తర్హి సర్వమప్రమాణమస్త్వితి కశ్చిచ్ఛఙ్కతే –
అస్త్వితి ।
వివక్షితార్థేఽపి విషం భుఙ్క్ష్వ స ప్రజాపతిరాత్మనో వపాముదఖిదదిత్యాదీనామివ ప్రామాణ్యసమ్భవేనాప్రామాణ్యం న కస్యచిదపి యుక్తమ్ ।
వివక్షితార్థే చ నాసఙ్గతిరితి ద్వితీయం దూషయతి –
నేతి ।
లోకే స్వయమేవ ద్వారంకృత్వాఽనేకేషు గృహేషు ప్రవిష్టస్య దేవదత్తస్యైకత్వదర్శనాత్తద్వదాత్మన ఎకత్వమితి బోధయితుం విదారణప్రవేశనే ఉచ్యేతే । న తు సోఽర్థో వివక్షితః । వివక్షితాత్మైకత్వబోధద్వారతయోక్తత్వాత్ప్రాశస్త్యార్థద్వారతయోక్తవపోత్ఖననాదివదర్థవాద ఇత్యర్థః ।
అసత ఎవ ప్రవేశాదేరిహోక్తిరిత్యఙ్గీకృత్య తస్య గుణార్థవాదత్వంవపోత్ఖననాదివాక్యవదిత్యుక్త్వాఽగ్నిర్హిమస్య భేషజమిత్యాదివద్భూతార్థవాదత్వమఙ్గీకృత్యాఽహ –
మాయావీతి ।
మాయయాఽఘటితమపి సర్వముపపద్యతేఽఘటితఘటకత్వాత్తస్యా ఇత్యర్థః । అనేన సృష్ట్యాదేరఘటితార్థత్వాద్గన్ధర్వనగరాదివన్మృషాత్వమేవేతి స్పష్టీకర్తుమఘటితమపో సృష్ట్యాదికం శ్రుత్యా దర్శితమిత్యుక్తమ్ ।
నన్వాత్మావబోధశ్చేద్వివక్షితస్తర్హి సాక్షాదేవ స ఉచ్యతాం కిమనేన వృథా ప్రపఞ్చనేనేత్యత ఆహ –
సుఖేతి ।
అవబోధనం ప్రతిపాదనమ్ । సుఖేన వక్తుః ప్రతిపాదనార్థం సుఖేన శ్రోతుః ప్రతిపత్త్యర్థం చేత్యర్థః । నను లోకసృష్ట్యాదేర్మానాన్తరాగోచరత్వేనాపూర్వత్వాత్తత్పరత్వమేవాఽఽఖ్యాయికాయా అస్త్విత్యాశఙ్క్యాఽపూర్వత్వేఽపి తత్ప్రతిపత్త్యా ఫలాలాభాత్ఫలవత్యజ్ఞాతే శ్రుతేస్తాత్పర్యనియమాత్ ।
అన్యథా రుద్రరోదనాదేరప్యపూర్వత్వేన తత్రాపి తాత్పర్యాపత్తేర్న సృష్ట్యాదౌ తాత్పర్యమిత్యాహ –
న హీతి ।
ఆత్మప్రతిపత్తౌ తు ఫలదర్శనాత్తత్పరత్వమేవ యుక్తమిత్యాహ –
ఐకాత్మ్యేతి ।
సర్వేతి ।
ఎతావదరే ఖల్వమృతత్వం తమేవం విద్వానమృత ఇహ భవతి విద్వానమృతః సమభవదిత్యాదిషు జ్ఞానాదమృతత్త్వం ప్రసిద్ధమిత్యర్థః ।
సమం సర్వేషు భూతేష్విత్యనేనైకాత్మ్యముక్త్వా సమం పశ్యన్హి సర్వత్ర న హినస్త్యాత్మనాఽఽత్మానమితి జ్ఞానాదమృతత్వముక్తమిత్యాహ –
స్మృతిషు చేతి ।
యజ్జ్ఞాత్వాఽమృతమశ్నుత ఇత్యాదిరాదిశబ్దార్థః । “సోఽహం స చ త్వం స చ సర్వమేతదాత్మస్వరూపం త్యజ భేదమోహమ్ । ఇతీరితస్తేన స రాజవర్యస్తత్యాజ భేదం పరమార్థదృష్టిః” ॥ ఇత్యైకాత్మ్యముక్త్వా “స చాపి జాతిస్మరణాప్తబోధస్తత్రైవ జన్మన్యపవర్గమాప” ఇత్యాదివిష్ణుపురాణమాద్యశబ్దార్థః ।
ఆత్మైక్యమేవాస్త్యాధ్యాయస్యార్థ ఇత్యుక్త్వైతదేవ స్థిరీకర్తుమాశఙ్కతే –
నన్వితి ।
జీవ ఈశ్వరో నిర్విశేషబ్రహ్మ చేతి త్రయ ఆత్మాన ఇత్యర్థః ।
తత్ర జీవోఽహం కర్తేతి లోక ఎష హి ద్రష్టా స్ప్రష్టా యజేత స్వర్గకామ ఇత్యాదిశాస్త్రే చ ప్రసిద్ధ ఇత్యాహ –
భోక్తేతి ।
ఎక ఇతి ।
త్రయాణాం మధ్య ఎక ఇత్యర్థః ।
యో లోకదేహనిర్మాణేన లిఙ్గేనావగమ్యతే సర్వజ్ఞ ఈశ్వరః స ద్వితీయ ఇత్యాహ –
అనేకేతి ।
