವದ್ಯಮ್ । ಅಥವಾ ಜಗದಧಿಷ್ಠಾನಂ ಕಿಂಚಿತ್ಸದ್ರೂಪಂ ಸಂಭಾವಯಿತುಮಿದಮಗ್ರ ಆಸೀದಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಅಸಂಭಾವಿತೇ ತಸ್ಮಿನ್ನಖಂಡಾತ್ವೋಕ್ತೇರ್ನಿರ್ವಿಷಯತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅನೇನಾಸತಃ ಶಶವಿಷಾಣಾದೇರಿವ ಸದ್ರೂಪೇಣೋತ್ಪತ್ತ್ಯಸಂಭಾವಾತ್ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಸದಾತ್ಮಿಕಾ ಕಾಚಿತ್ಸಂಭಾವಿತಾ । ತಸ್ಯಾಶ್ಚಾಚೇತನತ್ವೇ ಕಾರ್ಯಾಕಾರೇಣ ಸ್ವತೋಽಪ್ರವೃತ್ತೇರತಿರಿಕ್ತಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಾನಾಂಗೀಕಾರೇ ಚ ಗೌರವಾತ್ । ಉಪಾದಾನಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಯೋರೇಕಸ್ಮಿನ್ನೇವಾಽಽತ್ಮನಿ ಘಟಸಂಯೋಗಾದಾವಿವ ಸಂಭವಾಚ್ಚ ಚೇತನತ್ವಮಾತ್ಮೈವೇತ್ಯನೇನ ಸಂಭಾವ್ಯತೇ । ಏವಂ ಸಂಭಾವಿತೇ ಹ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಾಭಿನ್ನೌಪಾದಾನಕಾರಣ ಆತ್ಮನ್ಯಖಂಡೈಕರಸತ್ವಂ ತಸ್ಯ ವಕ್ತುಮೇಕ ಏವ ನಾನ್ಯತ್ಕಿಂಚನೇತಿ ಪದಾನಿ । ಅಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಚೇದಮಗ್ರ ಆತ್ಮೈವಾಽಽಸೀದಿತ್ಯಂಶೇನ ಸಂಭಾವಿತಂ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಗ್ರೂಪಮನೂದ್ಯ ಯದಾತ್ಮಕಮಿದಮಾಸೀತ್ಸ ಏಕ ಏವ ನಾನ್ಯತ್ಕಿಂಚನೇತ್ಯಖಂಡೈಕರಸತ್ವಂ ವಿಧೀಯತ ತಿ ನ ಕಸ್ಯಚಿದಪ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ । ಅತ ಏವ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ “ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್” ಇತ್ಯಸ್ಯ ಸದ್ರೂಪಕಾರಣಸಂಭಾವನಾರ್ಥತ್ವಾದೇವ ತತ್ಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ತದ್ಧೈಕ ಆಹುರಿತ್ಯಾದಿನಾಽಸತ್ಕಾರಣವಾದೋ ನಿರಸ್ತಃ । ಅನ್ಯಥಾಽಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಸತೋಽದ್ವಿತೀಯತ್ವಮಾತ್ರವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ತಸ್ಯಾಪ್ರಸ್ತುತತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಕಾರಣಸ್ಯಾದ್ವಿತೀಯತ್ವಾದೇವ ಚ ತದನ್ಯಸ್ಯ ಮೃಷಾತ್ವಮಪಿ ಸಿಧ್ಯತಿ । ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಮೃಷಾತ್ವೇ ತನ್ನಿರೂಪಿತಂ ಕಾರಣತ್ವಮಪಿ ತಥೇತಿ ತಥಾವಿಧಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾನ್ಮುಕ್ತಿರಪಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ನ ಕಿಂಚಿದವದ್ಯಮ್ । ದೀಪಿಕಾಯಾಂ ತ್ವಿದಮಾತ್ಮೈವಾಽಸೀದಿತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಬಾಧಾಯಾಂ ಯಶ್ಚೋರಃ ಸ ಸ್ಥಾಣುರಿತಿವದಿದಾನೀಂ ಜಗದ್ವಿಶಿಷ್ಟಾತ್ಮಪ್ರತಿಭಾಸೇನ ತತ್ರ ಬಾಧಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಸ್ಥಿತಿಕಾಲಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯಾಗ್ರಶಬ್ದೇನ ಸೃಷ್ಟೇಃ ಪ್ರಾಚೀನ ಕಾಲ ಉಪಾದೀಯತೇ । ಸೃಷ್ಟಪ್ರಪಂಚಬಾಧಯಾ ಸಿದ್ಧಸ್ಯಾಖಂಡೈಕರಸತ್ವಸ್ಯ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕರಣಾರ್ಥಮೇಕಾದಿಶಬ್ದಾ ಇತಿ ನ ಕಸ್ಯಾಪ್ಯಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರಾಗ್ರಶಬ್ದಸ್ಯ ನ ಪ್ರಯೋಜನಮಾರೋಪ್ಯ ಪ್ರತೀತಿದಶಾಯಾಮೇವ ಯಶ್ಚೋರಃ ಸ ಸ್ಥಾಣುರಿತ್ಯಾದೌ ಬಾಧದರ್ಶನೇನೇಹಾಪಿ ಜಗತ್ಪ್ರತೀತಿದಶಾಯಾಮೇವ ತದ್ಬಾಧನಸ್ಯ ನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾತ್ಸೃಷ್ಟೇಃ ಪ್ರಾಗಪ್ರತೀತಸ್ಯ ಬಾಧಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಕಿಂಚ ಕಾಲತ್ರಯನಿಷೇಧೋ ಹಿ ಬಾಧಃ ಪ್ರಾಕ್ಕಾಲ ಏವ ನಿಷೇಧೇ ಬಾಧ ಏವ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಹಿ ಪಾಕರಕ್ತೇ ಘಟೇ ಪೂರ್ವಂ ನ ರಕ್ತೋ ಘಟ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಂ ಬಾಧಂ ಮನ್ಯಂತೇ । ಅತ ಏವ ಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರವ್ಯಾಕೃತನಾಮರೂಪಭೇದಾತ್ಮಭೂತಂ ಜಗದಾಸೀದಿತಿ ಜಗತಃ ಕಾರಣಾತ್ಮನಾ ಸತ್ತೈವೋಕ್ತಾ ನ ತು ಬಾಧ ಇತಿ । ನ ಚ ಸೃಷ್ಟೇಃ ಪ್ರಾಕ್ಕಾಲಾಭಾವೇನಾಗ್ರ ಇತಿ ಕಥಂ ಕಾಲಸಂಬಂಧಯೋಗ ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಪ್ರಾಕ್ಕಾಲೇ ಘಟಶರಾವಾದಿಕಂ ಮೃದೇವಾಽಽಸೀದಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇಷು ಕಾಲಸಂಬಂಧೇನೈವ ಬೋಧನಸ್ಯ ವ್ಯುತ್ಪನ್ನತ್ವೇನೇಹಾಪಿ ತಥೈವ ಬೋಧಯಿತುಂ ಕಾಲಸಂಬಂಧಾರೋಪೋಪಪತ್ತೇಃ । ಯಥಾ ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ಶಿರ ಇತ್ಯಾದಾವವಯವಾವಯವಿಭೇದೇನ ಬೋಧನಸ್ಯ ದೃಷ್ಟತ್ವೇನ ರಾಹೋಃ ಶಿರ ಇತ್ಯಾದಾವಪಿ ತತ್ಕಲ್ಪನಮ್ । ಯಥಾ ವಾ ಪೂರ್ವಕಾಲೇಽಪಿ ಕಾಲ ಆಸೀದಿತ್ಯಾದೌ ಕಾಲಾಂತರಸಂಬಂಧಾರೋಪಣಂ ತದ್ವತ್ । ದೀಪಿಕಾಯಾಂ ತು ಪರರೀತ್ಯಾ ಪರೋ ಬೋಧನೀಯ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಪರಮತೇ ಕಾಲಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರಾಗಪಿ ಸತ್ತ್ವಾತ್ತದ್ರೀತ್ಯಾ ಕಾಲಸಂಬಂಧ ಉಕ್ತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಚಾಽಽತ್ಮಾ ವಾ ಆಸೀದಿತಿ ಸತ್ತಾವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಮೇವ ಪ್ರತೀಯತ ಕರ್ತುಃ ಕ್ರಿಯಾಶ್ರಯತ್ವಾದಿತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಸವಿತಾ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತ್ಯಾದೌ ಕರ್ತೃವಾಚಿಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ ಸಾಧುತ್ವಮಾತ್ರಾರ್ಥತ್ವೇನ ಸವಿತುಃ ಪ್ರಕಾಶರೂಪತ್ವಪ್ರತ್ಯಯವದಾತ್ಮನ ಏವ ಸದ್ರೂಪತ್ವಪ್ರತೀತೇಃ । ಅತಿರಿಕ್ತಸತ್ತಾಜಾತ್ಯಭಾವಾಚ್ಚ । ಅನ್ಯಥಾ ಸತ್ತಾಽಽಸೀದಿತ್ಯಾದಾವಗತೇರಿತಿ ಸರ್ವಂ ಸುಸ್ಥಮ್ । ಏವಂ ಸೂತ್ರಿತಮಾತ್ಮನೋಽಖಂಡೈಕರಸತ್ವಂ ಸಾಧಯಿತುಮುಪಕ್ಷಿಪ್ತಂ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಮೃಷಾತ್ವಂ ತದಧ್ಯಾರೋಪಾಪವಾದಾಭ್ಯಾಂ ದೃಢೀಕರ್ತುಮಧ್ಯಾಯಶೇಷಃ । ತತ್ರಾಪ್ಯಧ್ಯಾರೋಪಾರ್ಥಂ ಸ ಜಾತೋ ಭೂತಾನೀತ್ಯತಃ ಪ್ರಾಕ್ತನಸ್ತದಾದಿರಪವಾದಾರ್ಥಃ । ತತ್ರಾಪಿ ವಾಚಾಽಽರಂಭಣನ್ಯಾಯೇನಾಽಽತ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ವಿಕಾರತ್ವೇನ ಮೃಷಾತ್ವಂ ವಕ್ತುಂ ಸೃಷ್ಟಿವಾಕ್ಯಮ್ ।
ತತ್ರ ಸ್ತ್ರಷ್ಟುರಾತ್ಮನಃ ಸಂಭಾವಿತಂ ಚೇತನತ್ವಂ ದೃಢೀಕರ್ತುಮೀಕ್ಷಣಮಾಹ –
ಸ ಸರ್ವಜ್ಞೇತಿ ।
ನನ್ವೇಕಸ್ಯಾಖಂಡಸ್ಯ ಕಥಮೀಕ್ಷಣಂ ಸಾಧನಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನ ತಸ್ಯ ಸಾಧನಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯೈಕಃ ಸನ್ನಪಿ ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ವಾಭಾವ್ಯಾದೀಕ್ಷತೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅತ್ರಾಽಽಡಾಗಮಾಭಾವಶ್ಛಾಂದಸಃ ।
ಇಮಮೇವಾಭಿಪ್ರಾಯಂ ಶಂಕಾಪರಿಹಾರಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕರೋತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರ ಕರಣಾನೀಂದ್ರಿಯಾಣಿ ಕಾರ್ಯಂ ಶರೀರಮಿತಿ ವಿವೇಕಃ ।
