ब्रह्मसूत्रभाष्यम्
द्वितीयोऽध्यायःतृतीयः पादः
न्यायनिर्णयव्याख्या
 
अवस्थितिवैशेष्यादिति चेन्नाभ्युपगमाद्धृदि हि ॥ २४ ॥
अत्राहयदुक्तमविरोधश्चन्दनवदिति, तदयुक्तम् , दृष्टान्तदार्ष्टान्तिकयोरतुल्यत्वात्सिद्धे हि आत्मनो देहैकदेशस्थत्वे चन्दनदृष्टान्तो भवति, प्रत्यक्षं तु चन्दनस्यावस्थितिवैशेष्यमेकदेशस्थत्वं सकलदेहाह्लादनं आत्मनः पुनः सकलदेहोपलब्धिमात्रं प्रत्यक्षम् , नैकदेशवर्तित्वम्अनुमेयं तु तदिति यदप्युच्येत अत्रानुमानं सम्भवतिकिमात्मनः सकलशरीरगता वेदना त्वगिन्द्रियस्येव सकलदेहव्यापिनः सतः, किं वा विभोर्नभस इव, आहोस्विच्चन्दनबिन्दोरिवाणोरेकदेशस्थस्य इति संशयानतिवृत्तेरितिअत्रोच्यतेनायं दोषःकस्मात् ? अभ्युपगमात्अभ्युपगम्यते हि आत्मनोऽपि चन्दनस्येव देहैकदेशवृत्तित्वमवस्थितिवैशेष्यम्कथमिति, उच्यतेहृदि ह्येष आत्मा पठ्यते वेदान्तेषु, हृदि ह्येष आत्मा’ (प्र. उ. ३ । ६) वा एष आत्मा हृदि’ (छा. उ. ८ । ३ । ३) कतम आत्मेति योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु हृद्यन्तर्ज्योतिः पुरुषः’ (बृ. उ. ४ । ३ । ७) इत्याद्युपदेशेभ्यःतस्माद्दृष्टान्तदार्ष्टान्तिकयोरवैषम्यात् युक्तमेवैतत् — ‘अविरोधश्चन्दनवत्इति ॥ २४ ॥

तत्र शङ्कां विवृणोति -

अत्रेति ।

जीवस्याणोरपि देहव्यापिकार्यं स्यादिति दृष्टान्तेनोक्ते सतीति यावत् ।

अतुल्यत्वमेव व्यतिरेकेण साधयति -

सिद्धे हीति ।

न चात्मनो देहैकदेशस्थत्वं प्रत्यक्षमित्युक्तदृष्टान्तासिद्धिरिति शेषः ।

दृष्टान्ते विशेषं दर्शयति -

प्रत्यक्षं त्विति ।

अवस्थितिविशेषमेव विशदयति -

एकेति ।

कार्यमपि तर्हि तथैव स्यादित्याशङ्क्योक्तम् -

सकलेति ।

आत्मन्यपि तुल्यमेतदित्याशङ्क्याह -

आत्मन इति ।

प्रत्यक्षतोऽल्पीयसश्चन्दनबिन्दोस्त्वग्व्याप्त्या व्यापि कार्यं युक्तम् । यस्य तु सन्दिग्धमणुत्वं सर्वाङ्गीणं कार्यं तस्य व्यापित्वमौत्सर्गिकं तु हित्वा नेयं कल्पना युक्तेत्यर्थः ।

आत्मनो देहैकदेशस्थत्वमप्रत्यक्षमपि चन्दनबिन्दुदृष्टान्तेनाणुत्वहेतुनानुमेयमिति शङ्कते -

अनुमेयमिति ।

सन्दिग्धासन्दिग्धत्वेन सन्दिग्धं दूषयति -

नेत्यादिना ।

परिहारमवतार्य व्याकरोति -

अत्रेति ।

प्रत्यक्षानुमानयोरभावादात्मनो देहैकदेशस्थत्वं निरस्तमिति शङ्कते -

कथमिति ।

श्रुतिमाश्रित्य सूत्रावयवेन समाधत्ते -

हृदीति ।

‘यो वेद निहितं गुहायाम्’ इत्याद्युपदेशसङ्ग्रहार्थमादिपदम् । सिद्धे तुल्यत्वे फलितमाह -

तस्मादिति ॥ २४ ॥