అనేకేషాం విచిత్రాణాం చ ప్రాణినాం యాన్యనేకాని విచిత్రాణి కర్మఫలాని తదుపభోగయోగ్యాని యాన్యనేకాని విచిత్రాణ్యధిష్ఠానాని స్థానవిశేషాస్తద్వన్తో లోకా దేహాశ్చ తేషాం నిర్మాణేన లిఙ్గేనేత్యర్థః । ఇదం విశేషణం కర్తుః సర్వజ్ఞతార్థమ్ । యథాశాస్త్రప్రదర్శితేనేతి । స ఇమాంల్లోకానసృజతేత్యాదిశాస్త్రప్రదర్శితలిఙ్గేనేత్యర్థః।
అనుమానే దృష్టాన్తమాహ –
పురేతి ।
అచేతనం ప్రధానం స్వయమేవ విచిత్రజగదాకారేణ పరిణమతే న తు సర్వజ్ఞోఽధిష్ఠాతా కశ్చిదితి సాఙ్ఖ్యాః, తన్నిరాసాయాఽఽహ –
చేతన ఇతి ।
చేతనానధిష్ఠితస్యాచేతనస్య స్వతః ప్రవృత్త్యదర్శనాదవశ్యం సర్వజ్ఞశ్చేతనోఽధిష్ఠాతాఽఙ్గీకార్య ఇత్యర్థః ।
తృతీయమాహ –
యత ఇతి ।
ఎకస్యైవ రూపభేదేన భేద ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
ఎవమితి ।
అన్యోన్యేతి ।
అన్యోన్యవిరుద్ధధర్మవత్త్వాద్దహనతుహినవద్భిన్నా ఇత్యర్థః । తత్ర జీవస్య యత్కర్తృత్వభోక్తృత్వాదినా వైలక్షణ్యముక్తం తదసిద్ధమ్ । తస్య మానాన్తరావిషయత్వేన తద్ధర్మవత్తయా ప్రమాతుమశక్యత్వాత్ ।
అతో న భేద ఇత్యభిప్రాయేణ పరిహరతి సిద్ధాన్తీ –
తత్ర జీవ ఎవేతి ।
కథమితి ।
తస్య జ్ఞేయత్వాభావే కర్తృత్వాదిధర్మవిశిష్టతయాఽపి స జ్ఞాతుమశక్య ఇత్యర్థః ।
అవిజ్ఞాతాభిప్రాయః ప్రశ్నప్రకారం మత్వా శఙ్కతే –
నన్వితి ।
ఆదేష్టా వర్ణాత్మకశబ్దవక్తా । ఆఘోష్టా ధ్వన్యాత్మకశబ్దవక్తేత్యర్థః ।
పూర్వవాక్యే స ఎషోఽశ్రుతోమతోఽవిజ్ఞాత ఇతి విజ్ఞేయత్వస్య ప్రతిషేధాత్తస్మింస్తద్విరుద్ధం జ్ఞేయత్వమిత్యాహ –
నను విప్రతిషిద్ధమితి ।
యః శ్రవణాదికర్తృత్వేన జ్ఞాయతే స ఎవామతోఽవిజ్ఞాతశ్చేత్యేతద్విప్రతిషిద్ధమిత్యన్వయః ।
శ్రుత్యన్తరవిప్రతిషిద్ధం చేత్యాహ –
తథా న మతేరితి ।
మతేర్మనోవృత్తేర్మన్తారం సాక్షిణమిత్యర్థః । ఆదిపదేనామతో మన్తాఽవిజ్ఞాతో విజ్ఞాతేత్యాదిసఙ్గ్రహః । శ్రుత్యో ప్రామాణ్యావిశేషాద్విప్రతిషేధానుపపత్తేః ప్రత్యక్షేణావిజ్ఞేయత్వం లిఙ్గేన విజ్ఞేయత్వం చోచ్యతే ।
తాభ్యామితి శఙ్కతే పూర్వవాదీ –
సత్యమితి ।
ఆత్మని యుగపజ్జ్ఞానద్వయాయోగాచ్ఛ్రవణాదికాలే మననవిజ్ఞానయోరసమ్భవాచ్ఛ్రవణాదినా మననవిజ్ఞానరూపాత్మవిషయకమన్యవిషయకం వాఽనుమితిజ్ఞానం న సమ్భవతీత్యాహ సిద్ధాన్తీ –
నను శ్రవణాదీతి ।
శ్రవణక్రియయైవ సహ వర్తమానత్వాచ్ఛ్రవణక్రియాధారత్వాదాత్మని విషయే పరవిషయే వా తస్య మననవిజ్ఞానక్రియే న సమ్భవత ఇత్యర్థః ।
అత్ర ప్రకరణే మననవిజ్ఞానశబ్దాభ్యామనుమితిరుచ్యత ఆత్మనస్తద్విషయత్వస్యైవేహ శఙ్కావాదినోక్తత్వాదితి తర్హి శ్రవణమననయోర్యుగపదసమ్భవేఽన్యవిషయమననక్రియయాఽఽత్మా మన్తవ్య ఇత్యాశఙ్క్య విజాతీయక్రియాద్వయవత్సజాతీయక్రియాద్వయమపి యుగపన్న సమ్భవతీత్యాహ –
తథేతి ।
మననాదిక్రియాస్వితి ।
