ब्रह्मनिषेधे प्रधानं परिशिष्यत इत्यभिमन्यमानः सिद्धान्तयति
प्रकृतिश्चेति ।
चकारान्निमित्तत्वग्रहः ।
एवमुभयरूपे कारणत्वे तयोरबाधो भवतीत्याह
एवमिति ।
कर्तृज्ञानादपि सर्वकार्यज्ञानं किं न स्यादित्यत आह
निमित्तकारणाव्यतिरेकस्त्विति ।
मृदादीनामुपादानानां दृष्टान्तत्वाद्दार्ष्टान्तिकस्य ब्रह्मण उपादानत्वं वाच्यमित्याह
दृष्टान्तोऽपीति ।
वागारभ्यं नाममात्रं विकारो न वस्तुतोऽस्तीति सत्यकारणज्ञानाद्विकारज्ञानं युक्तमित्यर्थः ।
गतिसामान्यार्थं मुण्डकेऽपि प्रतिज्ञादृष्टान्तावाह
तथान्यत्रापीति ।
बृहदारण्यकेऽपि तावाह
तथात्मनीति ।
घटः स्फुरतीत्यनुगतस्फुरणं प्रकृतिस्तदतिरेकेण विकारा न सन्तीति सोऽयमर्थो यथा स्फुटः तथा दृष्टान्तः स उच्यते । हन्यमानदुन्दुभिजन्याच्छब्दसामान्याद्बाह्यान् विशेषशब्दान् सामान्यग्रहणातिरिकेण पृथग्ग्रहीतुं श्रोता न शक्नुयात् । सामान्यस्य तु ग्रहणेन दुन्दुभ्याघातजशब्दविशेषो गृहीतो भवति, तस्य वा ग्रहणेन तदवान्तरविशेषशब्दो गृहीतो भवति । अतः शब्दसामान्यग्रहणग्राह्या विशेषाः सामान्ये कल्पिताः, तद्वदात्मभानभास्या घटादय आत्मनि कल्पिता इत्यर्थः ।
प्रतिज्ञादृष्टान्तानुपरोधाल्लिङ्गाद्ब्रह्मणः प्रकृतित्वमुक्त्वा पञ्चमीश्रुत्याप्याह
यत इति ।
'यतो वा' इत्यत्र श्रुतौ यत इति पञ्चमी प्रकृतौ द्रष्टव्येत्यन्वयः । जनिकर्तुर्जायमानस्य कार्यस्य प्रकृतिरपादानसंज्ञिका भवतीति सूत्रार्थः । संज्ञायाः फलं 'अपादाने पञ्चमी' इति सूत्रात्प्रकृतौ पञ्चमीलाभः ।
एवं ब्रह्मणः प्रकृतित्वं प्रसाध्य कर्तृत्वं साधयति
निमित्तत्वमिति ।
ब्रह्म स्वातिरिक्तकर्त्रधिष्ठेयम् , प्रकृतित्वात् , मृदादिवदित्याद्यनुमानानामागमबाधकमाह
प्रागुत्पत्तेरिति ।
जगत्कर्तृ ब्रह्मैवेत्यत्रापि सूत्रं योजयति
अधिष्ठात्रन्तरेति ॥ २३ ॥