सौत्रं तथाशब्दमाक्षिपति -
कथमिति ।
आनुलोम्यमाञ्जस्यम् । कथं प्रकृतोपमानाभावः, तत्र किं परदूषणं प्राणानामुपमानमाहोस्विददृष्टमथवा जीवः । नाद्य इत्याह -
सर्वेति ।
परपक्षदूषणस्य प्राणानां च सादृश्याभावेऽपि किमित्युपमानोपमेयभावो न स्यात् , तत्राह -
सादृश्ये हीति ।
कल्पान्तरमाह -
अदृष्टेति ।
तेन साम्यप्रतिपादनमेव प्रकटयति -
यथेति ।
पुनरुक्त्या दूषयति -
तदपीति ।
तृतीयं प्रत्यह -
नचेति ।
सिद्धान्तविरोधं स्फोरयति -
जीवस्येति ।
आक्षेपमुपसंहरति -
तस्मादिति ।
सूत्राक्षराक्षेपं परिहरति -
नेति ।
किं तदुदाहरणं, तदाह -
अत्रेति ।
कथं तदुपात्तेनोपमानं, तदाह -
तत्रेति ।
उक्तन्यायमाथर्वणादिवाक्येष्वपि योजयति -
तथेति ।
संनिहितमेवोपमानमित्यङ्गीकृत्यैकवाक्योपात्तत्वेन सांनिध्यमुक्तम् । इदानीं नायं नियमः, व्यवहितोपमानस्यापि मीमांसकैरिष्टत्वादित्याह -
अथवेति ।
अस्ति तावदश्वदाननिमित्तेष्टिः ‘वरुणो वा एतं गृह्णाति योऽश्वं प्रतिगृह्णाति यावतोऽश्वान्प्रतिगृह्णीयात्तावतो वारुणांश्चतुष्कपालान्निर्वपेत्’ इत्याम्नाता । सा किं लौकिकेऽश्वदाने वैदिकेऽश्वदाने वेति सन्देहे ‘दोषात्त्विष्टिर्लौकिके स्याच्छास्त्राद्धि वैदिके न दोषः स्यात्’ इति पूर्वपक्षसूत्रम् । अस्यार्थः - अश्वदाने लौकिके दोषनिर्घातार्था प्रकृतेष्टिरेष्टव्या, तत्रैव ‘न केसरिणो ददाति’ इति निषेधातिक्रमकृतस्य दोषस्य सम्भवात् । वैदिकेऽश्वदाने सामान्यनिषेधानवकाशान्न तत्कृतो दोषः स्यात् । पौण्डरीकेऽश्वसहस्रं दक्षिणेत्यादिविशेषशास्त्राद्वैदिकाश्वदानस्य निर्दोषत्वसिद्धेरिति । राद्धान्तसूत्रम् - ‘अर्थवादोऽनुपपातात्तस्माद्यज्ञे प्रतीयते’ इति । तस्यार्थः - लौकिकेऽश्वदाने सति जलोदररूपवरुणग्रहदोषो नोपपतति मानाभावात् । न चेदमेव वाक्यमत्र मानम् , अश्वदाने जलोदराख्यो दोषस्तन्निर्घातार्था चेष्टिरित्यर्थभेदे वाक्यभेदात् । नच वरुणशब्दो वृणोतीति निषेधातिक्रमकृतदोषानुवादीति कुतो वाक्यभेद, तथा सति प्रसिद्धित्यागप्रसङ्गात्तत्त्यागेच वैदिकेऽपि दाने तुरगत्यागजं क्लेशमात्रमुक्तव्युत्पत्त्या वरुणशब्दवाच्यं स्यात् । तस्माद्यावद्वरुणगृहीतस्य वरुणोन्मोचने श्रेयस्तावदस्यामिष्टावित्यर्थवादोऽयम् । तथाच यज्ञसंबन्धिन्यश्वदाने प्रतीयते वारुणीष्टिरिति स्थिते चैवं प्रतिग्रहीतुर्दातुर्वा सेष्टिरिति सन्देहे पूर्वपक्षितम् - ‘अचोदितं च