మననాదిక్రియాన్తరమపి న సమ్భవతీతి శేషః। నను మననాదిక్రియా హి లిఙ్గమ్ । న చ లిఙ్గం కరణమతీతలిఙ్గేనాప్యనుమితిదర్శనాత్ । కిన్తు లిఙ్గజ్ఞానం కరణమ్ । న చ తస్యాప్యనుమితికాలే సత్త్వనియమః । పూర్వక్షణసత్త్వమాత్రేణ కరణత్వోపపత్తేరితి తయోర్యౌగపద్యాభావేఽపి న దోష ఇతి చేత్ । న । శ్రవణమననాదిలిఙ్గవిజ్ఞానస్య సాక్షిరూపస్య స్వతో విశేషాభావేన శ్రవణాదిరూపితత్వవశేనైవ తస్యానుమాపకత్వస్య వక్తవ్యత్వేన తత్సత్తాయా అపి తత్కాలే వక్తవ్యత్వాదితి భావః । నను తర్హి బాహ్యగోచరశ్రవణాదిక్రియయా మన్తురనుమానం మా భూత్ ।
కిన్తు బాహ్యగోచరశ్రవణాదిక్రియైవాఽఽత్మానమపి విషయీకరిష్యతీత్యత ఆహ –
శ్రవణాదిక్రియాశ్చేతి ।
స్వవిషయగోచరా ఎవ న తు స్వాశ్రయగోచరా ఇత్యర్థః ।
కిఞ్చ న మతేర్మన్తారం మన్వీథా ఇత్యాత్మనో మన్తవ్యత్వనిషేధాన్మన్తర్యాత్మని న మననక్రియా సమ్భవతీత్యాహ –
న హీతి ।
అన్యత్రేతి ।
ఆత్మనీత్యర్థః । కుఠారాదిక్రియాయా దారుణోఽన్యత్ర వ్యాపారాదర్శనాదిత్యర్థః ।
నను మనసో వశే సర్వమిదం బభూవేతి శ్రుతేః సర్వస్య మనోవిషయత్వాదాత్మనోఽపి మన్తవ్యత్వమేవేతి శఙ్కతే –
నను మనసేతి ।
ఎవమపి మనసః కరణత్వాత్క్రియాయాశ్చ కర్తారమన్తరాఽనుపపత్తేర్మన్తాఽవశ్యమఙ్గీకర్తవ్య ఇతి వదన్నాహ సిద్ధాన్తీ –
సత్యమేవమితి ।
తథాఽపీతి ।
న మన్వీథా ఇతి విశేషశ్రుత్యా మన్తవ్యత్వనిషేధాదభ్యుపగమ్యోచ్యత ఇతి సూచయత్యపిశబ్దః ।
అస్తు మన్తురావశ్యకత్వం తావతా తవ కిం స్యాదితి శఙ్కతే –
యద్యేవమితి ।
ఎవం సత్యాత్మనో మన్తవ్యత్వాభావః సిధ్యతీత్యాహ –
ఇదమితి ।
కుత ఎతదితి చేత్తత్ర వక్తవ్యం కిమాత్మనో మననే స్వయమేవ మన్తోతాన్యో వేతి వికల్పాఽఽద్యం దూషయతి –
సర్వస్యేతి ।
ఎకత్ర కర్తృకర్మభావస్య విరోధాన్మన్తుర్మన్తవ్యత్వం న సమ్భవతీత్యర్థః ।
ద్వితీయే స మన్తాఽఽనాత్మాఽఽత్మా వేతి వికల్ప్యాఽఽద్య ఆహ –
న చేతి ।
ద్వితీయ ఇత్యనన్తరమనాత్మేతి శేషః । అనాత్మనోఽచేతనస్య మన్తృత్వానుపపత్తేరిత్యర్థః ।
ద్వితీయమనువదతి –
యదేతి ।
అస్మిన్పక్ష ఎకస్మిఞ్శరీర ఆత్మద్వయం స్యాదిత్యాహ –
తదేతి ।
చశబ్దౌ పరస్పరసముచ్చయార్థౌ । యేన చాఽఽత్మనాఽఽత్మా మన్తవ్యో యశ్చాఽఽత్మా మన్తవ్య ఇత్యన్వయః । తృతీయాన్తప్రథమాన్తయచ్ఛాబ్దాభ్యాముక్తౌ ద్వావాత్మానౌ స్యాతామిత్యర్థః ।
ఎతద్దోషపరిహారాయైకస్యైవాఽఽత్మన ఎకాంశేన మన్తృత్వమంశాన్తరేణ మన్తవ్యత్వమిత్యుక్తౌ సావయవత్వం స్యాదిత్యాహ –
ఎక ఎవేతి ।
అస్తు కో దోష ఇయాశఙ్క్యాఽఽత్మభేదే తయోరైకమత్యాయోగాద్విరుద్ధదిక్క్రియతయా శరీరమున్మథ్యేత ।
సావయవత్వేఽనిత్యత్వేన కృతహానాదికం స్యాదితి దోషమాహ –
ఉభయథేతి ।
భిన్నయోరపి సమానస్వభావయోర్దీపయోః కర్తృకర్మభావాదర్శనాదాత్మభేదపక్ష ఆత్మశకలభేదపక్షే వా తయోః సమానస్వభావత్వాదభిన్నపక్ష ఇవ కర్తృకర్మభావో న సమ్భవతీత్యనుపపత్త్యన్తరమాహ –
యథేతి ।
కిఞ్చ “పరాఞ్చి ఖాని వ్యతృణత్స్వయమ్భూస్తస్మాత్పరాఙ్పశ్యతి నాన్తరాత్మన్ “ ఇతి శ్రుత్యా కరణానాం బహిర్విషయత్వనియమస్యాఽఽత్మవిషయత్వాభావస్య చోక్తత్వాత్ । యన్మనసా న మనుత ఇతి శ్రుతేశ్చ ।
