एकत्वैकान्ताभ्युपगमे द्वैतग्राहिप्रत्यक्षादिविरोधान्नाद्वितीये ब्रह्मणि समन्वयसिद्धिरिति पूर्वपक्षयन्ननेकान्तवादमुत्थापयति -
नन्विति ।
एकस्यानेकात्मकत्वं विप्रतिषिद्धमितित्याशङ्क्याह -
यथेति ।
अनेकाभिः शक्तिभिश्चिद्रूपाभिस्तदधीनप्रवृत्तिभिश्च युक्तमिति यावत् ।
एकस्यानेकात्मकत्वे सम्भाविते फलितमाह -
अत इति ।
उभयसत्यत्वमपि वृक्षदृष्टान्ते दृष्टमित्याह -
यथेति ।
प्रतिपत्तिदार्ढ्यार्थमुदाहरणान्तरमाह -
यथा चेति ।
अंशांशिभावेन जीवब्रह्मणोर्भिन्नाभिन्नत्वे दृष्टान्तावुक्त्वा कार्यकारणात्मना जगद्ब्रह्मणोस्तथात्वे दृष्टान्तमाह -
यथा चेति ।
दृष्टान्तसामर्थ्यादुक्तार्थसम्भावनायामपि मानं विना निर्धारणासिद्धिरित्याशङ्क्य व्यवस्थानुपपत्तिं प्रमाणयति -
तत्रेति ।
विशिष्टदृष्टान्तप्रदर्शनानुपपत्तिरपि प्रकृतेऽर्थे प्रमाणमित्याह -
एवं चेति ।
जीवजगतोर्ब्रह्मणो भिन्नाभिन्नत्वे प्रत्यक्षाद्यविरोधेऽपि, केवलाभेदे तद्विरोधः स्यादेवेति प्राप्तभेदाभेदवादं दूषयति -
नैवमिति ।
यदुक्तमेकत्वं नानात्वं चोभयमपि सत्यमिति, तत्राह -
मृत्तिकेति ।
न केवलमेवकारसामर्थ्याद्विकारानृतत्वं किन्तु वाचारम्भणश्रुतेश्चेत्याह -
वाचारम्भणेति ।
तथापि कथमाकाशादिविकारवैतथ्यं दार्ष्टन्तिके पूर्वोक्तावधारणादेरभावादित्याशङ्क्य तत्रापि दृष्टान्तनिविष्टार्थानुषक्तेर्मैवमित्याह -
दार्ष्टन्तिकेऽपीति ।
किञ्च कार्यप्रपञ्चस्यापि ब्रह्मवत्सत्यत्वे तद्विशिष्टजीवस्य तद्भावोपदेशासिद्धिरित्याह -
स आत्मेति ।
जीवस्य ब्रह्मैक्यं ध्यानादिसाध्यमभिसन्धायोपदेशो भविष्यतीत्यशङ्क्याह -
स्वयमिति ।
जीवब्रह्मणोः संसारित्वासंसारित्वेन विरुद्धत्वादैक्यायोगात्तत्त्वं भविष्यसीति वाक्यविपरिणामः स्यादित्याशङ्क्याह -
अतश्चेति ।
उपदेशवशादित्येतत् । स्वाभाविकस्यानाद्यविद्याकृतस्येति यावत् । विरुद्धत्वस्य काल्पनिकत्वेनोपपत्तौ वाक्यस्वारस्यं भङ्क्त्वा विपरिणामकल्पना न युक्तेति भावः ।
यदुक्तं नानात्वांशेन सर्वव्यवहारोपपत्तिरिति, तत्र किमैक्यज्ञानोत्तरकालीनव्यवहारसिद्धये भेदांशस्य सत्यत्वं कल्प्यते किं वा प्राक्तनव्यवहारसिद्ध्यर्थमिति विकल्प्याद्यं दूषयति -
