एवं वेद्यविज्ञानवदर्थस्याप्युपलब्धेर्न बाह्यार्थाभाव इत्युक्तम् । सम्प्रति जाग्रद्विज्ञानं स्वप्नादिविज्ञानवन्न बाह्यालम्बनमित्यनुमानं दूषयति -
वैधर्म्याच्चेति ।
किमत्र निर्विषयत्वं साध्यमुत पारमार्थिकविषयशून्यत्वम् , अथवा व्यावहारिकविषयशून्यत्वम् । नाद्यः, स्वप्नादिविभ्रमाणामपि मिथ्यार्थालम्बनत्वेन दृष्टान्ते साध्यवैकल्यात् । न द्वितीयः, सिद्धसाधनादिति सूत्रस्थचकारार्थः ।
तृतीये तु व्यवहारदशायां बाधितार्थग्राहित्वमुपाधिरित्याह -
बाध्यते हीत्यादिना ।
निद्राग्लानमिति ।
करणदोषोक्तिः ।
साधनव्यापकत्वनिरासायाह -
न चैवमिति ।
किञ्च प्रमाणजानुभव उपलब्धिः पक्षोऽप्रमाणजं स्वप्नज्ञानं दृष्टान्त इति वैधर्म्यान्तरम् ।
परमतेन स्वप्नस्य स्मृतित्वमङ्गीकृत्याह -
अपि चेति ।
स्मृतिप्रत्यक्षोपलब्ध्योर्वैधर्म्यान्तरमाह -
अर्थविप्रयोरेति ।
असम्बन्धश्चावर्तमानश्च स्मृतेरर्थो विषय इति निरालम्बनत्वमप्यस्याः कदाचिद्भवेत् , न सम्प्रयुक्तवर्तमानार्थमात्रग्राहिण्या उपलब्धेरिति भावः ।
पूर्वोक्तप्रमाणाप्रमाणजत्ववैधर्म्योक्तिफलमाह -
तत्रैवंसतीति ।
वैधर्म्ये सतीत्यर्थः । अप्रमाणजत्वोपाधेर्निरालम्बनत्वानुमानं न युक्तमिति भावः ।
वैधर्म्यासिद्धिं निरस्यति -
न चेति ।
बाधमप्याह -
अपि चेति ।
वस्तुतो घटाद्यनुभवस्य निरालम्बनत्वं धर्मो यदि स्यात्तदा किं दृष्टान्ताग्रहेण, प्रत्यक्षतोऽपि वक्तुं शक्यत्वात् । न हि वह्नेरौष्ण्यं दृष्टान्तेन वक्तव्यम् । यदि न वस्तुतो धर्मोऽस्ति तदा किं दृष्टान्तेन, बाधितस्य दृष्टान्तसहस्रेणापि दुःसाध्यत्वात् । अतः स्वतो निरालम्बनत्वोक्तौ सालम्बनत्वानुभवबाधभिया त्वयानुमातुमारब्धं तथापि बाधो न मुञ्चतीत्यर्थः ।
उक्तोपाधिरपि न विस्मर्तव्य इत्याह -
दर्शितं त्विति ॥२९॥