వాఙ్మనసాగోచరత్వే శ్రవణమననయోరసమ్భవాదాత్మనో వేదనం న సమ్భవతితి శఙ్కతే –
కథమితి ।
తర్హి మాఽస్త్వాత్మవేదనమిత్యాశఙ్క్య శ్రుతేరనతిశఙ్క్యత్వాదాత్మవేదననిషేధాయోగాత్తత్రోపాయం పృచ్ఛామీత్యాహ బ్రూహీతి । కేన ప్రకారేణ స మ ఆత్మేతి విద్యాం తం ప్రకారం బ్రూహీత్యన్వయః ।
నేతి నేతీత్యాదిశ్రుత్యుదాహరణేనైవేతరనిషేధేనైవ తస్య స్వప్రకాశస్య బోధ ఇతి వేదనప్రకారస్యోక్తత్వాత్ప్రకారాన్తరాసమ్భవాదనేనైవ ప్రకారేణావిషయతయా వేదితవ్య ఇతి మత్వా సోపహాసముత్తరమాహ –
అత్రాఽఽఖ్యాయికామితి ।
ముగ్ధ ఇతి ।
మూఢ ఇత్యర్థః । స్థావరాదీతి । న త్వం స్థావరాదిరూప ఇత్యర్థః । నన్వితరనిషేధేన తద్భేదజ్ఞానేఽపి త్వమేవమ్భూత ఇత్యనభిధానేఽహమేవమ్భూత ఇతి జ్ఞానాభావాత్తదర్థం విధిముఖేన బోధనం కార్యమత ఆహ నాసీతి । అపరోక్షతయా ప్రతీయమానే వస్తుని విపర్యయేణ గృహీతే విపర్యయనిరాసమాత్రే యత్నః కార్యో న తు స్వరూపబోధే తస్య స్వయమేవ ప్రతీతేః । తథాఽపి చేన్న బోద్ధుం శక్నోతి తర్హ్యతిమూఢత్వాదుపదేశానర్హ ఎవ స ఇత్యర్థః ।
అతః ప్రకృత ఆత్మనో నిత్యాపరోక్షస్యాహం మనుష్య ఇత్యాదినాఽఽరోపితరూపేణ ప్రతీతేస్తస్య నేతి నేతి యతో వాచో నివర్తన్త ఇతీతరనిషేధే కృతే స్వప్రకాశస్య స్వయమేవ ప్రతీతిసమ్భవాదయమేవోపదేశప్రకారో నాన్య ఇత్యుపసంహరతి –
తస్మాదితి ।
నను శాస్త్రం వినాఽప్యన్యతో విధిముఖేనాఽఽత్మావబోధోఽస్త్విత్యత ఆహ –
న హ్యగ్నేరితి ।
శాస్త్రైకసమధిగమ్యత్వాదాత్మనో న హేత్వన్తరేణ బోధః సమ్భవతీత్యర్థః ।
శాస్త్రీయోఽప్యవబోధప్రకారోఽయమేవ నాన్య ఇతీతరనిషేధమాత్రేణోపరమాన్నిశ్చీయత ఇత్యాహ –
అత ఎవేతి ।
ఇత్యనుశాసనమితిపదేనార్థాదనుశాసనాన్తరనిషేధాదప్యేవమేవేత్యాహ –
తథాఽనన్తరమితి ।
తత్త్వమసీత్యత్రాపి తత్పదార్థసామానాధికరణ్యేన త్వమ్పదార్థే కర్తృత్వాదినిషేధేనైవ తస్య బ్రహ్మత్వబోధ ఇత్యాహ –
తత్త్వమసీతి ।
తత్కేన కం పశ్యేదితి దర్శనక్రియాకర్మత్వనిషేధాదప్యవేద్యతయైవాఽఽత్మనో జ్ఞానమిత్యాహ –
యత్ర త్వస్యేతి ।
ఎవమాద్యపీతి ।
వేద్యత్వం నిషేధతీతి శేషః ।
తస్మాదాత్మనః కర్తృత్వాదిధర్మవత్తయా ప్రమాణేన జ్ఞాతుమశక్యత్వాత్తద్ధర్మవత్త్వప్రత్తీతేరజ్ఞానమూలత్వేన భ్రమత్వాత్సంసారిత్వేన ప్రతీతస్య వస్తుతో బ్రహ్మమాత్రత్వాదనేనైవ న్యాయేనేశ్వరస్యాపి సర్వజ్ఞత్వాదికోపాధికల్పనస్య భ్రమత్వాద్భేదే మానాభావాత్తస్యాపి వస్తుతో బ్రహ్మమాత్రత్వాన్న త్రయ ఆత్మానః కిన్త్వాత్మైక ఎవాఖణ్డైకరస ఇత్యభిప్రేత్యైవమ్భూతస్య కథం సంసారప్రతీతిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽత్మనః సంసారస్యాజ్ఞానత ఔపాధికత్వముత్తరాధ్యాయసఙ్గత్యుపయోగితయాఽఽహ –
యావదయమితి ।
బాహ్యానిత్యదృష్టిలక్షణమితి ।
ప్రత్యగాత్మనో బాహ్యామన్తఃకరణవృత్తిం వృత్తివృత్తిమతోరభేదాదన్తఃకరణమిత్యర్థః ।
ఎవమధ్యారోపాపవాదాభ్యామాత్మతత్త్వం నిరూప్యోక్తాత్మతత్త్వజ్ఞానే వైరాగ్యం హేతురితి తదర్థం జీవావస్థాః ప్రపఞ్చయన్నర్థాత్తస్య త్రయ ఆవసథా ఇత్యుపక్షిప్తం శరీరత్రయం చ ప్రపఞ్చయితుం పఞ్చమాధ్యాయమవతారయన్భూమికాం కరోతి –
స ఎవమితి ।
యావదయమిత్యారభ్య వోత్తరాధ్యాయస్య భూమికా ।
ఇదానీమధ్యాయమవతారయతి స ఎవమితి । –
ఇత్యేతమర్థమితి ।
ఇతి జిజ్ఞాసాయామవస్థారూపమర్థమిత్యర్థః ।
వైరాగ్యహేతోరితి ।
వైరాగ్యార్థమిత్యర్థః । జీవావస్థారూపస్య జన్మత్రయస్యాత్యన్తబీభత్సారూపత్వాత్తద్విచారే వైరాగ్యం భవతీతి భావః ।