మనసో బహిర్విషయే మన్తవ్య ఎవ వ్యాపారో నాఽఽత్మనీత్యాహ –
న చ మన్తురితి ।
న చైవం సతి కశ్చిద్ధీరః ప్రత్యగాత్మానమైక్షన్మనసైవానుద్రష్టవ్యమిత్యాదీనాం కా గతిరితి వాచ్యమ్ । మనసో బహిర్విక్షేపాభావేనైకాగ్ర్యే సత్యాత్మా స్వయమేవ ప్రకాశత ఇతి తదర్థత్వాత్ । అన్యథా పూర్వోక్తన్యాయోపబృంహితామతోఽవిజ్ఞాతత ఇత్యాదిబహుశ్రుతివ్యాకోపః స్యాదితి భావః ।
ఎవమాత్మనః సాక్షాన్మనసా మన్తవ్యత్వపక్ష ఎకస్మిఞ్శరీర ఆత్మభేదస్తస్య శకలీభావో వా స్యాదిత్యుక్తదోషమనుమితివిషయత్వపక్షేఽప్యాహ –
యదాపీతి ।
ఎవమమతోఽవిజ్ఞాత ఇతి శ్రుత్యా న్యాయోపబృంహితయా సర్వాత్మనా జ్ఞేయత్వాభావ ఇతి స్థితమ్ ।
తత్ర పూర్వవాదీ శఙ్కతే –
న ప్రత్యక్షేణేతి ।
కథమితి ।
జ్ఞేయత్వప్రతిపాదకశ్రుతేః శ్రోతృత్వాదిధర్మవత్త్వప్రతిపాదకశ్రుతేశ్చానుపపత్తిరిత్యర్థః ।
తత్ర విద్యాదితి శ్రుతావితరనిషేధే సతి స్వప్రకాశత్వేన స్వతః స్ఫురణమేవోచ్యతే న తు కర్మతయా వేద్యత్వమితి పరిహారం వక్ష్యామ ఇత్యభిప్రేత్య శ్రోతృత్వాదిశ్రుతౌ పరిహారమాహ –
నన్వితి ।
తత్ర కిం ధర్మవత్త్వప్రతిపాదనస్య కా గతిరితి పృచ్ఛ్యతే కిం వా శ్రోతృత్వాదిప్రతిపాదనేనాశ్రోతృత్వాదికమసిద్ధమిత్యుచ్యతే వా ? ఇతి వికల్ప్య, నాఽఽద్యః । నిత్యమేవధర్మాఙ్గీకారాదిత్యాహ –
శ్రోతృత్వాదీతి ।
న శ్రోతా న మన్తేత్యాదిశ్రుతేర్నిత్యమేవాశ్రోతృత్వాదేరపి ప్రామాణికత్వాన్న ద్వితీయోఽపీత్యాహ –
అశ్రోతృత్వాదీతి ।
ఉభయోరవిరోధం చోత్తరత్ర వక్ష్యామ ఇతి భావః ।
ఎవం చ శ్రోతా మన్తా న శ్రోతా న మన్తేతి చోభయశ్రవణే సతి శ్రోతృత్వాదిధర్మవానేవేత్యన్యతరపరిగ్రహవైషమ్యం తవ న యుక్తమిత్యాహ –
కిమత్రేతి ।
నన్వశ్రోతృత్వశ్రుతేరన్యపరత్వోపపత్తేర్న వైషమ్యమిత్యాశఙ్క్య కాలభేదేనోభయోరపి దర్శనాదన్యతస్యాన్యపరత్వే హేత్వభావాచ్ఛ్రోతైవైత్యఙ్గీకారే వైషమ్యం స్యాదేవేత్యాహ –
యద్యపీతి ।
అశ్రోతృత్వాదిప్రసిద్ధమనాత్మన ఇతి పాఠే నన్వితి వాక్యమపి శఙ్కాన్తర్గతమేవ । శ్రోతేత్యాదిశ్రుత్యా శ్రోతృత్వాదిధర్మవానాత్మా నను తత్కథం స్యాదిత్యన్వయః ।
నను న శ్రోతేత్యాదిశ్రుతేరశ్రోతృత్వాదిధర్మవత్త్వమాత్మన ఇత్యాశఙ్క్య లోకేఽప్రసిద్ధేర్నైవమితి స ఎవాఽఽహ –
అశ్రోతృత్వాదీతి ।
ఉభయోరప్యాత్మధర్మత్వశ్రవణే సమానేఽన్యతరస్యానాత్మధర్మత్వాభిధానమయుక్తమితి సిద్ధాన్తీ దూషయతి –
కిమత్రేతి ।
నను లోకప్రసిద్ధిబలాదనాత్మధర్మత్వానిశ్చయాన్న వైషమ్యమిత్యాశఙ్క్య నిరాకరోతి –
యద్యపీతి ।
అశ్రోతృత్వాదేరాత్మధర్మత్వేఽపి ప్రసిద్ధేరవిశేషాచ్ఛ్రుత్యనురోధేనోభయోరప్యాత్మధర్మత్వమితి ప్రశ్నపూర్వకమాహ –
కథమితి ।
ఇతరత్సర్వం సమానమ్ ।
త్వయా హి కాదాచిత్కజ్ఞానేన నిత్యమేవ శ్రోతృత్వాదికమఙ్గీక్రియతే తదయుక్తమిత్యాహ –
యదాఽసావితి ।
