चेतनं जगदुपादानं वदतः समन्वयस्य प्रधानं वास्तवमीश्वराधिष्ठितं जगदुपादानमिति वदन्त्या योगस्मृत्या विरोधोऽस्ति न वेति प्रधानादिविषये तत्प्रामाण्याप्रामाण्याभ्यां सन्देहे पूर्वपक्षमग्रे दर्शयिष्यन्नतिदेशसूत्रं व्याकरोति -
एतेनेत्यादिना ।
श्रुत्यादिसङ्गतिचतुष्टयं फलं च पूर्वन्यायातिदेशत्वात्पूर्ववदत्रापि द्रष्टव्यम् ।
अर्थसाम्याभावे तुल्यन्यायाविषयत्वादतिदेशानुपपत्तिरित्याशङ्क्यार्थसाम्यमाह -
तत्रापीति ।
अधिकाशङ्काभावादधिकरणारम्भमाक्षिपति -
नन्विति । एवं सतीति ।
साङ्ख्ययोगस्मृत्योरर्थसाम्ये सतीति यावत् ।
अधिकाशङ्कां दर्शयन्नधिकरणारम्भं समर्थयते -
अस्तीति ।
तामेव दर्शयितुमादौ योगस्मृतेः श्रुतिमूलत्वमाह -
सम्यगिति ।
ननु श्रवणमनननिदिध्यासनान्येवात्र सम्यग्धीहेतुत्वेन विधीयन्ते न त्वष्टाङ्गयोगविधिरत्रास्तीत्याशङ्क्य श्रुत्यन्तरमाह -
त्रिरुन्नतमिति ।
त्रीणि देहग्रीवाशिरांस्युन्नतानि यस्मिन् । ‘समं कायशिरोग्रीवं धारयन्’ इत्यादिस्मृतेः । तच्छरीरं तथा समं संस्थाप्य युञ्जीतेति योजना ।
न केवलं श्रुत्यनुगृहीतो योगः किन्तु श्रौतलिङ्गानुगृहीतश्चेत्याह -
लिङ्गानि चेति ।
तान्येव दर्शयति -
तां योगमित्यादिना ।
इन्द्रियाणामन्तर्बहिर्भावेन व्यवस्थितानां स्थिरामविचालिनीं धारणामैकाग्र्यलक्षणां योगविदो योगं मन्यन्ते । यथोक्तमैकाग्र्यमेव परमं तप इति वक्तुं योगशब्दादुपरिष्टादितिशब्दः ।
एतां ब्रह्मविषयां विद्यां योगप्रकारं च सर्वं मृत्योः सकाशान्नचिकेता लब्ध्वा ब्रह्म प्राप्तोऽभूदित्याह -
विद्यामेतामिति ।
श्रुतिवल्लिङ्गानुगृहीतयोगस्य सम्यग्ज्ञानोपायत्वेऽपि किमायातं योगस्मृतेरित्याशङ्क्याह -
योगशास्त्रेऽपीति ।
आत्मज्ञानस्य मोक्षोपायत्वनिश्चयात्तज्जिज्ञासानन्तरमित्यथशब्दार्थः ।
एवं योगस्य सम्यग्धीहेतुत्वमुपपाद्याधिकां शङ्कां दर्शयति -
अत इति ।
योगः सम्यग्दर्शनोपायः सम्प्रतिपन्नार्थैकदेशस्तद्वत्त्वाद्योगस्मृतिरनिराकार्येत्यत्र दृष्टान्तमाह -
अष्टकादीति ।
अष्टकाः कर्तव्याः । गुरुरनुगन्तव्यः । तडागं खनितव्यम् । इत्यादिस्मृतयो न प्रमाणं, धर्मस्य वेदैकप्रमाणकत्वात् । अष्टकादेरिष्टसाधनत्वे वेदादृष्टे स्मृतेश्च भ्रान्त्यापि सम्भवादिति प्रापय्य वेदार्थानुष्ठातॄणामेव स्मृतिषु सनिबन्धनासु कर्तृत्वान्मूलभूतं वेदमनुमापयन्त्यः स्मृतयो मानमिति प्रमाणलक्षणे राद्धान्तितम् । तथा योगस्मृतिरपि मानमित्यर्थः ।
अधिकां शङ्कामनूद्य तन्निवर्तकत्वेनातिदेशाधिकरणस्यार्थवत्त्वमाह -
