ప్రతిజ్ఞాతం సంబన్ధం ప్రకటయితుమసిద్ధప్రమాణభావానాం వేదాన్తానాం సంబన్ధాభిధానావసరాభావాత్తత్ప్రామాణ్యం ప్రతిపాద్య పశ్చాత్తేషాం కర్మకాణ్డేన సంబన్ధవిశేషవచనముచితమితి మన్వానస్తత్ప్రామాణ్యం సాధయతి —
సర్వోఽపీతి ।
ప్రత్యక్షానుమానాభ్యామిత్యాగమాతిరిక్తప్రమాణోపలక్షణార్థమ్ । ఎషోఽర్థోఽధ్యయనవిధ్యుపాత్తః సర్వోఽపి కాణ్డద్వయాత్మకో వేదో మానాన్తరానధిగతం యదిష్టోపాయాది తజ్జ్ఞాపనపరస్తథా చాజ్ఞాతజ్ఞాపకత్వావిశేషాత్తుల్యం ప్రామాణ్యం కాణ్డయోరితి । అథవా వేదనం వేదోఽనుభవః । స చ శబ్దేతరమానాయోగ్యో రూపాదిహీనత్వాత్ । ‘ఎతదప్రమయమ్’ ఇతి హి శ్రుతిః । స చేష్టానిష్టప్రాప్తిపరిహారోపాయస్తస్యైవ తత్తదాత్మనాఽవస్థానాత్ । ‘సచ్చ త్యచ్చాభవత్’(తై. ఉ. ౨ । ౬ । ౧) ఇత్యాదిశ్రుతేః । స చ ప్రకాశనః సర్వప్రకాశకత్వాత్ । ‘తమేవ భాన్తమనుభాతి సర్వమ్’ (క. ఉ. ౨ । ౨ । ౧౫) ఇతి శ్రుతేః । స చ పరోఽవిద్యాతత్కార్యాతీతత్వాత్ । ‘విరజః పర ఆకాశాత్’(శ.బ్రా.౧౪.౭.౨.౨౩ ) ఇత్యాదిశ్రుతేః । ఎవంరూపో వేదపదవేదనీయశ్చిదేకరసః ప్రత్యగ్ధాతురైవ సర్వోఽపి కార్యకారణాత్మకః ప్రపఞ్చః । ‘ఆత్మైవేదం సర్వమ్’(ఛా. ఉ. ౭ । ౨౫ । ౨) ఇతి శ్రుతేః । తథా చ యథోక్తం వస్తు ప్రకాశయన్తో వేదాన్తా విధివాక్యవత్ప్రమాణమితి । అథవా ప్రత్యక్షాదినాఽనవగతో యోఽసావిష్టప్రాప్త్యాద్యుపాయో బ్రహ్మాత్మా తస్య ప్రకాశనపరః సర్వోఽప్యయం వేదః । తస్యైవాజ్ఞాతత్వాత్తత్ర కర్మకాణ్డం కర్మానుష్ఠానప్రయుక్తబుద్ధిశుద్ధిద్వారా బ్రహ్మాధిగతావారాదుపకారకమ్ । ‘వివిదిషన్తి యజ్ఞేన’(బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౨) ఇతి శ్రుతేః । జ్ఞానకాణ్డం తు సాక్షాదేవ తత్రోపయుక్తమ్ । పరమపురుషస్యౌపనిషదత్వశ్రవణాత్ । ‘సర్వే వేదా యత్పదమామనన్తి’ (క. ఉ. ౧ । ౨ । ౧౫) ఇతి చ శ్రుతేః । తద్యుక్తం కర్మకాణ్డవజ్జ్ఞానకాణ్డస్యాపి ప్రామాణ్యమితి ।
అధికారిసౌలభ్యప్రతిపాదనద్వారా జ్ఞానకాణ్డప్రామాణ్యమేవ స్ఫుటయతి —
సర్వపురుషాణామితి ।
అయమర్థః – సుఖం మే స్యాద్దుఃఖం మా భూదితి స్వభావతః శాస్త్రం వినా సర్వేషాం పురుషాణామనవచ్ఛిన్నసుఖాదిమాత్రేఽభిలాషోపలమ్భాత్తన్మాత్రస్య చ మోక్షత్వాత్తకామినో జ్ఞానకాణ్డాధికారిణః సులభత్వాత్తస్మిన్ప్రమాం స్వార్థవిషయామాదధత్కథం తదప్రమాణమితి ।
