पूर्वोत्तरपादसङ्गतिमाह -
वियदादीति ।
प्राणविषयः ।
प्राणोत्पत्तिसङ्ख्यातत्त्वादिविषय इत्यर्थः ।
सति विरोधे तत्परिहाराय प्रयतितव्यमिति मत्वा प्रथमं प्राणोत्पत्तिविषयं विरोधमुदाहरति -
तत्रेति ।
क्वचिदुत्पत्त्यश्रवणमाकाशस्येवोत्पत्त्यभावासाधकत्वात्किमित्युद्भावितमित्याशङ्क्यानुत्पत्तिवाक्यसहायत्वेनेत्याह -
क्वचिच्चेति ।
शून्यवादमाशङ्क्याह -
तदिति ।
प्रसिद्धानामृषीणां प्रसङ्गं प्रत्याह -
तदित्यादिना ।
कथमत्र प्राणानामनुत्पत्त्याम्नानं, तद्वाचकपदाभावात्तत्राह -
प्रागिति ।
विप्रतिपत्त्यर्थमुत्पत्तिवाक्यं दर्शयति –
अन्यत्रेति ।
विप्रतिपत्त्यर्थमुत्पत्तिवाक्यं दर्शयति -
अन्यत्रेति ।
विप्रतिपत्तेरेकादशेन्द्रियाणामुत्पत्तिरस्ति न वेति संशीतावनध्यवसायेन पूर्वपक्षयति -
तत्रेति ।
नच वियदधिकरणन्यायेन निर्णयः, प्राणानां प्रलये सत्त्वश्रुतेर्वियदमृतत्वादिश्रुतिवदवान्तरप्रलयाभिप्रायेण नयनप्रकाराज्ञानादिति भावः ।
श्रुतीनाममानत्वे शङ्किते गौणवाद्याह -
अथवेति ।
प्रलये प्राणव्यवहाराभावादुत्पत्तिकाले तद्भावात्तद्विषयतया जन्मश्रुतिरन्यथासिद्धा । प्राणानां प्रागवस्थानश्रवणं तु तेषां जन्माभावे लिङ्गम् , अनन्यथासिद्धतया बलीयस्त्वात्तज्जन्माभावसाधकमिति भावः ।
अत्र च प्राणोत्पत्त्यनुत्पत्तिश्रुतीनां मिथोविरोधनिषेधेन मूलकारणे ब्रह्मणि समन्वयसाधनात्पादादिसङ्गतयः । पूर्वपक्षे तासां विरोधादप्रामाण्यात्तत्र समन्वयासिद्धिः । सिद्धान्ते त्वविरोधेन तत्सिद्धिः । पूर्वपक्षमनुभाष्य सिद्धान्तयति -
अत इति ।