ತದ್ರಹಿತಸ್ಯಾಪಿ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯೇ ಶ್ರುತಿಮಾಹ –
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಅಪಾದೋ ಜವನೋಽಪಾಣಿರ್ಗ್ರಹೀತೇತ್ಯನ್ವಯಃ । ಪಶ್ಯತ್ಯಚಕ್ಷುಃ ಸ ಶೃಣೋತ್ಯಕರ್ಣಃ । ಸ ವೇತ್ತಿ ವೇದ್ಯಂ ನ ಚ ತಸ್ಯಾಸ್ತಿ ವೇತ್ತಾ ತಮಾಹುರಗ್ರ್ಯಂ ಪುರುಷಂ ಮಹಾಂತಮಿತಿ ಮಂತ್ರಶೇಷಃ । ನ ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಂ ಕರಣಂ ಚ ವಿದ್ಯತೇ ನ ತತ್ಸಮಶ್ಚಾಭ್ಯಧಿಕಶ್ಚ ದೃಶ್ಯತೇ । ಪರಾಽಸ್ಯ ಶಕ್ತಿರ್ವಿವಿಧೈವ ಶ್ರೂಯತೇ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀ ಜ್ಞಾನಬಲಕ್ರಿಯಾ ಚೇತ್ಯಾದಿರಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ನನು ಸ್ವಾಭಾವಿಕನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯೇನ ಕಥಂ ಕಾದಾಚಿತ್ಕೇಕ್ಷಣಮಿತಿ । ಅತ್ರ ಕೇಚಿತ್ಸರ್ಗಾದೌ ಪ್ರಾಣಿಕರ್ಮಭಿರೇಕಾ ಸೃಜ್ಯಾಕಾರಾಽವಿದ್ಯಾವೃತ್ತಿರುತ್ಪದ್ಯತೇ । ತಸ್ಯಾಮಾತ್ಮಚೈತನ್ಯಂ ಪ್ರತಿಬಿಂಬತೇ ತದೇವೇಕ್ಷಣಂ ತಚ್ಚಾಽಽದಿಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್ಸ್ವಪರನಿರ್ವಾಹಕಮಿತಿ ನ ತತ್ರಾಪೀಕ್ಷಣಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾ ಸರ್ವೈರಪಿ ಪ್ರಥಮಕಾರ್ಯೇಽನವಸ್ಥಾಪರಿಹಾರಾಯೈವಮೇವ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹುಃ । ಅಪರೇ ತು ಪ್ರಾಣಿಕರ್ಮವಶಾತ್ಸೃಷ್ಟಿಕಾಲೇಽಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯುನ್ಮುಖೀಭೂತಾನಭಿವ್ಯಕ್ತನಾಮರೂಪಾವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಸತ್ಸ್ವರೂಪಚೈತನ್ಯಮೇವೌನ್ಮುಖ್ಯಸ್ಯ ಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಾತ್ಕಾದಾಚಿತ್ಕಮೀಕ್ಷಣಮಿತ್ಯಾಹುಃ । ಅನ್ಯೇ ತ್ವೀಕ್ಷಣವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಸ್ಯಾಚೈತನ್ಯವ್ಯಾವೃತ್ತಿಪರತ್ವಾದೀಕ್ಷಣೇ ತಾತ್ಪರ್ಯಾಭಾವಾಚ್ಚ ನ ತತ್ರ ಭೂಯಾನಾಗ್ರಹಃ ಕರ್ತವ್ಯಃ ಇತ್ಯಾಹುಃ ।
ನು ಶಬ್ದೋ ವಿತರ್ಕಾರ್ಥ ಇತಿ ಮನಸಿ ನಿಧಾಯಾಽಽಹ –
ನ್ವಿತಿ ।
ಲೋಡರ್ಥಸ್ಯ ವಿಧ್ಯಾದೇಃಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯಸಂಭವಾಲ್ಲೋಟೋ ಲಡರ್ಥತ್ವಮಾಹ –
ಸೃಜ ಇತಿ ।
ಅಹಮಿತೀತ್ಯಸ್ಯೇಕ್ಷತೇತಿ ಪೂರ್ವೇಣಾನ್ವಯಃ ॥೧॥