నను వేదస్య కార్యపరతయా ప్రామాణ్యాత్కర్మకాణ్డవత్కాణ్డాన్తరస్యాపి కార్యపరతయా ప్రామాణ్యమేష్టవ్యమితి నేత్యాహ —
దృష్టవిషయ ఇతి ।
క్రియాకారకఫలేతికర్తవ్యతానామన్యతమస్మిన్కార్యే సమీహితప్రాప్త్యాద్యుపాయభూతే వ్యుత్పత్తికాలే ప్రత్యక్షాదిసిద్ధే తథావిధకార్యధియోఽన్యథాలబ్ధత్వాత్తత్ర నాఽఽగమోఽనుసన్ధేయః । న హి లోకవేదయోస్తద్భిద్యతే అలౌకికే తస్మిన్నవ్యుత్పత్తిప్రసంగాత్ । నచావ్యుత్పన్నాని పదాని బోధకాన్యతిప్రసంగాత్ । న చ బ్రహ్మణ్యపి తుల్యా వ్యుత్పత్త్యనుపపత్తిః । తస్మిన్బ్రహ్మత్వేనాఽఽత్మత్వేన చ ప్రసిద్ధేః । తత్తత్సామాన్యోపాధౌ విజ్ఞానాదిపదానాం వ్యుత్పత్తేః సుకరత్వాత్ । తాని చాలౌకికమఖణ్డం ప్రత్యగ్బ్రహ్మ నిర్లుణ్ఠితసామాన్యవిశేషం లక్షణయా బోధయన్తి । తస్మాద్బ్రహ్మైవ వేదప్రమాణకం న కార్యమితి భావః ।
కిం చ తిష్ఠతు వేదాన్తప్రామాణ్యం కర్మకాణ్డేఽపి వ్యతిరిక్తాత్మాస్తిత్వాదౌ సిద్ధేఽర్థే ప్రామాణ్యమావశ్యకమ్ । తదభావే తత్ప్రామాణ్యాయోగాత్ । న హి భవిష్యద్దేహసంబన్ధ్యాత్మసద్భావానధిగమే పారలౌకికప్రవృత్తివిశ్రమ్భః । తస్మాత్కర్మకాణ్డప్రామాణ్యమిచ్ఛతా సిద్ధేఽర్థే భవిష్యద్దేహసంబన్ధిన్యాత్మని స్వర్గాదౌ చ తత్ప్రామాణ్యస్యాభ్యుపేయత్వాత్కార్యే వేదప్రామాణ్యానియమాద్వేదాన్తానామపి స్వార్థే మానత్వం సిద్ధ్యతీత్యాహ —
న చేతి ।
నను దేహాన్తరసంబన్ధ్యాత్మజ్ఞానం వినాఽపి విధివశాదదృష్టార్థక్రియాసు ప్రవృత్తిః స్యాదితి నేత్యాహ —
స్వభావేతి ।
యదాఽఽత్మా దేహాన్తరసంబన్ధీ శాస్త్రాన్మానాన్తరాచ్చ న ప్రమితస్తదా భోక్తురనవగమాన్న ప్రేక్షాపూర్వకారీ యాగాద్యనుతిష్ఠేత్ । లోకాయతస్య వ్యతిరిక్తాత్మాస్తిత్వమజానతో జన్మాన్తరేష్టానిష్టప్రాప్తిహానీచ్ఛయా వైదికక్రియాస్వప్రవృత్తేర్దర్శనాత్ । అతో నాతిరిక్తాత్మజ్ఞానం వినా సామ్పరాయికే ప్రవృత్తిరిత్యర్థః ।
నను విధయః సాధనవిశేషం బోధయన్తో నాతిరిక్తాత్మాస్తిత్త్వవాదౌ మానం వాక్యభేదప్రసంగాదిత్యత ఆహ —
తస్మాదితి ।
అతిరిక్తాత్మధియం వినా పారలౌకికప్రవృత్త్యనుత్పత్త్యా కర్మకాణ్డప్రామాణ్యాయోగాదితి యావత్ । విధీనాం శ్రుత్యర్థాభ్యాముభయార్థత్వమవిరుద్ధమిత్యర్థః ।