న మన్తేత్యనన్తరం న తు నిత్యమేవ శ్రోతా మన్తా వేతి శేషః । తథాఽన్యత్రాపి । ద్రష్టృత్వవిజ్ఞాతృత్వాదావప్యేవమేవ కాదాచిత్కత్వమిత్యర్థః ।
శ్రోతృత్వాదేః పాక్షికత్వం దృష్టాన్తేన స్పష్టీకరోతి –
యదేతి ।
తదాఽస్యేత్యత్ర యదైవమితి పదమధ్యాహృత్య యదైవం వ్యవస్థా తదాఽస్య పక్ష ఎవ గన్తృత్వమితి వాక్యం యోజ్యమ్ । తద్వదితి । తథైవ శ్రోతృత్వాదికమపి న నిత్యమిత్యర్థః ।
అత్రాన్తరేఽవిదితాభిప్రాయః కాణాదాదయ ఉభయమపి కాదాచిత్కమేవాస్త్వితి చోదయన్తీత్యాహ –
అత్రేతి ।
నను సిద్ధాన్తినాఽపి శ్రోతృత్వాశ్రోతృత్వయోరఙ్గీకారాదస్య సిద్ధాన్తాత్కథం భేద ఇత్యాశఙ్క్య తన్మతే నిత్యసాక్షిణో నిత్యమేవ శ్రోతృత్వం కాదాచిత్కజ్ఞానస్య మృషాత్వేన తదభావేన చ నిత్యమేవాశ్రోతృత్వమ్ ।
అస్మన్మతే తు కాదాచిత్కజ్ఞానేనైవ శ్రోతృత్వాదికమితి విశేషమాహ –
సంయోగజత్వమితి ।
జ్ఞానస్య కాదాచిత్కత్వేఽయౌగపద్యే చ యథాక్రమం ప్రమాణమాహ –
దర్శయన్తి చేతి ।
యుగపదితి ।
యది మనో న స్యాత్తర్హి చక్షురాదీన్ద్రియాణాం యుగపదేవ రూపాదిభిః సమ్బన్ధే యుగపదేవ సర్వేన్ద్రియైః సర్వవిషయకజ్ఞానాని స్యుః । సామగ్ర్యాః సత్త్వాత్ । న చ తథాఽస్తి । అతః క్రమేణ తత్తదిన్ద్రియసంయోగ్యణుపరిమాణం మనోఽఙ్గీకర్తవ్యమ్ । తథా చ యుగపత్సర్వేన్ద్రియైర్మనఃసంయోగాభావాత్సామగ్ర్యభావాన్న యుగపత్సర్వవిషయకం జ్ఞానమ్ । అతో యుగపద్రూపాదిసర్వవిషయకజ్ఞానానుత్పత్తిలిఙ్గేన మనోఽస్తీతి వదన్తో యుగపత్సర్వజ్ఞానానుత్పత్తిరిత్యుక్తవన్త ఇత్యర్థః । ఇమమర్థం న్యాయ్యం పశ్యన్తీతి పూర్వేణాన్వయః । కాణాదాదిమతే సిద్ధాన్తినా ప్రదర్శితే సతి తర్హి కాణాదాదిరీత్యా శ్రుతిద్వయోపపత్తేరాత్మని శ్రోతృత్వాదిధర్మవత్త్వసిద్ధేశ్చ తథైవాస్త్వితి పూర్వపక్షీ తటస్థో వా సిద్ధాన్తినం ప్రతి శఙ్కతే భవత్వితి । యద్యేవం న్యాయ్యం స్యాదేవమేవ భవతు కిం తవ నష్టమిత్యర్థః ।
ఆత్మనః కాదాచిత్కజ్ఞానేన శ్రోతృత్వాదిధర్మవత్తస్య శ్రుత్యనభిమతత్వాన్న తన్న్యాయ్యమితి సిద్ధాన్తీ తం పక్షం దూషయతి –
అస్త్వేవమితి ।
నను శ్రోతా మన్తేన్తి శ్రుత్యా తద్ధర్మవత్త్వప్రతిపాదనాదనభిమతత్వమసిద్ధమితి శఙ్కతే –
కిం నేతి ।
న శ్రోతేత్యాదిశ్రుత్యాఽవిశేషతః కాలత్రయేఽపి శ్రోతృత్వాదిధర్మరాహిత్యప్రతిపాదనాత్తద్ధర్మవత్త్వమనభిమతమేవేత్యుత్తరమాహ –
న, న శ్రోతేతి ।
యదాసౌ శ్రోతేత్యాదినా శ్రోతృత్వాదేః పాక్షిత్వకస్య త్వయైవోక్తత్వాత్కాణాదపక్షప్రదర్శనవేలాయాం చ కాదాచిత్వజ్ఞానేన తదుపపాదనాత్పాక్షికశ్రోతృత్వాది తదభావవిషయతయా శ్రుతిద్వయస్యోపపత్తిం శఙ్కతే –
నన్వితి ।
అపాక్షికత్వేన శ్రోతృత్వతదభావయోః శ్రుతిభ్యాం స్వరసతః ప్రతీతేః పాక్షికత్వేన తత్సఙ్కోచో న యుక్త ఇతి స్వాభిప్రాయం వివృణ్వన్నాహ సిద్ధాన్తీ –
న నిత్యమేవేతి ।
నను శ్రుతేరనిత్యత్వే సతి తద్ఘటితం శ్రోతృత్వమప్యనిత్యమితి సఙ్కోచ ఆవశ్యకోఽత ఆహ –
న హీతి ।
