पूर्वोत्तरसङ्गतिमाह -
उत्पत्तीति ।
सर्वप्राणसङ्ख्याविषयत्वं व्यावर्त्य वागादिसङ्ख्याविषयत्वमस्याधिकरणस्य दर्शयति -
तत्रेति ।
मुख्यादितरान् प्राणान्विषयत्वेनोक्त्वा सहेतुं संशयमाह -
श्रुतीति ।
श्रुतिविप्रतिपत्तिमेवोपन्यस्यति -
क्वचिदित्यादिना ।
चक्षुर्घ्राणं रसनं श्रोत्रं वाङ्मनस्त्वगिति सप्त प्राणाः ।
ग्रहत्वेन
बन्धत्वेनेति यावत् । त एव सहस्ताधिकाः सन्तोऽष्टौ । तेषां च ग्रहत्वं बन्धनहेतुत्वात् । एतेषां विषया रूपादयोऽतिग्रहाः । ते हि रागमुत्पाद्येन्द्रियाकर्षकत्वाद्ग्रहानतिशेरते । द्वे श्रोत्रे द्वे चक्षुषी द्वे घ्राणे वागिति सप्त शीर्ष्णि भवाः शीर्षण्या प्राणाः । द्वाववाञ्चौ पायूपस्थौ बुद्धिमनसी चेति नव । पुरुषे तदाकारे देहे शिरःपाण्यादिमत्युक्ता नव प्राणा नाभिश्च दशमी दशानां पूरणीति श्रुत्यर्थः । पञ्च बुद्धीन्द्रियाणि पञ्च कर्मेन्द्रियाणि मनश्चाप्नोतीत्यात्मेत्येकादश प्राणाः । त एव सहृदया द्वादश । त एव साहङ्कारास्त्रयोदश ।
श्रुतिविप्रतिपत्तिमुपसंहरति -
एवमिति ।
प्रश्नपूर्वकं पूर्वपक्षसूत्रं योजयति -
किमिति ।
अत्र च प्राणसङ्ख्याश्रुतिविवादव्युदासेन तत्कारणे ब्रह्मणि समन्वयव्यवस्थापनात्पादादिसङ्गतयः । पूर्वपक्षे सप्तप्राणकारणे ब्रह्मणि समन्वयेऽप्येकादशप्राणकारणे तत्र तदसिद्धिः । सिद्धान्ते तदनुसारित्वादितरश्रुतीनामेकादशप्राणकारणे ब्रह्मणि तत्सिद्धिः ।
गतेरिति हेतुं प्रश्नद्वारा व्याचष्टे -
कुत इति ।
न केवलं श्रुतितोऽधिगतेः सप्तैव प्राणाः किन्तु विशेषणादपीत्यवशिष्टं व्याचष्टे -
विशेषिताश्चेति ।
दक्षिणेनाक्ष्णा पश्यतीत्युक्ते वामेन न पश्यतीतिवत्प्राणाः शीर्षण्याः सप्तेत्युक्ते हस्तादीनामशीर्षण्यानामप्राणत्वं भातीत्यर्थः ।
प्राणानां सप्तत्वं वीप्साविरुद्धमिति शङ्कते -
नन्विति ।
गुहायां हृदये शेरत इति गुहाशयाः स्वस्थानेषु निहिताः निक्षिप्ता इति यावत् ।
वीप्सा पुनर्वचनमन्यथापि स्यादिति पूर्ववाद्याह -
नेति ।
पुरुषभेदकृतवीप्साप्रवृत्तिं प्रकटयति -
प्रतीति ।
व्यावर्त्यमंशमाह -
नेत्यादिना ।
सङ्ख्यान्तरश्रुतिविरोधं शङ्कते -
नन्विति ।
सङ्ख्यान्तरश्रुतिमङ्गीकरोति -
सत्यमिति ।
तर्हि सङ्ख्यान्तरमपि ग्राह्यं, नेत्याह -
विरोधात्त्विति ।
सप्तत्वावच्छिन्नानामेवाष्टत्वाद्यवच्छेदायोगादन्यतमत्यागावश्यम्भावे कतमा सङ्ख्याऽदेयेति विवक्षायां लाघवान्निश्चितं सप्तत्वमित्यर्थः ।
न्यूनाधिकसङ्ख्ययोरधिका ग्राह्या तस्यां न्यूनान्तर्भावादित्याशङ्क्यैकादशसङ्ख्यां गृहीत्वा वृत्तिभेदेन नवद्वादशत्रयोदशसङ्ख्यावदिहापि प्राथम्याल्लाघधवाच्च सप्तत्वस्यैव युक्तत्वाद्वृत्त्यपेक्षया सङ्ख्यान्तरमित्याह -
वृत्तीति ।
वक्ष्यमाणयुक्त्या मन्यतेरुक्तिः ॥ ५ ॥