वर्णकान्तरमाह -

इयमिति ।

इन्द्रियाण्येव विषयस्तानि किं सप्त किं वैकादशेति श्रुतिविमत्या सन्देहे पूर्वपक्षमाह -

सप्तेति ।

येषां सह गमनं तेषामेव जन्मान्तरीयभोगोपायत्वादिन्द्रियत्वम् , इह तु सप्तानामेव गतिः श्रूयते । तस्मात्तेषामेवेन्द्रियत्वमित्यर्थः ।

सप्तगतेरिति व्याख्याय शङ्कोत्तरत्वेन पदान्तरमादत्ते -

नन्वित्यादिना ।

तद्व्याकरोति -

सप्तैवेति ।

चक्षुरादय इत्यादिशब्देन घ्राणरसनावाक्श्रोत्रत्वङ्मनांसि गृह्यन्ते । इहेत्युत्क्रान्तिप्रकरणोक्तिः । यत्र यस्यामवस्थायां चक्षुरधिष्ठातृदेवतांशः स एष पुरुषशब्दितः पराङ् पर्यावर्तते बहिर्देशात्स्वस्थानं प्रति व्यावर्तते तदानीमरूपज्ञो जीवो भवति हृदये चक्षुरेकीभवति पार्श्वस्थाश्च नायं पश्यतीत्याहुः । न जिघ्रति न रसयते न वदति न श्रृणोति न मनुते न स्पृशतीत्येवं सप्तैव विशेषिता इत्यर्थः ।

तथापि सर्वश्रुत्या सर्वप्राणगमनमाशङ्क्य प्रकरणात्तस्याः सङ्कोचमाह -

प्रकृतेति ।

प्रकरणेन श्रुतिसङ्कोचं दृष्टान्तेन स्पष्टयति -

यथेत्यादिना ।

‘एकीभवति न विजानातीत्याहुः’ इतिबुद्धेरपि पाठादसिद्धं सप्तानामेवानुक्रमणमित्याह -

नन्विति ।

बुद्धेरनुक्रमणं न सप्तत्वविघातकमित्याह -

नेति ।

पूर्वपक्षमुपसंहरति -

तस्मादिति ।

तदनुवादेन सिद्धान्तयति -

एवमिति ।

अक्षरार्थाविशेषेऽपि तात्पर्यार्थे विशेषं दर्शयितुमक्षरार्थं सङ्क्षिपति -

हस्तादयस्त्विति ।

यदुक्तमनुयायिनामेवेेन्द्रियत्वं तदङ्गीकृत्यानुयायित्वमेकादशानामस्तीत्याह -

ग्रहत्वं चेति ।

कथमेतावता सर्वदेहानुयायित्वमित्याशङ्क्य जीवस्य सर्वदेहेषु बद्धत्वसिद्धेस्तद्धीरित्याह -

स चेति ।

सर्वेषु देहेषु जीवस्य बद्धत्वेऽपि कुतो ग्रहसंज्ञकस्य हस्तादेरनुयायित्वं, तत्राह -

तस्मादिति ।

हृदयग्रहसंज्ञकहस्तादिबन्धस्याऽऽमोक्षादात्मानुयायित्वे स्मृतिमाह -

तथाचेति ।

पुर्यष्टकं विशिनष्टि -

प्राणाद्येनेति ।

प्राणादिपञ्चकं भूतसूक्ष्मपञ्चकं कर्मेन्द्रियपञ्चकं ज्ञानेन्द्रियपञ्चकं मनआद्यन्तःकरणचतुष्कमविद्या कामः कर्म चेति पुर्यष्टकम् । तच्चानेनात्मा लिङ्ग्यते ज्ञायत इति लिङ्गम् । प्रकृतोपयोगितात्पर्यं स्मृतेर्दर्शयति -

प्रागिति ।

सार्थेन्द्रियप्रस्तावे हस्तादीनां सार्थानामुक्तेरपि तेषामिन्द्रियत्वं देहान्तरसञ्चारित्वं च प्रसिद्धमित्याह -

आथर्वणे चेति ।

इतश्च हस्तादीनामस्तीन्द्रियत्वं देहान्तरसञ्चारित्वं चेत्याह -

तथेति ।

यत्तु सर्वशब्दः प्रकृतगामीति, तत्राह -

सर्वेति ।

अनुयायिनामेवेन्द्रियत्वे वाच्ये प्राणमनूत्क्रामन्तमित्यत्र सर्वशब्देन प्राकरणिकसप्तप्रणोक्तिर्वा ‘दशेमे पुरुषे प्राणा आत्मैकादश’ इति श्रुत्यन्तरसिद्धैकादशप्राणानां सर्वे प्राणा इति प्राणश्रुत्युक्तानामुक्तिर्वेति । विमर्शे प्राकरणिकसप्तग्रहाद्वरं श्रौतैकादशग्रहः संनिकर्षादिति भावः ।

परोक्तं दृष्टान्तं विघटयति -

सर्व इति ।

कथं तर्हि सङ्कोचः, तत्राह -

सर्वेति ।

उत्क्रान्तिवाक्येऽपि तथा सङ्कोचः स्यात् , नेत्याह -

इह त्विति ।

अनुपपत्तिके सङ्कोचे प्राकरणिकः सङ्ख्यानियमो युक्तः । दार्ष्टान्तिके तु नानुपपत्तिरिति कुतः सङ्कोच इत्यर्थः ।

सङ्कोचाभावे फलितमाह -

तस्मादिति ॥ ६ ॥