बाधिते चेति ।
प्रमातृत्वादिबाधात्तदाश्रयव्यवहारो नास्तीति व्यवहाराभावेऽर्थापत्तिमुक्त्वा श्रुतिमुपन्यस्यति -
दर्शयतीति ।
द्वितीये प्राक्तनव्यवहारस्य भ्रान्तत्वमभ्रान्तत्वं वा । प्रथमे तथाविधव्यवहारस्य काल्पनिकभेदेनोपपत्तिरिति मत्वा चरमं निरस्यति -
न चेति ।
तत्र श्रुतितात्पर्यविरोधं हेतुमाह -
तत्त्वमिति ।
‘पुरुषं सोम्योत हस्तगृहीतमानयन्ति’ इत्यादिना सत्यानृताभिसन्धपुरुषनिदर्शनप्रदर्शनसामर्थ्यादपि सिद्धमैक्यस्यैव सत्यत्वमित्याह –
तस्करेति ।
कथमेतावता सत्यत्वमेकस्यैव नियम्यते, तत्राह -
उभयेति ।
विपरीतमपि किं न स्यादित्यपेरर्थः ।
इतश्चैकत्वमेवैकं पारमार्थिकं न नानात्वमपीत्याह -
मृत्योरिति ।
एकत्वधियो मुक्तिहेतुत्वोक्तिरपि भेदाभेदवादेऽनुपपन्नेत्याह -
न चेति ।
भेदांशधियोऽभेदांशधिया बाध्यत्वादपनोदनीयाभवासिद्धिरित्याशङ्क्य वैपरीत्यस्यापि सम्भवान्मैवमित्याह -
उभयेति ।
इदानीं पूर्ववादी स्वाभिप्रायं प्रकटयति -
नन्विति ।
प्रत्यक्षादेरागमेन स्वसिद्ध्यर्थमपेक्ष्यमाणत्वाददृष्टव्यभिचारत्वादव्याकुलत्वादन्यत्रानवकाशत्वात्पूर्वभावित्वेन प्रतिष्ठितत्वात्पदपदार्थविभागव्यवहारहेतुत्वाच्च प्राबल्यात्तद्विरोधे सत्याम्नायतो नात्यन्तिकमैक्यमादेयमिति भावः ।
निरालम्बनत्वेनाप्रामाण्ये दृष्टान्तः -
स्थाण्वादिष्विवेति ।
न केवलमेकत्वैकान्ताभ्युपगमे प्रत्यक्षादिविरोधः किन्तु कर्मकाण्डविरोधश्चेत्याह -
तथेति ।
भेदापेक्षत्वात् । भावनाभाव्यकरणेतिकर्तव्यतादिसापेक्षत्वादिति यावत् ।
ननु प्रत्यक्षादीनां कर्मकाण्डस्य चाप्रामाण्यमद्वैतवादिनां नानिष्टं, ते हि ज्ञानकाण्डमेवैकं प्रमाणमाश्रयन्ते, तत्राह -
मोक्षशास्त्रस्येति ।
ननु मिथ्याभूतशिष्यादिभेदपराधीनस्य मोक्षशास्त्रस्य मिथ्यात्वेऽपि तत्प्रमेयस्य प्रत्यगैक्यस्य सत्यत्वादस्मत्पक्षसिद्धिरिति, तत्राह -
कथं चेति ।
प्रत्यक्षादिना काण्डद्वयेन न विरोधान्न समन्वयाधिगम्यमैक्यं सम्भावितमिति चोदिते परिहरति -
अत्रेति ।
यत्तावदेकत्वैकान्ताभ्युपगमे लौकिकवैदिकव्यवहारव्याहतिरिति, तत्राह -
नैष दोष इति ।
तत्त्वज्ञानादूर्ध्वं प्राचि वा काले व्यवहारानुपपत्तिरिति विकल्प्याद्यमङ्गीकृत्य द्वितीयं प्रत्याह -
