विभुत्वे जीवस्याणुत्वादिव्यपदेशासिद्धिरित्युक्तमनुस्मारयति -
कथमिति ।
तदुत्तरत्वेन सूत्रावयवं पातयति -
अत इति ।
‘अभ्युपगमाद्धृदि हि’ इति हृदयस्य प्रकृतत्वात्तन्निष्ठा बुद्धिरेवात्र तच्छब्देत्यक्षरार्थमाह -
तस्या इति ।
पदार्थमुक्त्वा समासमाह -
तद्गुणा इति ।
पारमार्थिकमात्मनः संसारित्वं किं बुद्धिगुणैरित्याशङ्क्याह -
नहीति ।
असङ्गत्वेनापरिणामित्वं सूचयति -
केवलस्येति ।
बुद्धिधर्माणामात्मगतत्वासिद्धेः साङ्ख्यवदात्मनः संसारित्वायोगमाशङ्क्याह -
बुद्धीति ।
आत्मनो बुद्धितद्धर्माध्यासद्वारा संसारित्वेऽपि प्रकृतेऽणुत्वादिवादे किं जातमित्याशङ्क्याह -
तस्मादिति ।
किञ्च जीवस्याणुत्ववादीनि यानि वाक्यान्युक्तानि तान्यपि पौर्वापर्यपर्यालोचनायां महत्त्वमेव तस्य गमयन्तीति मत्वोन्मानश्रुतिं प्रत्याह -
तथाचेति ।
अणुत्वे च महत्त्वे च श्रुते किमित्युभयं नेष्टमित्याशङ्क्यान्यतरद्वा द्वयमपि वा तत्त्वम् । आद्येऽपि महत्त्वस्याणुत्वस्य वा वस्तुतेति विकल्प्य प्रथममङ्गीकुर्वन्नाह -
तच्चेति ।
द्वयमपि तत्त्वमपि पक्षं विरोधेन प्रत्याह -
नहीति ।
कल्पान्तरं निराह -
नचेति ।
तत्त्वमसीत्यत्रत्वमर्थोद्देशेनानन्तब्रह्मभावस्य विधित्सितत्वाद्विधित्सितानन्त्यविरोधादुद्देश्यस्थमणुत्वमविवक्षितमिति भावः ।
उन्मानान्तरं प्रत्याह -
तथेति ।
बुद्ध्यध्यासेन तद्गुणेनात्मन्यध्यस्तेन तस्मिन्मिथ्यागुणान्तरमुत्पद्यते, तेनात्मगुणेनाराग्रपरिमाणोऽपकृष्टश्च जीवो दृष्टः । वस्तुतस्तु नायं गुणाधारो न चापकर्षवानित्यर्थः ।
श्रुतेस्तात्पर्यमाह -
बुद्धीति ।
यत्तु स्वशब्दादणुत्वं, तद्दूषयति -
एष इति ।
दुर्ज्ञानत्वज्ञापकप्रकरणापेक्षया श्रुतेरेव प्राबल्यादणुत्वमित्याशङ्क्य काल्पनिकं तदिष्टं वास्तवमयुक्तमित्याह -
जीवस्येति ।
परमात्मदृष्टान्तार्थोऽपिशब्दः । तदभिन्नत्वादित्युक्तो हेतुः । परस्य प्रकरणिनो विभुत्वात्तदभिन्नत्वाच्च जीवस्य न चेदणुत्वं तर्हि कथमणुत्वश्रुतिः, तत्राह -
तस्मादिति ।
अणुशब्दस्यात्यन्तसूक्ष्मे प्रयोगात्कथमुक्तार्थतेत्याशङ्क्याह -
उपाधीति ।
यत्तु पृथगुपदेशादिति, तत्राह -
तथेति ।
यथा स्वशब्दोन्माने जीवस्य नाणुत्वमावेदयतस्तथा पृथगुपदेशोऽपि तस्याणोरेव चैतन्यस्य देहव्याप्तिमाहेत्यर्थः ।
समारुह्य वागादिना नामाद्याप्नोतीति शेषः । प्रज्ञाशब्दस्य चैतन्यार्थत्वात्कुतो बुद्धिविषयतेत्याशङ्क्याह -