శ్రుతేః శ్రోతృత్వస్య చానిత్యత్వవచనం శ్రుతివిరుద్ధమిత్యర్థః । శ్రుతిమత్యాదీనాం నిత్యత్వే యుగపత్సర్వం జ్ఞానం స్యాత్కదాచిదపి కస్యచిదపి జ్ఞానస్యాభావో న స్యాత్ । శ్రుత్యాదిశబ్దితానాం సర్వేషాం జ్ఞానానాం నిత్యత్వాత్ । న చేష్టాపత్తిః । ప్రత్యక్షవిరోధాత్ ।
అతో న హి శ్రోతుః శ్రుతేరిత్యాదిశ్రుతేరన్యపరత్వం వక్తవ్యమితి శఙ్కతే –
ఎవం తర్హీతి ।
ఇతిశబ్దః శఙ్కాసమాప్త్యర్థః ।
పరిహరతి –
నోభయేతి ।
యుగపజ్జ్ఞానోత్పత్తిరజ్ఞానాభావశ్చేత్యుభయదోషస్యోపపత్తిః సమ్భవో నాస్తీత్యర్థః ।
శ్రోతృత్వాదేర్నిత్యత్వే కథముభయదోషాభావ ఇత్యాశఙ్క్యాఽఽత్మస్వరూపభూతసాక్షిరూపశ్రుత్యాదేర్నిత్యత్వేఽపి వృత్తిరూపకాదాచిత్కశ్రుత్యాదేరప్యభ్యుపగమాదుక్తదోషాభావ ఇతి పరిహరన్నిత్యశ్రోతృత్వాదికం దర్శయతి –
ఆత్మన ఇతి ।
ఆత్మనః స్వరూపభూతం యచ్ఛ్రుత్యాది శ్రోతృజన్యవృత్తిసాక్షిరూపం తద్వశాద్యచ్ఛ్రోతృత్వాదితద్ధర్మవత్త్వస్య శ్రోతా మన్తేత్యాదినా శ్రుతేరిత్యర్థః ।
అనిత్యశ్రుత్యాదికం తర్హి కథమిత్యాశఙ్క్య తద్దర్శయతి –
అనిత్యానామితి ।
తేషామనిత్యత్వమాహ –
మూర్తానామితి ।
దృష్ట్యాదేరనిత్యత్వే హేతుమాహ –
సంయోగేతి ।
సంయోగజన్యత్వాద్దృష్ట్యాదేరనిత్యత్వమిత్యర్థః । జ్వలనమిత్యనన్తరమనిత్యమిత్యనుషఙ్గః ।
నను యద్యనిత్యం దృష్ట్యాద్యభ్యుపగమ్యేత తర్హి తదేవాఽఽత్మనోఽపి ధర్మోఽస్తు కిం నిత్యదృష్ట్యాదినేత్యత ఆహ –
న త్వితి
నిత్యత్వాదమూర్తత్వమమూర్తత్వాత్సంయోగాదిధర్మరహితత్త్వం తతః సంయోగజదృష్ట్యాద్యసమ్భవ ఇత్యత ఆత్మనో నిత్యదృష్ట్యాద్యభ్యుపగన్తవ్యమిత్యర్థః ।
శ్రుతితోఽపి నిత్యదృష్ట్యాదిసిద్ధిరిత్యాహ –
తథా చేతి ।
నిత్యానిత్యదృష్టిద్వయాఙ్గీకారే గౌరవమితి శఙ్కతే –
ఎవం తర్హీతి ।
శ్రుతిప్రామాణ్యాద్ద్వైవిధ్యాఙ్గీకారే గౌరవం ప్రామాణికమిత్యాహ –
ఎవం హ్యేవేతి ।
తథా చేతి ।
చోఽవధారణే । తథైవేత్యర్థః । దృష్టేర్ద్రష్టేతి । దృష్టివిషయకదృష్టిమానితి తదర్థః । తత్ర విషయవిషయిభావస్యైకభిన్నసమ్భవాద్దృష్టిద్వయం ప్రతీయత ఇతి దృష్టిద్వైవిధ్యే సత్యేవేయం శ్రుతిరుపపద్యతే నాన్యథేత్యర్థః ।
తిమిరరోగస్యాఽఽగమే నష్టా దృష్టిరపాయే చ జాతా దృష్టిరితి ప్రతీతేర్జన్మనాశయోగిన్యనిత్యా దృష్టిరేకా తదీయజన్మనాశసాక్షిభూతా ద్వితీయా దృష్టిరస్తీతి లోకేఽపి ప్రతీయత ఇత్యాహ –
లోకేఽపీతి ।
చక్షుర్దృష్టేరిత్యుపలక్షణమాత్మదృష్టేర్నిత్యత్వం చ ప్రసిద్ధమిత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ । శ్రుతిమత్యాదీనామితి । అనిత్యత్వం నిత్యత్వం చ ప్రసిద్ధమిత్యనుషఙ్గః ।
ఆత్మదృష్ట్యాదీనాం నిత్యత్వే హేత్వన్తరమాహ –
ఆత్మదృష్ట్యాదీనాం చేతి ।
స్వప్నే చక్షుషోఽభావేఽపి సత్త్వాన్న సా చక్షుర్జన్యేతి నిత్యైవేత్యర్థః ।
చక్షుః స్వప్నేఽప్యనుపరతమితి యది కశ్చిద్బ్రూయాత్తం ప్రత్యుక్తమ్ –
ఉద్ధృతచక్షురితి ।
