ब्रह्मसूत्रभाष्यम्
द्वितीयोऽध्यायःतृतीयः पादः
न्यायनिर्णयव्याख्या
 
अंशो नानाव्यपदेशादन्यथा चापि दाशकितवादित्वमधीयत एके ॥ ४३ ॥
अतो ब्रवीति अंश इतिजीव ईश्वरस्यांशो भवितुमर्हति, यथाग्नेर्विस्फुलिङ्गःअंश इवांशः हि निरवयवस्य मुख्योंऽशः सम्भवतिकस्मात्पुनः निरवयवत्वात् एव भवति ? नानाव्यपदेशात् । ‘सोऽन्वेष्टव्यः विजिज्ञासितव्यः’ ‘एतमेव विदित्वा मुनिर्भवति’ ‘ आत्मनि तिष्ठन्नात्मानमन्तरो यमयतिइति एवंजातीयको भेदनिर्देशो नासति भेदे युज्यतेननु अयं नानाव्यपदेशः सुतरां स्वामिभृत्यसारूप्ये युज्यत इति, अत आहअन्यथा चापीति नानाव्यपदेशादेव केवलादंशत्वप्रतिपत्तिःकिं तर्हि ? अन्यथा चापि व्यपदेशो भवत्यनानात्वस्य प्रतिपादकःतथा ह्येके शाखिनो दाशकितवादिभावं ब्रह्मण आमनन्त्याथर्वणिका ब्रह्मसूक्ते — ‘ब्रह्म दाशा ब्रह्म दासा ब्रह्मैवेमे कितवाःइत्यादिनादाशा एते कैवर्ताः प्रसिद्धाः, ये अमी दासाः स्वामिष्वात्मानमुपक्षपयन्ति, ये अन्ये कितवा द्यूतकृतः, ते सर्वे ब्रह्मैवइति हीनजन्तूदाहरणेन सर्वेषामेव नामरूपकृतकार्यकरणसङ्घातप्रविष्टानां जीवानां ब्रह्मत्वमाहतथा अन्यत्रापि ब्रह्मप्रक्रियायामेवायमर्थः प्रपञ्च्यतेत्वं स्त्री त्वं पुमानसि त्वं कुमार उत वा कुमारीत्वं जीर्णो दण्डेन वञ्चसि त्वं जातो भवसि विश्वतोमुखः’ (श्वे. उ. ४ । ३) इति, ‘सर्वाणि रूपाणि विचित्य धीरो नामानि कृत्वाभिवदन्यदास्तेइति नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टा’ (बृ. उ. ३ । ७ । २३) इत्यादिश्रुतिभ्यश्च अस्यार्थस्य सिद्धिःचैतन्यं अविशिष्टं जीवेश्वरयोः, यथाग्निविस्फुलिङ्गयोरौष्ण्यम्अतो भेदाभेदावगमाभ्यामंशत्वावगमः ॥ ४३ ॥

पूर्वपक्षमनूद्य प्रतिज्ञामवतार्य व्याकरोति -

अत इति ।

अग्नेः सांशत्वादंशांशित्वेऽपि प्रकृते न सांशतेति प्रतिज्ञासिद्धिमाशङ्क्याह -

अंश इति ।

सूत्रसामर्थ्यान्मुख्यमेवांशत्वं जीवस्य किं न स्यात् , तत्राह -

नहीति ।

चोद्यद्वारा सूत्रावयवमादत्ते -

कस्मादिति ।

व्यतिरेकेण व्याकरोति -

स इति ।

आत्यन्तिकाभेदे भेदोक्त्यसिद्धिश्चेत्तदर्थमात्यन्तिको भेदः स्यादिति शङ्कते -

ननु चेति ।

कथञ्चिद्भेदेऽपि यस्य सिद्धिस्तस्यातिशयेन सिद्धिरात्यन्तिके भेदे स्यादित्युक्तम् -

सुतरामिति ।

सूत्रावयवेनोत्तरमाह -

अत इति ।

तस्यार्थमाह -

नचेति ।

अभेदव्यपदेशं विशदयन्दाशकितवादित्वमित्यादि व्याचष्टे -

तथाहीति ।

दाशादिपदार्थोक्तिपूर्वकमुद्देश्यविधेयत्वं प्रकटयन्हीनजन्तूदाहरणतात्पर्यमाह -

दाशा इति ।

उक्तार्थस्फुटीकरणार्थमुदाहरणान्तरमाह -

तथेति ।

वञ्चसि गच्छसि ।

सूत्रात्मैवात्र सर्वात्मत्वेन स्तूयते न परमात्मेत्याशङ्क्य श्रुत्यन्तरमाह -

सर्वाणीति ।

यदास्ते यो नामरूपे निर्मायाभिवदनादि कुर्वन्वर्तते तं विद्वानिहैवामृतो भवतीति सम्बन्धः ।

न केवलं विधिद्वारैवाभेदो बोध्यते किन्तु निषेधद्वाराऽपीत्याह -

नेति ।

न केवलं श्रुतितोऽभेदो न्यायतश्चेत्याह -

चैतन्यं चेति ।

जीवो नात्यन्तं ब्रह्मणो भिद्यते, चिद्रूपत्वात् , ब्रह्मवदेवेत्यर्थः ।

व्यपदेशाभ्यामुपपत्तेश्च फलितमाह -

अत इति ॥ ४३ ॥