इयमिति ।
कथं तर्हि निराकरणं, तदाह -
अर्थैकदेशेति ।
योगस्मृतिर्योगविषये वेदाविसंवादान्मानमपि प्रधानादौ तद्विसंवादादमानमर्थवादस्य विधिशेषत्वेन प्रामाण्येऽपि विसंवादिनि स्वार्थे तदनभ्युपगमादित्यर्थः ।
नन्वध्यात्मविषयाः सन्ति सहस्रं बौद्धार्हतादिस्मृतयस्ताः किमित्युपदेशातिदेशाभ्यां न निराक्रियन्ते, तत्राह -
सतीष्वपीति ।
तत्र हेतूनाह -
साङ्ख्येत्यादिना ।
ननु लोके पशुसदृशानां प्राकृतानां परमपुरुषार्थसाधनत्वेन बौद्धादिदर्शनमपि प्रसिद्धमित्याशङ्क्याह -
शिष्टैश्चेति ।
ननु शिष्टपरिग्रहस्यापि विशिष्टप्रमाणमूलत्वमेष्टव्यम् ‘आचाराच्च स्मृतिं ज्ञात्वा स्मृतेश्च श्रुतिकल्पनाम्’ इति न्यायात् , तत्राह -
लिङ्गेन चेति ।
‘एको बहूनां यो विदधाति कामान्’ इत्युपक्रम्य श्रुतं तत्कारणमिति तेषां कामानां कारणं साङ्ख्यैर्ज्ञानिभिर्योगैर्ध्यायिभिश्चाभिपन्नमाभिमुख्येन प्रत्यक्तया प्राप्तं देवं ज्ञात्वा सर्वपाशैरविद्यादिक्लेशैर्मुच्यत इत्यर्थः ।
तर्हि श्रुतिसिद्धत्वादिकारणवशान्निराकरणमशक्यमन्यथा श्रुत्यादिविरोधादित्याशङ्क्याह -
निराकरणं त्विति ।
किमत्र प्रमाणमित्यपेक्षायामुक्तम् -
श्रुतिर्हीति ।
ननु वैदिकादात्मज्ञानादेव साङ्ख्यादयोऽपि निःश्रेयसं वदन्ति तत्कथमवैदिकत्वेन ते निरस्यन्ते, तत्राह -
द्वैतिनो हीति ।
तर्हि श्रौतस्य लिङ्गस्य का गतिरित्यत आह -
यत्त्विति ।
प्रसिद्धिविरोधेन कथमभ्युपगम्यते, प्रमाणवशादित्याह -
प्रत्यासत्तेरिति ।
वैदिकी सम्यग्बुद्धिः सङ्ख्या तया सह वर्तत इति साङ्ख्यम् । योगो ध्यानं चित्तवृत्तिनिरोधस्तस्य योगस्य तदुपायत्वात्प्रत्ययैकतानताया ध्यानस्य तेनाभेदोपचारात् । अतः संनिकृष्टं सम्यग्ज्ञानं वैदिकं साङ्ख्यादिशब्दितमित्यर्थः ।
तर्हि प्रसिद्धयोः साङ्ख्ययोगस्मृत्योः सर्वथा नास्ति प्रामाण्यं, नेत्याह -
येन त्विति ।
अविरुद्धमंशमेव स्मृतिद्वयेऽपि विभज्य दर्शयति -
तद्यथेति ।
प्रव्रज्यादीत्यादिशब्देन तद्धर्मसङ्ग्रहः ।
अथोक्तविधया साङ्ख्ययोगस्मृतिविरोधाभावेऽपि काणादादिस्मृतिविरोधान्न समन्वयसिद्धिरित्यत आह -
एतेनेति ।
साङ्क्ययोगस्मृतिनिराकरणन्यायेनेति यावत् ।
तेषां निराकर्तव्यताममृष्यन्नाशङ्कते -
तान्यपीति ।
तर्कोऽनुमानमनुग्राह्यं मानम् । उपपत्तिरनुग्राहिकायुक्तिरिति भेदः ।
तर्कस्मरणानां तत्त्वज्ञानोपकारकत्वमङ्गीकरोति -
उपकुर्वन्त्विति ।
तर्हि वैदिकवाक्येभ्यस्तेषां को विशेषः, तत्राह -
तत्त्वज्ञानं त्विति ।
तत्र मानमाह -
नावेदविदिति ॥ ३ ॥