सर्वव्यवहाराणामिति ।
प्रत्यक्षादीनां द्वैतावगाहिनां तात्त्विकप्रमाणत्वाभावेऽपि व्यवहारे बाधाभावाद्व्यवहारसमर्थवस्त्वङ्गतारूपप्रामाण्यसिद्धेः सम्यग्ज्ञानात्पूर्वं सर्वव्यवहारसिद्धिरित्यर्थः ।
तत्त्वज्ञानात्पूर्वं सत्यत्वाभिमानद्वारा व्यवहारोपपत्तौ दृष्टान्तमाह -
स्वप्नेति ।
आत्मनो ब्रह्मात्मतायाः स्वाभाविकत्वाद्विकारेष्वनृतत्वमनीषासमन्मेषे कथं सर्वव्यवहारसिद्धिरित्याशङ्क्याह -
यावद्वीति ।
तथापि स्वभावसिद्धब्रह्मात्मतानुरोधेन विकारेष्वौदासीन्यसम्भवात्कुतो व्यवहारोपपत्तिरित्याशङ्क्याह -
विकारानिति ।
मिथ्याभिमानवतो वस्तुस्वाभाव्यमपहाय प्राक्तत्त्वज्ञानाद्व्यवहारोपपत्तिं निगमयति -
तस्मादिति ।
यदुक्तं स्वप्नव्यवहारस्येव प्राग्बोधादिति, तद्विवृणोति -
यथेति ।
‘या निशा सर्वभूतानाम्’ इत्यादिस्मृतेर्ज्ञानी व्यवहारावस्थायां सुप्तो भवति, ततो व्यावर्तयति -
प्राकृतस्येति ।
प्रत्यक्षाभिमतमित्युक्तत्वादाभसत्वाभिमाने प्राप्ते प्रत्याह -
नचेति ।
उक्तदृष्टान्तवशात्तत्वज्ञानात्प्राच्यामवस्थायां प्रमाणादिषु सत्यत्वाभिमानद्वारा सर्वव्यवहारसिद्धिरिति दार्ष्टान्तिकमाह -
तद्वदिति ।
कथं चानृतेन मोक्षशास्त्रेणेत्युक्तमनुभाषते -
कथमिति ।
असत्यान्न सत्यप्रतिपत्तिरित्यत्र दृष्टान्तमाह -
नहीति ।
असत्यादपि मरणातिरिक्तं सत्यमेव कार्यं भविष्यतीत्याशङ्क्याह -
नापीति ।
इतिशब्दो दार्ष्टान्तिकप्रदर्शनार्थः ।
सत्यस्यासत्यादुत्पत्तिर्वा प्रतिपत्तिर्वा प्रतिषिध्यते । नाद्य, सत्यस्योत्पत्तेरनिष्टत्वादुत्पद्यमानस्य सर्वस्यैव वाचारम्भणत्वादित्यभिप्रत्याह -
नैष दोष इति ।
सत्यस्यापि केचिदुत्पत्तिमुपगच्छन्ति, तत्पक्षेऽपि न दोष इत्याह -
शङ्केति ।
शङ्कायाः स्वरूपेण सत्यत्वेऽपि विषयविशेषितत्वेनासत्यतेति भावः ।
द्वितीयेऽपि सत्या वाऽसत्या वा प्रतिपत्तिरसत्यान्नेति विकल्प्याद्यं निरस्यति -
स्वप्नेति ।
स्वप्नदर्शनवत्तत्कार्यस्यापि सर्पदंशनादेरसत्यत्वात्तद्विशेषितदर्शनमपि तथेति नासत्यात्सत्यप्रतिपत्त्युत्पत्ताविदमुदाहरणमिति शङ्कते -
तत्कार्यमपीति ।