న కేవలం విధిభిరేవార్థాదాక్షిప్తమతిరిక్తాత్మాస్తిత్వం కిన్తు శ్రుత్యాఽపి స్వముఖేనోక్తమిత్యాహ —
యేయమితి ।
నిర్ణయదర్శనాద్వ్యతిరిక్తాత్మాస్తిత్వమితి సంబన్ధః ।
తత్రైవ ప్రకృతోపయోగిత్వేనోపక్రమోపసంహారాన్తరే దర్శయతి —
యథా చేతి ।
పూర్వవదేవ సంబన్ధద్యోతనార్థం చకారః ఉపక్రమోపసంహారైకరూప్యాత్కఠవల్లీనామతిరిక్తాత్మాస్తిత్వే తాత్పర్యముక్త్వా బృహదారణ్యకవాక్యస్యాపి తత్ర తాత్పర్యమాహ —
స్వయమితి ।
న హి ప్రసిద్ధజడత్వస్య దేహాదేః స్వయఞ్జ్యోతిష్ట్వమితి జ్యోతిర్బ్రాహ్మణగతోపక్రమస్తద్విషయో దేహాదివ్యతిరిక్తాత్మానమధికరోతి । తం ప్రేతం విద్యాకర్మణీ పూర్వోపార్జితే ఫలదానాయానుగచ్ఛతః । స చ గత్వా జ్ఞానకర్మానుగుణం ఫలమనుభవతీతి శారీరకబ్రాహ్మణగతోపసంహారోఽపి జన్మాన్తరసంబన్ధవిషయః । న చాత్రైవ భస్మీభవతో దేహాదేర్జన్మాన్తరసంబన్ధో యుక్తః । తేనాఽఽత్మా దేహాదివ్యతిరిక్తో జన్మాన్తరసంబన్ధీ సిద్ధో బ్రాహ్మణాభ్యామిత్యర్థః ।
అజాతశత్రుబ్రాహ్మణే చ వ్యేవ త్వా జ్ఞపయిష్యామీత్యుపక్రమో వ్యతిరిక్తాత్మాస్తిత్వవిషయః । న హి ప్రత్యక్షే దేహాదౌ జిజ్ఞాసాఽస్తి । తత్రైవోపసంహారే ‘య ఎష విజ్ఞానమయః పురుషః’(బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౬) ఇతి విజ్ఞానమయవిశేషణాదతిరిక్తాత్మాస్తిత్వం దర్శితం న హి దేహాదేర్విజ్ఞానమయత్వమస్తి తస్మాత్తదప్యుపక్రమోపసమ్హారాభ్యాం వ్యతిరిక్తాత్మాస్తిత్వం గమయతీత్యాహ —
జ్ఞపయిష్యామీత్యుపక్రమ్యేతి ।
నచోదాహృతానాం వాక్యానామప్రామాణ్యమ్ । తత్ప్రామాణ్యస్యౌత్పత్తికసూత్రహేత్వవిశేషాదభ్యుపేయత్వాదితి భావః ।
యథోక్తాత్మన్యహమ్ప్రత్యయో మానం తత్ర దేహాకారాస్ఫురణాదతిరిక్తాత్మాస్తిత్వస్య తేనైవ స్ఫూర్త్యుపపత్తేరతో న తత్ర శ్రుతిప్రామాణ్యమితి శఙ్కతే —
తత్ప్రత్యక్షేతి ।
ప్రత్యక్షస్య విషయోఽవకాశో యస్మిన్నిత్యతిరిక్తాత్మాస్తిత్వముచ్యతే ।
యద్యపి వ్యతిరిక్తాత్మాస్తిత్వం త్వదభిప్రాయేణాహన్ధీగోచర తథాఽపి న సా వ్యతిరేకమాత్మనో గోచరయతి యుక్త్యాగమవివేకశూన్యానామహమ్ప్రత్యయభాజాం వ్యతిరేకప్రత్యయప్రాప్తౌ విపశ్చితాం విప్రతిపత్త్యభావప్రసంగాదితి పరిహరతి —
న వాదీతి ।