व्यपदेशेति ।
गुणगुणित्वेन तस्य मुख्यत्वे किमित्यौपचारिकत्वं, तत्राह -
नहीति ।
अत्रेति चैतन्यात्मनोरुक्तिः । उक्तं ‘यदि तु चैतन्यं जीवस्येत्यादौ’ इति शेषः ।
यत्तु तथाच दर्शयतीति, तत्राह -
हृदयेति ।
यच्चोत्क्रान्त्यादिश्रुतेर्जीवोऽणुरिति, तत्राह -
तथेति ।
इतीक्षित्वेति शेषः ।
यत्तु स्वात्मना चोत्तरयोरिति, तत्राह -
उत्क्रान्तीति ।
तत्र हेतुमाह -
नहीति ।
दार्ष्टान्तिकमुपसंहरति -
एवमिति ।
दृष्टान्तमादाय व्याचष्टे -
प्राज्ञवदिति ।
उक्तदृष्टान्तानुसारेण जीवस्यापि बुद्धिगुणसारत्वादणुत्वादिव्यपदेश इत्याह -
तद्वदिति ॥ २९ ॥
उक्ते कर्तृत्वे विप्रतिपत्त्या संशयमाह -
तदिति ।
सङ्गतिफले पूर्ववत् ।
अत्रापि समाप्तौ सर्वं व्यक्तीभविष्यतीति मत्वा पूर्वपक्षयति -
तत्रेति ।
नच तर्हि पूर्वाधिकरणमनर्थकम् , आरोप्यप्रापकत्वात् । नच स्वातन्त्र्येण सम्बन्धाद्यभावे तस्यैतदवान्तरसूत्रत्वंं, तत्रापि कर्तृत्वे समर्थिते सत्यसङ्गस्य स्तुत्यापि नेतुं शक्यत्वे विरोधपरिहारेण समन्वयदार्ढ्यसिद्धौ साक्षादपि सङ्गत्यादेः सुवचत्वात् ।
ननु कर्तृत्वसत्त्वमात्रमुक्ता हेतवः साधयन्ति, न तस्य स्वाभाविकत्वं, नहि तस्योपाध्यनपेक्षत्वमुक्तं, तत्राह -
अपवादेति ।
न चान्वयव्यतिरेकाभ्यां विशिष्टस्य कर्तृत्वं शङ्कनीयं, तदुत्पत्तौ मनसो निमित्तत्वादपि तदुपपत्तेरिति मत्वा पूर्वपक्षमुपसंहर्तुमितिशब्दः ।
पूर्वपक्षमनूद्य सूत्राद्बहिरेव सिद्धान्तयति -
एवमिति ।
स्वाभाविकं कर्तृत्वमपवादकाभावादित्ययुक्तं मुक्त्यनुपपत्तेरपवादकत्वादित्याह -
नेति ।
उक्तं विवृण्वन्कर्तृत्वमात्मनः स्वभावो धर्मो वेति विकल्प्याद्यं प्रत्याह -
कर्तृत्वेति ।
कर्तृत्वे सत्येव पुरुषार्थसम्भवात्किं तन्निवृत्त्येत्याशङ्क्याह -
नचेति ।
द्वितीयमाश्रित्य शङ्कते -
नन्विति ।
सत्यां शक्तौ कार्यपरिहारोऽपि कथं, तत्राह -
तदिति ।
शक्तस्यैव निमित्तपरिहारात्कार्यपरिहारं दृष्टान्तेन दर्शयति -
यथेति ।
कर्तृत्वस्य धर्मादीनि निमित्तानि । तेषां ज्ञानानिवर्त्यत्वे मुक्तावपि सम्भवात्कर्तृत्वं स्यात् । ज्ञानेन तन्निवृत्तौ तेषामज्ञानकार्यत्वात्तत्कृतं कर्तृत्वमपि तथा स्यत् । शक्तेश्च शक्तशक्यसापेक्षतया सनिमित्तक्रियालक्षणशक्याक्षेपकत्वादनिर्मोक्षः । तस्मान्निमित्तपरिहारस्य दुरनुष्ठानत्वान्न शक्तिवादे मुक्तिरित्याह -
