सूत्रावयवमवतारितं व्याकरोति -
यदुक्तमित्यादिना ।
ब्रह्मणो जगत्प्रकृतित्वं प्रतिपादितत्वान्नानुपपन्नमित्याह -
कस्मादिति ।
तत्र सोपस्करं हेतुमाह -
विलक्षणत्वादिति ।
जगद्ब्रह्मणोर्मिथो विलक्षणत्वं दृष्टिश्रुतिभ्यां स्पष्टयति -
इदं हीति ।
तयोर्मिथो वैलक्षण्येऽपि किमायातमित्याशङ्क्याह -
नचेति ।
अदृष्टत्वमेव स्पष्टयन्व्याप्तिमाह -
नहीति ।
व्यतिरेकमुक्त्वान्वयमाचष्टे -
मृदैवेति ।
व्याप्तिमुक्त्वा पूर्वपक्षसाधकमनुमानमाह -
तथेति ।
विमतं सुखदुःखमोहसामान्यप्रकृतिकं, तदन्वितस्वभावत्वात् , यथा मृदन्वितस्वभावा घटादयो मृत्प्रकृतिकास्तथेत्यर्थः ।
सिद्धान्तं निषेद्धुमनुमानमाह -
न विलक्षणस्येति ।
विमतं न ब्रह्मप्रकृतिकं, तत्स्वभावेनाननुगतत्वात् , यथा मृत्स्वभावेनाननुगतं रुचकादि न मृत्प्रकृतिकं तद्वदित्यर्थः ।
किञ्च न ब्रह्म जगत्प्रकृतिः, तस्मिन्नननुगतस्वभावत्वात् , यथा घटादिष्वननुगतं सुवर्णादि तत्प्रकृतिर्न भवति तद्वदित्यनुमानमभिप्रेत्याह -
ब्रह्मेति ।
तत्राशुद्धत्वमुपपादयति -
अशुद्धं हीति ।
विषादादीत्यादिपदेन रागद्वेषादयो गृह्यन्ते । नरकादीत्यादिशब्देन लोकभेदानां तत्रावस्थितप्राणिप्रभेदानां च ग्रहणम् ।
जगतोऽचेेतनत्वं साधयति -
अचेतनं चेति ।
चेतनत्वाविशेषेऽपि स्यादुपकार्योपकारकत्वं, नेत्याह -
नहीति ।
तदेव दृष्टान्तेन स्पष्टयति -
नहि प्रदीपाविति ।
साम्ये सत्युपकार्योपकारकत्वं नास्तीत्यत्र व्यभिचारं चोदयति -
नन्विति ।
स्वामिभृत्यन्यायं विघटयन्नुत्तरमाह -
न स्वामीति ।
किं चेतनस्य साक्षादेव चेतनान्तरं प्रत्युपकारकत्वं किं वोपकारककार्यकरणाधिष्ठातृत्वेनेति विकल्प्याद्यं प्रत्याह -
यो हीति ।
स एवेत्येवकारनिरस्यं दर्शयति -
नत्विति ।
द्वितीयं निरस्यति -
निरतिशया हीति ।
उपजनापायधर्मशून्यत्वं निरतिशयत्वम् । अत एवाकर्तृत्वमतिशयमन्तरेण सिध्यति तत्कथं परम्परयापि चेतनानामनाधेयातिशयानामुपकार्योपकारकत्वमित्यर्थः ।
समयोरुपकार्योपकारकत्वासम्भवे फलितमाह -
तस्मादिति ।
किञ्च कार्यकारणे चेतनत्वशङ्कावकाशवती, तत्र चेतनस्य सत्त्वात्काष्ठादिषु तदाशङ्कैव नोदेतीत्याह -
नचेति ।
इतश्च जगतश्चेतनत्वमयुक्तमित्याह -
प्रसिद्धश्चेति ।
जगतोऽशुद्धत्वेऽचेतनत्वे च सिद्धे पूर्वोक्तमनुमानमुपसंहरति -
तस्मादिति ।
श्रुतार्थापत्त्या चेतनत्वं जगतोऽवगतमिति सूत्रैकदेशव्यावर्त्यामाशङ्कां दर्शयति -
योऽपीति ।
जगतश्चेतनप्रकृतिकत्वश्रुतिबलेन चेतनत्वावगतिरित्युक्तं व्यनक्ति -
प्रकृतीति ।
अनुपलम्भपराहता श्रुतार्थापत्तिरमानमित्याशङ्क्याह -
अविभाविनं त्विति ।
समस्ते जगति सतोऽपि चैतन्यस्य तत्र तत्रान्तःकरणपरिणामादुपरागादनुपलब्धिरविरुद्धेत्यर्थः ।
स्वप्रकाशस्य चैतन्यस्य परिणामविशेषानुपरागादनुपलब्धिरसिद्धा स्वप्रकाशत्वविरोधादित्याशङ्क्य दृष्टान्तेन परिहरति -
यथेत्यादिना ।
तर्हि चेतनत्वेन तुल्यानां कार्यकारणानामात्मनां च गुणप्रधानत्वाभावादुपकार्योपकारकत्वानुपपत्तिरुक्ता तदवस्थेत्यासङ्क्याह -
एतस्मादिति ।
साम्येऽपि सम्भवत्युपकार्योपकारकत्वमित्येतदुदाहरणेन स्फोरयति -
यथा चेति ।
प्रत्यात्मवर्तिनो विशेषात्तदसाधारणधर्मवशादित्यर्थः ।
सर्वस्यापि जगतश्चेतनत्वे कथं चेतनाचेतनविभागप्रसिद्धिरत आह -
प्रविभागेति ।
अत एव विभावितत्वाविभावितत्वविशेषादेवेत्यर्थः ।
जगतश्चेतनत्वमुपेत्यापाततः समाधानमाह -
तेनापीति ।
परमसमाधानं वक्तुं सूत्रावयवमवतारयति -
न चेति ।
तस्याभिप्रायं दर्शयितुं परकीयाभिप्रायमनुवदति -
अनवगम्यमानमिति ।
लोकानुरोधवैधुर्यं केवलं चेत्युक्तम् , सम्प्रति सूत्रावयवाभिप्रायमाह -
तच्चेति ।
श्रुतिविरोधे श्रुतार्थापत्तिरमानमिति भावः ।
विरोधमेव स्फोरयति -
यत इति ।
अनुभवसमुच्चयार्थोऽपिशब्दः । न चायं शब्दो विभावितत्वाविभावितत्वविशेषापेक्षो भविष्यत्यौपचारिकत्वप्रसङ्गान्मुख्यसम्भवे तदयोगादिति भावः ॥ ४ ॥