विषयस्यासत्यत्वेऽपि विषयिणो ज्ञानस्य सत्यत्वान्मैवमिति परिहरति -
तत्रेति ।
नन्ववगतिशब्देन स्वरूपचैतन्यं वृत्तिज्ञानं वोच्यते । प्रथमे तस्याजन्यत्वादसत्यान्न सत्यप्रतिपत्त्युत्पत्तौ दृष्टान्तत्वम् । द्वितीये तस्य विषयातिरिक्ताकाराभावात् ‘अर्थेनैव विशेषो हि निराकारतया धियाम्’ इत्यङ्गीकारात्तदनिर्वाच्यतायामनिर्वाच्यत्वेनासत्यत्वान्नासत्यात्सत्यप्रतिपत्त्युत्पत्तिः, तत्राह -
नहीति ।
परपक्षे सत्यस्यापि ज्ञानस्य जन्यत्वाभ्युपगमादस्मत्पक्षे चाभिव्यक्तिस्वीकाराद्वृत्तिरूपस्यापि ज्ञास्य लौकिकाभिप्रायेण सत्यत्वादसत्यात्सत्यप्रतिपत्त्युत्पत्तौ दृष्टान्तत्वमविरुद्धमिति भावः ।
नन्ववगतिर्न स्वरूपचैतन्यं नापि वृत्तिज्ञानं किन्तु शरीराकारपरिणतभूतचतुष्टयनिविष्टं रूपादितुल्यं ज्ञानमिति लौकायतिकमतमाशङ्क्याह -
एतेनेति ।
एतच्छब्दार्थमेव विशदयति -
स्वप्नदृश इति ।
स्वप्नजाग्रद्देहयोर्व्यभिचारेऽपि प्रत्यभिज्ञानात्तदनुगतात्मैक्यसिद्धेः, चैतन्यस्य च देहधर्मत्वे रूपादिवत्तदनुपलब्धावनुपलब्धिप्रसङ्गात् , अवगतेश्चाबाधात्तद्रूपस्यात्मनो देहद्वयातिरेकसिद्धेर्देहमात्रात्मवादो न युक्त इत्यर्थः ।
सत्या प्रतिपत्तिरसत्याद्भवतीत्युपपाद्य सत्यस्य प्रतिपत्तिर्नासत्यादिति पक्षं श्रुत्या निराचष्टे -
तथाचेति ।
असत्यात्सत्यप्रतिपत्त्युत्पत्तौ छान्दोग्यश्रुतिवदैतरेयकश्रुतिरपि भवतीत्याह -
तथेति ।
सत्यस्य प्रतिपत्तिरसत्याद्भवति, तत्रान्वयव्यतिरेकावपि प्रमाणमित्याह -
प्रसिद्धं चेति ।
असत्यात्सत्यस्य प्रतिपत्तौ दृष्टान्तान्तरमाह -
तथेति ।
रेखास्वरूपस्य सत्यत्वेऽप्यकारादिरूपतया तथात्वाभावादसत्यात्सत्यप्रतिपत्तिरित्यभिसन्धायानृतेति विशेषणम् ।
आगमादसत्यादेव सत्यस्य ब्रह्मात्मनः सुज्ञानत्वेऽपि पूर्वोक्तनीत्या बलवतोऽध्यक्षादेरागमबाध्यत्वं कथमित्याशङ्क्याह -
अपिचेति ।
उक्तशङ्कानिवृत्त्यर्थमपिचेत्युक्तम् ।
निरपेक्षत्वे सत्युत्तरभाविप्रमाणत्वात्प्रत्यक्षादिबाधकत्वमागमस्येत्याह -
अन्त्यमिति ।
आगमप्रामाण्यस्य फलपर्यन्तत्वात्तस्य क्रियासाध्यत्वात्तस्या भेदप्रमितिपूर्वकत्वात्कथमात्मैक्यज्ञानस्यान्त्यतेत्याशङ्क्याह -
नात इति ।
तदेव व्यतिरेकदृष्टान्तेन स्पष्टयति -