कर्म भेदात्’ इति । तस्यार्थः - दातुरचोदितमिष्टिकर्म यः प्रतिगृह्णाति स निर्वपेदिति प्रतिग्रहीत्रा तस्य भेदाद्विशेषणादिति । ‘सा लिङ्गादार्त्विजे स्यात् ‘ इति सिद्धान्तसूत्रम् । ऋत्विजामयमित्यार्त्विजो यजमानस्तस्मिन्कर्तरि सा वारुणीष्टिःस्यात् , ‘प्रजापतिर्वरुणायाश्वमनयत्’ इत्युपक्रमे दातुः सङ्कीर्तनाल्लिङ्गात् । नच दातरि प्रतिगृह्णातीति विरुद्धं, सम्प्रदानप्रेरणादिना तस्यापि प्रतिग्रहकर्तृत्वादित्यर्थः । एवं दातुरिष्टिरिति व्यवस्थाप्योक्तम् ‘पानव्यापच्च तद्वत्’ इति । ‘सौमेन्द्रं चरुं निर्वपेच्छ्यामाकं सोमवामी’ इत्यत्र लौकिकसोमपानवमने वा वैदिकसोमपानवमने वा सौमेन्द्रश्चरुरिति सन्देहे सति प्रतिग्रहेष्ट्याद्यधिकरणपूर्वपक्षवल्लौकिके धातुसाम्यार्थं सोमस्य पाने यदि व्यापद्वमनं भवति तदा तस्मिल्लौकिके वमने यागो विधीयते । ‘इन्द्रियेण वीर्येण व्यृध्यते यः सोमं वमति’ इति दोषाद्वमननिमित्तेन्द्रियशोषस्य च दर्शनान्न वरुणग्रहणवदप्राप्तिः । वैदिेके तु सोमपाने शेषप्रतिपत्तेर्जातत्वाद्वमनेऽपि न दोष इति पूर्वपक्षयित्वा राद्धान्तितम् - ‘दोषात्तु वैदिके स्यादर्थाद्धि लौकिके न दोषः स्यात् ‘ इति । वैदिके हि सोमपानवमने सौमेन्द्रश्चरुः स्यात् । ‘मा मे वाङ्नाभिमतिगाः’ इति मन्त्रलिङ्गाद्वमने कर्मवैगुण्याद्दोषावगमात् । लौकिके तु सोमपानवमने न कश्चिद्दोषः स्यात्तस्य धातुसाम्यार्थत्वात्तज्जन्येन्द्रियशोषस्य धातुसाम्यकरत्वेन गुणत्वात् । श्रूयते चेन्द्रियेणेत्यादिना वैदिकस्य पानस्य व्यापदि दोषः, स च वमनेन सोमसंस्कारे विनष्टे सत्युपपद्यते, तस्माद्वैदिके वमने याग इत्यर्थः । ‘तत्सर्वत्राविशेषात्’ ‘स्वामिनो वा तदर्थत्वात् ‘ इत्येवंविधानि पूर्वोत्तरपक्षसूत्राण्यादिशब्देन गृह्यन्ते । तेषु व्यवहितोपमानसम्बन्धस्याभियुक्तैरिष्टत्वादत्रापि व्यवहितोपमानसम्बन्धः सम्भवतीति भाष्यार्थः ।
व्यवहितोपमानसम्बन्धितया तथाशब्दार्थमुक्त्वा सूत्रं योजयति -
यथेति ।
प्रतिज्ञामात्रस्य सूत्रे दृष्टेरिष्टं हेतुं प्रश्नपूर्वकमाह -
कः पुनरिति ।
पूर्ववादी पूर्वोक्तं स्मारयति -
नन्विति ।
‘अश्रवणं श्रवणानुसारेण नेयम्’ इति गुणोपसंहारन्यायेन दूषयति -
तदिति ।
कुतस्तेनैव न्यायेन श्रवणमश्रवणानुरोधेन न नीयते, वियदधिकरणविरोधादित्याह -
नहीति ।
श्रुत्यनुरोधेनाश्रुतेर्नेतव्यत्वे फलितमाह -
तस्मादिति ॥ १ ॥