తస్య చక్షుఃసత్త్వశఙ్కైవ నాస్తీత్యర్థః । అవగతేతి । అవగతం నిశ్చితం బాధిర్యం యస్యేత్యర్థః । న చ స్వప్నదృష్ట్యాదేశ్చక్షురాద్యజన్యత్వాత్కథం దృష్టిశ్రుత్యాదిశబ్దవాచ్యత్వమితి వాచ్యమ్ । రూపాదివిషయకాపరోక్షజ్ఞానస్యేవ దృష్ట్యాదిశబ్దవాచ్యత్వాదితి భావః ।
ఉక్తమర్థం విపర్యయే బాధకోక్త్యా ద్రఢయతి –
యదీతి ।
న పశ్యేదితి ।
దర్శనహేతోశ్చక్షుషోఽభావాదిత్యర్థః । న చేదం దర్శనం స్మృతిరితి వాచ్యమ్ । తథా సతి సన్నిహితత్త్వేనాపరోక్షావభాసో న స్యాత్ । న చ తదంశే భ్రమ ఇతి వాచ్యమ్ । బాధకాభావాత్పూర్వమననుభూతభ్రాత్రాదిదర్శనం న చ స్యాదితి భావః । ఇదముపలక్షణం సుప్తోత్థితస్య సుఖమహమస్వాప్సమితి పరామర్శహేతుభూతః సుషుప్తికాలీనానుభవోఽపి నిత్యోఽభ్యుపగన్తవ్యః ।
తదానీం సర్వకరణానామభావేనానిత్యానుభవాభావాదిత్యపి ద్రష్టవ్యమ్ । న కేవలం ప్రత్యక్షస్యానుపపత్తిః శ్రుతిరప్యనుపపన్నా స్యాదిత్యాహ –
న హి ద్రష్టురితి ।
న హి శ్రోతుః శ్రుతేర్విపరిలోపో విద్యత ఇత్యాదిరాద్యా చేత్యనేన గృహ్యతే । తచ్చక్షురితి । చష్ట ఇతి చక్షుర్ద్రష్టా సాక్షీ పురుష ఆత్మని శరీరే వా యేన స్వప్నే పశ్యతి తచ్చక్షుః సాక్షీత్యాద్యా చానుపపన్నా స్యాదిత్యనుషఙ్గః । స్వప్నాన్తం జాగరితాన్తం చోభౌ యేనానుపశ్యతీత్యాదిరాదిశబ్దార్థః । నన్వాత్మదృష్టేర్నిత్యత్వే కథం తత్రానిత్యత్వప్రతీతిః కథం వాఽస్య లోకస్యానిత్యైవ సర్వాఽపి దృష్టిరితి నిశ్చయశ్చేత్యాశఙ్క్య గ్రాహ్యానిత్యదృష్టిగతమనిత్యత్వాది సర్వం గ్రాహికాయాం నిత్యదృష్టౌ భాసతే ।
గ్రాహ్యా యః పిణ్డగతవర్తులత్వాదిధర్మాణాం గ్రాహకాగ్న్యాదౌ భానదర్శానాదతో లోకస్య తథా ప్రతీతిరుపపద్యత ఇత్యాహ –
నిత్యేత్యాదినా ।
తద్వదవభాసత్వమితి ।
గ్రాహ్యవదవభాసమానత్వమిత్యర్థః ।
గ్రాహ్యధర్మస్య గ్రాహకే భానం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి –
యథా భ్రమణాదీతి ।
ఆదిశబ్దేన గమనాది గృహ్యతే । ద్వితీయేన ధావత్పక్ష్యాది । ధ్యాయతీవేతి । గ్రాహ్యబుద్ధిగతం ధ్యానాదికం గ్రాహకే సాక్షిణి భాసత ఇతి శ్రుత్యర్థః ।
ఎవం చ యత్పూర్వవాదినా యుగపదేకజ్ఞానోత్పత్తిః ప్రత్యక్షవిరుద్ధా స్యాదిత్యుక్తం తత్పరిహృతమిత్యాహ –
తస్మాదితి ।
తస్మాదిత్యస్యార్థమాహ –
ఆత్మదృష్టేరితి ।
అనేకనిరూప్యత్వాద్యౌగపద్యస్య తదభావరూపత్వాదయౌగపద్యస్యైకస్యాం దృష్టౌ తదుభయమపి నాస్తీత్యర్థః । నన్వాత్మదృష్టేర్నిత్యత్వే కథం పరీక్షాకుశలానాం నైయాయికానాం సర్వస్య లోకస్య చ భ్రమః స్యాదిత్యాశఙ్క్య “న నరేణావరేణ ప్రోక్త ఎష సువిజ్ఞేయో బహుధా చిన్త్యమానః ।
నైషా తర్కేణ మతిరాపనేయా ప్రోక్తాఽన్యేనైవ సుజ్ఞానాయ ప్రేష్ఠ” ఇత్యాదిశ్రుతేః స్వబుద్ధ్యా జ్ఞాతుమశక్యత్వావగమాత్సమ్ప్రదాయపరమ్పరయైవ జ్ఞాతవ్యత్వావగమాచ్చ తేషాం తద్రహితత్వాద్భ్రమో యుక్త ఇత్యాహ –
బాహ్యానిత్యేతి ।