यथेति ।
तत्त्वमसीत्युक्ते सर्वाकाङ्क्षोपशान्तिरित्यत्र हेतुमाह -
सर्वात्मेति ।
या वाक्यादवगतिरुत्पद्यते सा सर्वस्य पूर्णस्य ब्रह्मणः प्रत्यगात्मनश्चैकरस्यमधिकृत्य भवति । तथाच प्रत्यगात्मातिरिक्तस्याकाङ्क्षणीयस्यानवशिष्टत्वाद्युक्ता सर्वाकाङ्क्षोपशान्तिरित्यर्थः ।
श्रुताद्वाक्यादवगतौ सत्यामवशिष्यमाणार्थाभावेनाकाङ्क्षाभावं विवृणोति -
सति हीति ।
प्रत्यक्षादिविरोधादवगतिरेवाद्वैतमवगाहमाना नोत्पद्यते, कुतः सर्वकाङ्क्षानिवृत्तिरित्याशङ्क्याह -
न चेति ।
अस्य पितुर्वचनात्तदात्मततत्त्वं श्वेतकेतुर्विज्ञातवान्किलेति यावत् । आदिशब्दात् ‘आनन्दो ब्रह्मेति व्यजानात्’ इत्याद्या श्रुतिर्गृह्यते ।
किञ्चावगतिमुद्दिश्यान्तरङ्गबहिरङ्गसाधनविधानादपि तदुत्पत्तिरेष्टव्येत्याह -
अवगतीति ।
नन्ववगतिरुत्पन्नापि नार्थवती, सिद्धेऽर्थे स्वरूपेण फलाभावान्मानान्तरविरोधाद्वा भ्रान्तिरेवेत्याशङ्क्याह -
न चेयमिति ।
आनर्थक्याभावे हेतुमाह -
अविद्येति ।
भ्रान्तित्वाभावे हेतुमाह -
बाधकेति ।
नहि प्रत्यक्षादि बाधकं, तस्य कल्पितद्वैतविषयत्वेन तात्त्विकाद्वैतप्रमित्यविरोधित्वादित्यर्थः ।
ननु सर्वस्य कल्पितत्वे सत्यासत्यव्यवहारो लौकिको वैदिकश्च न स्यादित्याशङ्क्य स्वप्नदृष्टान्तेनोक्तं स्मारयति -
प्राक्चेति ।
आगमादर्थवती सर्वाकाङ्क्षाशान्तिहेतुर्ब्रह्मात्मप्रतिपत्तिर्भवतीति स्थिते फलितमाह -
तस्मादिति ।
कल्पनाममृष्यमाणः श्रौतमेव ब्रह्मणोऽनेकात्मकत्वमिति शङ्कते -
नन्विति ।
कथं यथोक्तदृष्टान्तावष्टम्भात्परिणामि ब्रह्म श्रौतमित्याशङ्क्य दृष्टान्तदार्ष्टान्तिकयोः साम्यध्रौव्यादित्याह -
परिणामिनो हीति ।
दृष्टान्तगतं विवक्षितमंशं हित्वा मानान्तरविरुद्धोंऽशो दार्ष्टान्तिके नाभ्युपेतव्योऽतिप्रसङ्गात् । अस्ति च परिणामित्वे ब्रह्मणो मानान्तरविरोधस्तस्य कौटस्थ्यश्रुतेरिति परिहरति -
नेत्युच्यत इति ।
श्रुतिद्वयानुरोधात्कूटस्थत्वपरिणामित्वे स्यातामित्याशङ्क्य युगपत्क्रमेण वेति विकल्प्याद्यं विरोधेन निरस्यति -
नहीति ।
द्वितीयं शङ्कते -
स्थितीति ।
कूटस्थस्य ब्रह्मणो न परिणामितेति विशेषणान्न तस्य कदाचिदपि परिणामयोग्यता स्वरूपप्रच्युतिप्रसङ्गादित्याह -
