तदक्षरार्थमाह -
तुशब्द इति ।
पक्षमनुभाष्य तद्व्यावर्तनं प्रतिजानीते -
नैतदिति ।
तत्र हेत्वर्थमुक्तं स्मारयति -
उत्पत्तीति ।
कार्यकारणत्वानुपपत्तौ सत्यां सामानाधिकरण्यश्रुतेश्चेति तृतीयहेत्वर्थः ।
जीवब्रह्मणोरभेदेऽपि प्रकृते किं जातमित्याशङ्क्य जीवो महान्ब्रह्माभिन्नत्वात्तद्वदित्याह -
परमिति ।
दृष्टान्तस्य साध्यवैकल्यं 'सत्यं ज्ञानम्' इत्यादिश्रुत्या निराचष्टे -
परस्येति ।
अनुमानफलमाह -
तस्मादिति ।
जीवस्य विभुत्वे तन्महत्त्ववादिश्रुतिस्मृतिवाक्यान्यपि मुख्यार्थानि भवन्तीत्यनुमानानुग्राह्यमागममाह -
तथाचेति ।
नित्यः सर्वनतः स्थाणुरित्यादयः स्मार्तवादाः । तत्त्वमस्यादिप्रधानवाक्याज्जीवस्य महत्त्वं तदणुत्वार्थगुणभूतवाक्यानां श्रुतिलिङ्गानां च तद्विरोधादौपाधिकार्थत्वसिद्धेरिति भावः ।
किञ्च ‘अर्थवादवाक्यानां लौकिकादपि न्यायाद्दौर्बल्यम्’ इति न्यायेन सर्वदेहव्यापिशैत्योपलम्भान्यथानुपपत्तिनिमित्तमहत्त्वेनाणुत्वश्रुतीनां बाधः स्यादित्याह -
नचेति ।
त्वगात्मसम्बन्धस्य त्वग्व्यापित्वात्त्वचश्च सर्वदेहव्याप्तेस्तद्वारा जीवस्याणोरपि व्यापिकार्यमित्युक्तं शङ्कते -
त्वगिति ।
अतिप्रसक्त्या प्रत्याह -
नेति ।
पादतलमात्रे कण्टकस्य संयुक्तत्वात्कुतोऽन्यत्र वेदनेत्याशङ्क्याह -
त्वगिति ।
तथापि कथं देहमात्रे वेदनाधीः, तत्राह -
त्वक्चेति ।
अतिप्रसङ्गमुपसंहर्तुमितिशब्दः । अस्तु देहमात्रे वेदनाधीरित्यतिप्रसङ्गस्येष्टत्वमाशङ्क्याह -
पादेति ।
यदुक्तं गुणाद्वेति, तत्राह -
नचेति ।
हेतुं व्यतिरेकेण स्फोरयति -
गुणत्वमिति ।
लोकवदित्युक्तं प्रत्याह -
प्रदीपेति ।
यत्तु व्यतिरेको गन्धवदिति, तत्राह -
गन्धोऽपीति ।
निराश्रयस्यैव सञ्चरणं तस्योक्तमित्याशङ्क्याह -
अन्यथेति ।
गन्धस्याश्रयनियमे युक्तिमुक्त्वा वृद्धसंमतिमाह -
तथा चेति ।
न चाध्यक्षविरुद्धौ युक्त्यागमौ, तेनाश्रयशून्यत्वाग्रहान्महतां च त्रसरेणूनामनुद्भूतरूपस्पर्शानामागतिरिति स्फुटोपलम्भसम्भवान्मूलद्रव्ये चाविशेषोऽवयवान्तरयोगादिति भावः ।
चैतन्यस्य गुणत्वमुपेत्य गुणस्य गुणिनं विनाऽन्यत्रागतेः सर्वदेहव्यापिकार्यायोगान्नाणुर्जीव इत्युक्तम् । इदानीं न गुणत्वमपि तस्येत्याह -
यदीति ।
चैतन्यव्याप्तौ जीवाणुत्वासिद्धिं ब्रुवतो वैयधिकरण्यमित्याह -
चैतन्यमिति ।
औष्ण्यप्रकाशयोर्गुणत्वाच्चैतन्यस्य स्वरूपत्वे नोदाहरणतेत्याशङ्क्य रूपादिवद्गुणगुणित्वाभावान्मैवमित्याह -
नात्रेति ।
औष्ण्यप्रकाशावग्निश्च सप्तम्यर्थः । औष्ण्याद्यतिरिक्ताग्निस्वरूपाभावं हेतुं कर्तुमितिशब्दः । जीवस्याणुत्वं न चेदस्तु मध्यमपरिमाणत्वं, नेत्याह -
शरीरेति ।
परिमाणद्वयायोगे परिशिष्टमाह -
परिशेषादिति ।