న కేవలం జ్ఞానభేదకల్పనైవ తేషాం భ్రమః కిన్త్వాత్మభేదకల్పనాఽప్యేతన్మూలో భ్రమ ఎవేత్యాహ –
జీవేశ్వరేతి ।
ఎతన్నిమిత్తేతి ।
జ్ఞానానిత్యత్వతద్భేదకల్పనానిమిత్తైవ, నిత్యానిత్యజ్ఞానవతోర్జీవేశ్వరయోర్విచిత్రజ్ఞానవతాం చ జీవానాం పరమాత్మనశ్చైకత్వం న సమ్భవతీతి యుక్త్యాభాసేన తైర్భేదకల్పనాదిత్యర్థః । కిఞ్చాఽత్మనైవాయం జ్యోతిషాఽఽస్తే ।
అయమాత్మా బ్రహ్మ సర్వానుభూః ప్రజ్ఞానధన ఎవేత్యాదిశ్రుతిభ్య ఆత్మన ఎవ నిత్యదృష్టిరూపత్వాదాత్మనశ్చ సర్వాః ప్రజా యత్రైకం భవన్తీత్యాదినా సర్వకల్పనానాం తన్మాత్రత్వేన తద్వ్యతిరేకేణాభావోక్తేర్నిర్విశేషత్వాత్తద్రూపాయా అపి దృష్టేర్నిర్విశేషాత్వాత్తస్యామస్తీత్యాద్యాః సర్వాః కల్పనా భ్రాన్తినిమిత్తా ఎవేత్యాహ –
తథాఽస్తీతి ।
యావన్తో వాగ్భేదా నామవిశేషా మనసో భేదా రూపవిశేషా యత్రాఽఽత్మన్యేకం భవన్తి సర్వే వేదా యత్రైకం భవన్తి సర్వాః ప్రజా యత్రైకం భవన్తీత్యాదిశ్రుతేస్తద్విషయాయాస్తత్స్వరూపాయా అత ఎవ నిత్యాయా నిర్విశేషాయా దృష్టేరస్తీత్యాదికల్పనాఽఽస్తికానామ్ । నాస్తీతి కల్పనా శూన్యవాదినామ్ । అస్తి నాస్తీతి కల్పనా దిగమ్బరాణామ్ । అన్యేషాం చ యథాయథం సావయవత్వాదికల్పనా । సా సర్వాఽపి తథా భ్రాన్తినిమిత్తైవేతి పూర్వేణాన్వయః । నను తే తే తార్కికా ఆత్మనోఽస్తిత్వాదీంస్తర్కేణ సాధయన్తి ।
అతో న తేషాం భ్రాన్తినిమిత్తత్వమిత్యాశఙ్క్య శ్రుతివిరుద్ధత్వాదసఙ్గ ఆత్మన్యనుపపత్తేస్తేషాం కల్పనానాం సత్త్వే మోక్షానుపపత్తేశ్చ తేషాం తార్కికాణాం కల్పనా న ప్రమాణపథమారోహతీత్యాహ –
అస్తి నాస్తీతి ।
సుషుప్తౌ న జానాత్యన్యత్ర జానాతీతి కాదాచిత్కజ్ఞానవత్త్వకల్పనా వైశేషికాదీనామ్ । ఆత్మా పరలోకం ప్రతి గచ్ఛతీతి కేషాఞ్చిత్క్రియావత్త్వకల్పనా । ఇహైవ స్థిత్వా శరీరాన్తరం గృహ్ణాతీత్యన్యేషామ్ । దేహాత్మవాదే క్షణికవిజ్ఞానవాదే వాఽఫలం పరలోకస్థాయినోఽభావాత్ । అన్యేషాం ఫలవత్ । దేహాత్మక్షణికవాదిపక్ష ఎవ కర్మతద్వాసనానామాశ్రయాభావాత్పరలోకే నిర్బీజం నిత్యాత్మవాదినాం సబీజం, దుఃఖమసుఖరూపం వైశేషికాదివాదే । యద్వా విజ్ఞానవాదే సోపప్లవచిత్తసన్తతిరూపస్య సంసారిణో హేయత్వాఙ్గీకారాద్దుఃఖరూపత్వమాత్మనః । శరీరమధ్య ఎవ వర్తత ఇతి దిగమ్బరాణాం మతే మధ్యమ్ । అన్యేషామ్ తు తద్బహిరప్యస్తీత్యమధ్యమ్ । పరోఽహమితి మత్తః పరోఽయమహం తతోఽన్య ఇతి ప్రత్యక్పరాగ్భేదాదికల్పనా అస్తీత్యాద్యాః పరోఽయమహమన్య ఇత్యన్తాః కల్పనా వాక్ప్రత్యయాగోచరే వాఙ్మనసాగోచరే యో వికల్పయితుమిచ్ఛతీత్యన్వయః । ఆరోఢుమిత్యత్ర ఖమిత్యనుషఙ్గః । జలే మీనానాం ఖే వయసామిత్యన్వయః ।
వాఙ్మనసభేదా ఆత్మని న సన్తి తదగోచరశ్చాఽఽత్మేత్యత్ర క్రమేణ శ్రుతిద్వయమాహ –
నేతి నేతీతి ।
వాఙ్మనసాగోచరత్వే శ్రుత్యన్తరమాహ –
కో అద్ధేతి ।
అద్ధా సాక్షాత్కో వేదేతి మనోగోచరత్వం క ఇహ ప్రావోచదితి వాగ్గోచరత్వం చ నిషేధతీత్యర్థః ।