नेति ।
तदेव स्फुटयति -
नहीति ।
परिणामिनां हि बाणपाषाणादीनां क्रमेण स्थितिगती युक्ते, नतु परिणामायोग्यस्य क्रमेण परिणामतद्राहित्ये ब्रह्मणः स्यातामित्यर्थः ।
ब्रह्मणि विरुद्धधर्मासम्भवे कूटस्थत्वं हित्वा परिणामित्वमेवेष्यतामित्याशङ्क्याह -
कूटस्थं चेति ।
अनवयवावच्छिन्नकूटस्थब्रह्मणः स्वरूपादप्रच्युतस्वभावस्य सर्वप्रकारतद्विपरीतकार्याकारपरिणामश्रुत्यनुपपत्त्या कार्यप्रपञ्चस्य स्वरूपादप्रच्युतशुक्त्यादे रजतादिपरिणामवन्मिथ्याविवर्तत्वं सिध्यतीत्युक्तम् । सम्प्रति परिणामश्रुतेः स्वार्थे फलाभावादपि परिणामो न विवक्षित इत्याह -
नचेति ।
यद्ब्रह्मज्ञानस्य फलं तदेव परिणामिब्रह्मज्ञानस्यापि शास्त्रमेव चात्र प्रमाणमित्याशङ्क्याह -
कूटस्थेति ।
तर्हि परिणामिश्रुतीनामानर्थक्यादध्ययनविधिविरोधः स्यादित्याशङ्क्य फलवच्छेषतया साफल्यान्मैवमित्याह -
तत्रेति ।
सृष्ट्यादिश्रुतीनां स्वार्थे फलवैकल्ये सतीति यावत् ।
तत्र मीमांसकसंमतमुदाहरणमाह -
फलवदिति ।
यथाहि स्वर्गादिफलवतो दर्शपूर्णमासादेः संनिधाने श्रुतं प्रयाजादि स्वतो विफलं तदङ्गमित्यङ्गीक्रियते, तथा सृष्ट्यादिदर्शनमपि ब्रह्मज्ञानशेषतया तत्फलेनैव फलवत्त्वात्तदङ्गमित्यर्थः ।
ननु प्रयाजादेः श्रूयमाणफलेनैव फलवत्त्वसम्भवे फलवदङ्गत्वं किमित्यङ्गीकर्तव्यमित्याशङ्क्य प्रधानफलेनैव फलवत्त्वसिद्धौ फलान्तरकल्पने गौरवादङ्गेषु च फलश्रुतेरर्थवादत्वाङ्गीकारादित्याह -
नत्विति ।
इतिशब्दः सिद्धं भवतीत्यनेन सम्बध्यते ।
‘तं यथा यथोपासते तदेव भवति’ इति श्रुत्या परिणामिब्रह्मज्ञानात्तत्प्राप्तिरेव फलमित्याशङ्क्याह -
नहीति ।
‘तस्य तावदेव’ इत्यादिना प्रतिपन्नं कैवल्यं विहाय सामान्यशास्त्रसिद्धफलाकर्षणे वाक्यभेदः स्यादिति भावः ।
कूटस्थाद्वयत्वे ब्रह्मणः श्रुतिप्रतिज्ञयोर्विरोधः स्यादिति शङ्कते -
कूटस्थेति ।
विरोधद्वयं परिहरति -
नेत्यादिना ।
अविद्यात्मके नामरूपे एव बीजं तस्य व्याकरणं कार्यप्रपञ्चस्तदपेक्षत्वादैश्वर्यस्य प्रतिज्ञासूत्रस्य तदनुसारिश्रुतिवचनस्य च पारमार्थिककूटस्थाद्वयत्वे न विरोधोऽस्तीत्यर्थः ।