नेत्यादिना ।
शक्तिलक्षणेन शक्त्याक्षिप्तेन शक्येन सह यः सम्बन्धस्तेनेति व्यधिकरणे तृतीये । मनुष्यदेहस्य शास्त्रसामर्थ्याद्देवत्वाप्तिवत्कर्तृभूतस्याकर्तृरूपमोक्षाप्तिः शास्त्रवशादेवेति शङ्कते -
नन्विति ।
किं सन्नेव मोक्षोऽज्ञानवृतो ज्ञानात्तन्निवृत्त्याप्यत उतासन्नपूर्वो हेतुशक्त्या लभ्यते । आद्ये कर्तृत्वस्य भ्रान्तित्वम् । द्वितीयं दूषयति -
नेति ।
मुक्तेः साधनाय तत्त्वमुपेत्योक्तम् , तदेव नेत्याह -
अपिचेति ।
तथापि कथं स्वाभाविकं कर्तृत्वमपह्नूयते, तत्राह -
तादृगिति ।
का तर्हि कर्तृत्वदृष्टेरात्मनि गतिः, तत्राह -
तस्मादिति ।
आत्मन्यौपाधिकमारोपितं कर्तृत्वमित्यत्र मानमाह -
तथाचेति ।
उक्तश्रुत्योस्तात्पर्यमाह -
उपाधीति ।
विद्वदनुभवविरुद्धा च स्वाभाविकी कर्तृतेत्याह -
नहीति ।
विवेकिनामित्युक्तेरवस्थाभेदापेक्षमैक्यमित्याशङ्क्याह -
नान्य इति ।
बुद्ध्यादिसङ्घातादतिरिक्तो यदि परस्मादन्यश्चेतनो न स्यात्तदा पर एव संसारी कर्ता च प्रसज्येत । नच तद्युक्तं, नित्यशुद्धत्वादिविरोधात् । यदि परस्मादन्यश्चेतनस्तर्हि नासौ बुद्ध्यादिव्यतिरिक्तः स्यादिति शङ्कते -
पर एवेति ।
न तावत्केवलस्य चेतनस्य मुक्तिबन्धौ, तस्य नित्यमुक्तत्वात् । नापि केवलस्य बुद्ध्यादेस्तौ, तस्य जडत्वात् , किं त्वनाद्यनिर्वाच्याविद्योत्थबुद्ध्याद्युपाधिद्वारा चेतनस्यैव तौ कल्प्येते । नच व्यवस्थानुपपत्तिः, एकस्मिन्नपि चिद्धातौ काल्पनिकभेदाधीनव्यवस्थापनात् , वस्तुतस्तदभावस्येष्टत्वात् । तस्मात्परस्मादन्यस्य चितिमतोऽभावेऽपि वस्तुतः संसारित्वस्य तस्मिन्नप्रसङ्गात्कल्पनया चोपगमान्नैवमित्याह -
न । अविद्येति ।
उक्तेऽर्थे श्रौतावन्वयव्यतिरेकौ दर्शयति -
तथाचेति ।
उपाध्युद्भवाभिभवाभ्यां कर्तृत्वस्योद्भवाभिभवश्रवणादपि तदौपाधिकमित्याह -
तथेति ।
परमानन्दत्वेनाप्तकामत्वं साधयति -
आत्मेति ।
कामयितव्याभावादपि तथेत्याह -
अकाममिति ।
अशेषशोकसंस्पर्शशून्यत्वादपि तथेत्याह -
शोकान्तरमिति ।
उक्तस्य सौषुप्तात्मरूपस्य परमपुरुषार्थतामाह -
एषेति ।
प्रेप्सितमैश्वर्यमतिरिक्तमस्तीत्याशङ्क्याह -
एषाऽस्येति ।
लोकविशेषस्यापेक्षणीयत्वमाशङ्क्योक्तम् -
एष इति ।
परमानन्दस्यातिरिक्तस्यापेक्षक्त्वमाशङ्क्याह -
एषोऽस्येति ।