ब्रह्मसूत्रभाष्यम्
द्वितीयोऽध्यायःप्रथमः पादः
भाष्यरत्नप्रभाव्याख्या
 
न प्रयोजनवत्त्वात् ॥ ३२ ॥
अन्यथा पुनश्चेतनकर्तृकत्वं जगत आक्षिपति खलु चेतनः परमात्मेदं जगद्बिम्बं विरचयितुमर्हतिकुतः ? प्रयोजनवत्त्वात्प्रवृत्तीनाम्चेतनो हि लोके बुद्धिपूर्वकारी पुरुषः प्रवर्तमानो मन्दोपक्रमामपि तावत्प्रवृत्तिमात्मप्रयोजनानुपयोगिनीमारभमाणो दृष्टः, किमुत गुरुतरसंरम्भाम्भवति लोकप्रसिद्ध्यनुवादिनी श्रुतिः वा अरे सर्वस्य कामाय सर्वं प्रियं भवत्यात्मनस्तु कामाय सर्वं प्रियं भवति’ (बृ. उ. २ । ४ । ५) इतिगुरुतरसंरम्भा चेयं प्रवृत्तिःयदुच्चावचप्रपञ्चं जगद्बिम्बं विरचयितव्यम्यदीयमपि प्रवृत्तिश्चेतनस्य परमात्मन आत्मप्रयोजनोपयोगिनी परिकल्प्येत, परितृप्तत्वं परमात्मनः श्रूयमाणं बाध्येतप्रयोजनाभावे वा प्रवृत्त्यभावोऽपि स्यात्अथ चेतनोऽपि सन् उन्मत्तो बुद्ध्यपराधादन्तरेणैवात्मप्रयोजनं प्रवर्तमानो दृष्टः, तथा परमात्मापि प्रवर्तिष्यते इत्युच्येततथा सति सर्वज्ञत्वं परमात्मनः श्रूयमाणं बाध्येततस्मादश्लिष्टा चेतनात्सृष्टिरिति ॥ ३२ ॥

न प्रयोजनवत्त्वात् ।

परितृप्ताद्ब्रह्मणो जगत्सर्गं वदन् समन्वयो विषयः ।

स किमभ्रान्तश्चेतनो यः स निष्फलं वस्तु न रचयतीति न्यायेन विरुध्यते न वेति सन्देहे पूर्वमदेहस्यापि श्रुतिबलात् शक्तत्वोक्त्या कर्तृत्वमुक्तं तदाक्षेपसङ्गत्या पूर्वपक्षसूत्रं व्याचष्टे -

अन्यथेत्यादिना ।

ईश्वरस्य फलाभावेऽपि परप्रयोजनाय सृष्टौ प्रवृत्तिरस्त्वित्याशङ्क्य श्रुतिमाह -

भवति चेति ।

या प्रेक्षावत्प्रवृत्तिः सा स्वफलार्थेति लोकप्रसिद्धिः । न च दयालुप्रवृत्तौ व्यभिचारः, तस्यापि परदुःखासहनप्रयुक्तस्वचित्तव्याकुलतानिवृत्त्यर्थित्वादिति भावः ।

किञ्च गुरुतरायासस्य फलं वाच्यमित्याह -

गुरुतरेति ।

तर्ह्यस्तीश्वरस्यापि प्रवृत्तिः स्वार्थेत्यत आह -

यदीयमपीति ।

अस्वार्थत्वे प्रवृत्त्यभावः पूर्वोक्तः स्यादित्यर्थः ।

ईश्वरः प्रेक्षावान्न भवतीत्याशङ्क्य श्रुतिविरोधमाह -

अथेत्यादिना ।

बुद्धेरपराधो विवेकाभावः ॥३२॥