सङ्ग्रहवाक्यं विवृणोति -
तस्मादित्यादिना ।
उक्तमेवार्थं चोद्यपरिहाराभ्यां स्फोरयति -
कथमित्यादिना ।
नामरूपयोरात्मभूतत्वे वस्तुत्वशङ्कायामिवेत्युक्तमुपमार्थत्वमिवकारस्य वारयन्नाभासार्थत्वं स्फुटयति -
अविद्येति ।
तयोरविद्याकल्पितत्वं साधयति -
तत्त्वान्यत्वाभ्यामिति ।
न हीश्वरत्वेन ते निरुच्येते, जडाजडयोरभेदायोगात् । नापि ततोऽन्यत्वेन निरुक्तिमर्हतः, स्वातन्त्र्येण सत्तास्फूर्त्यसम्भवात् । नहि जडमजडानपेक्षं सत्तास्फूर्तिमदुपलक्ष्यते, जडत्वभङ्गप्रसङ्गात् । तस्मादविद्यात्मके नामरूपे इत्यर्थः ।
तयोश्च कार्यलिङ्गकमनुमानं प्रमाणयति -
संसारेति ।
तयोराश्रयं विषयं च दर्शयति -
सर्वज्ञस्येति ।
तयोरेव श्रुतिस्मृती प्रमाणयति -
मायेति ।
‘मायां तु प्रकृतिं विद्यात् , ‘ ‘देवात्मशक्तिम्’ इत्येवंविधा श्रुतिः । ‘प्रकृतिं पुरुषं चैव’ ‘मायाह्येषा’ इत्येवंप्रकारा च स्मृतिः ।
नामरूपे चेदीश्वरात्मभूते तर्हि सोऽपि ताभ्यामभिन्नत्वात्तद्वदेव जडः स्यादित्याशङ्क्याह -
ताभ्यामिति ।
ईश्वरस्य नामरूपाभ्यामर्थान्तरत्वे प्रमाणमाह -
आकाश इति ।
यत्तु नामरूपबीजव्याकरणापेक्षमैश्वर्यमिति, तत्र तद्व्याकरणे प्रमाणमाह -
नामरूपे इति ।
जीवस्य व्याकर्तृत्वं व्यासेद्धुं वाक्यान्तरमुदाहरति -
सर्वाणीति ।
नामरूपव्याकरणस्य नानाविधत्वसिद्ध्यर्थं श्रुत्यन्तरं पठति -
एकमिति ।
आदिशब्देन ‘सच्च त्यच्चाभवत्’ इत्याद्या श्रुतिर्गृह्यते । दर्शितश्रुतिभ्यो नामरूपव्याकरणमीश्वरायत्तं सिद्धं तदपेक्षं चास्यैश्वर्यमित्यर्थः ।
स्वाभाविकत्वादैश्वर्यस्य कुतो व्याकरणापेक्षेत्याशङ्क्याह -
एवमिति ।
उक्तश्रुतिस्मृत्यनुरोधादविद्याकृते तदात्मके ये नामरूपे तद्रूपानवच्छिन्नोपाध्यभिव्यक्तश्चिदात्मा ताभ्यामेव नामरूपाभ्यां विरचितं विचित्रं प्रपञ्चं नियमयन्नीश्वरो नाम । ततो न स्वाभाविकमैश्वर्यमित्यर्थः ।
ईश्वरस्योपाध्यनुरोधित्वे दृष्टान्तमाह -
व्योमेति ।
अविद्याकृतजगदीशितृत्वेऽपि जीवानामतत्कृतत्वात्कुतस्तान्प्रत्यैश्वर्यमित्याशङ्क्याह -
स चेति ।
स्वात्मभूतत्वे भेदाभावात्कुतो नियम्येत्याशङ्क्याह -
घटेति ।
ननु घटवदुपाधेरनधिगमे कथमौपाधिकभेदानुरोधेन नियम्यनियन्तृत्वं कल्प्यते, तत्राह -
अविद्येति ।
ईश्वरस्येश्वरत्वं काल्पनिकमिति स्पष्टयितुं विशिनष्टि -
व्यवहारेति ।
कल्पितमीश्वरत्वमित्युपपादितं निगमयति -
तदेवमिति ।
सर्वज्ञत्वादिवदीश्वरत्वस्य वास्तवत्वमाशङ्क्याह -
सर्वज्ञत्वमिति ।
सर्वज्ञत्वं चाविद्यात्मकोपाधिपरिच्छेदापेक्षमिति सम्बन्धः । पूर्वत्रोक्तेन प्रकारेणाविद्यात्मको योऽसावुपाधिस्तेन कृतो यो जीवप्रपञ्चाख्यः परिच्छेदस्तदपेक्षमिति यावत् ।
अन्वयमुखेनोक्तमर्थं व्यतिरेकद्वारा निरूपयति -
नेत्यादिना ।
परमार्थतश्चिद्धातोरीश्वरत्वानुपपत्तौ श्रुतिं प्रमाणयति -
तथाचेति ।
ननु परमार्थावस्थायां दर्शनादिव्यवहारराहित्यमिहोच्यते न पुनरीशित्रीशितव्यादिव्यवहारासत्त्वमित्याशङ्क्य दर्शनादिव्यवहाराभावस्योपलक्षणत्वादत्र समस्तव्यवहारराहित्यं विवक्षितमित्याह -
एवमिति ।
बहुवचनं ‘स एष नेति नेत्यात्मा’ ‘अदृश्येऽनात्म्ये’ ‘यत्तदद्रेश्यम्’ ‘अस्थूलम्’ इत्यादिवाक्यसङ्ग्रहार्थम् ।
श्रौतेऽर्थे भगवतोऽपि संमतिमाह -
तथेति ।
वेदान्तेष्विव भगवद्गीतास्वपि परमार्थावस्थायां व्यवहाराभावः प्रदर्श्यत इति सम्बन्धः ।
कथं तर्हि क्रियाकारकफलतत्सम्बन्धबुद्धिः, तत्राह -
स्वभावस्त्विति ।
अनाद्यविद्यावशात्क्रियाकारकादिप्रवृत्तिरित्यर्थः ।
तथापि भक्तानितरांश्चानुगृह्णन्निगृह्णंश्च तदीयसुकृतदुष्कृते परमेश्वरो वस्तुतो नाशयतीत्याशङ्क्याह -
नादत्त इति ।
सर्वेषां परमात्मैक्य कुतः सुकृतदुष्कृतयोर्विभागेन प्रवृत्तिरित्याशङ्क्याह -
अज्ञानेनेति ।
ऐश्वर्यादेर्वस्तुतोऽनुपपत्तिमुक्त्वा कल्पनयोपपत्तौ श्रुतिस्मृती क्रमेणोदाहरति -
व्यवहारेति ।
श्रुताविवेश्वरगाीतास्वपि व्यवहारावस्थायामीश्वरादिव्यवहार उक्त इति सम्बन्धः ।
परमार्थावस्थायां सर्वव्यवहाराभावे सूत्रकारस्यापि संमतिमाह -
सूत्रेति ।
‘तदनन्यत्वम्’ इत्यनेनायुक्तं कार्यमिथ्यात्वं कथ्यते, ‘स्याल्लोकवत्’ इति पूर्वसूत्रे तत्सत्यत्ववचनादित्याशङ्क्याह -
व्यवहारेति ।
‘आत्मकृतेः परिणामात् ‘ ‘क्षीरवद्धि’ इत्यादिना परिणामोक्तेरेष्टव्यं कार्यप्रपञ्चस्य सत्यत्वमित्याशङ्क्यान्यार्थत्वात्परिणामवादस्य न तद्विवक्षेत्याह -
परिणामेति ॥ १४ ॥