వేదప్రతికూలా వాదినో నాస్తికా నైవ వివాదం ముఞ్చన్తీత్యాహ —
న హీతి ।
తేషు ప్రాతికూల్యసంభావనార్థం విశేషణం నేత్యాది । ఇతి వదన్తః సన్తో నోఽస్మాకం ప్రతికూలా న హి స్యురేవం వేదనస్యైవాసంభవాదధ్యక్షవిరోధాదితి యోజనా ।
ప్రత్యక్షే విషయే విప్రతిపత్త్యభావే దృష్టాన్తమాహ —
న హీతి ।
తత్ర వ్యభిచారం శఙ్కతే —
స్థాణ్వాదావితి ।
ప్రత్యక్షే ధర్మిణి స్థాణుర్వాపురుషో వేతి విప్రతిపత్తేరుపలమ్భాన్న ప్రత్యక్షే విప్రతిపత్త్యభావో వ్యభిచారాదితి శఙ్కార్థః । ఆదిపదేన పాషాణాదౌ గజాదివిప్రతిపత్తిః సంగృహ్యతే ।
కిం ప్రత్యక్షమాత్రే విప్రతిపత్తిః కిం వా తేన వివిక్తే ప్రతిపన్నే । నాఽఽద్యోఽఙ్గీకారాత్ । నచైవమాత్మని ప్రత్యక్షే విప్రతిపత్తావపి నాఽఽగమాన్వేషణా । తేనైవ తన్నిరాసేన తన్నిర్ణయాదితి । మన్వానో ద్వితీయం దూషయతి —
నేత్యాదినా ।
ప్రత్యక్షతో వివిక్తేఽర్థే విప్రతిపత్త్యభావం ప్రపఞ్చయతి —
న హీతి ।
ఆత్మనః స్థూలదేహవ్యతిరిక్తత్వం న ప్రత్యక్షమితి ప్రతిపాద్య సూక్ష్మదేహవ్యతిరిక్తత్వమపి నాహమ్ప్రత్యయగ్రాహ్యమిత్యాహ —
వైనాశికాస్త్వితి ।
తే ఖల్వహమితి ధియమనుభవన్తి । తథాఽపి దేహాన్తరం స్థూలదేహాతిరిక్తం సూక్ష్మం తత్ర ప్రధానభూతాయా బుద్ధేరతిరిక్తస్యాఽత్మనో నాస్తిత్వమేవ పశ్యన్తి । తన్నాహన్ధయా సూక్ష్మదేహాతిరిక్తాత్మసిద్ధిరిత్యర్థః ।
కిం చ ప్రత్యక్షస్య విషయో రూపాదిస్తద్రాహిత్యం తద్వైలక్షణ్యం తదాత్మనోఽస్తి । ‘అశబ్దమస్పర్శమరూపమ్’(క. ఉ. ౧ । ౩ । ౧౫) ఇత్యాదిశ్రుతేః న హి రూపాది తదాధారం వినా ప్రత్యక్షం క్రమతే । అతో న దేహాద్యతిరిక్తాత్మాస్తిత్వస్య ప్రత్యక్షాత్ప్రసిద్ధిరిత్యాహ —
తస్మాదితి ।
ప్రత్యక్షతో వివిక్తే విప్రతిపత్త్యయోగాత్ । ప్రకృతే చ తద్దర్శనాదితి యావత్ ।
అథేచ్ఛాదయః క్వచిదాశ్రితా గుణత్వాద్రూపవదిత్యనుమానాదతిరిక్తాత్మసిద్ధిరితి నేత్యాహ —
తథేతి ।
నాఽఽత్మాస్తిత్వప్రసిద్ధిరితి సంబన్ధార్థస్తథాశబ్దః । అయం భావః – ఇచ్ఛాదీనాం స్వాతన్త్ర్యే స్వరూపాసిద్ధిః పారతన్త్ర్యే పరస్పరాశ్రయత్వమాధారస్యేదానీమేవ సాధ్యమానత్వాత్ । క్వచిచ్ఛబ్దేన చాఽశ్రయమాత్రవచనే సిద్ధసాధనత్వం మనస్తదాశ్రయస్య సిద్ధత్వాదాత్మోక్తౌ చ దృష్టాన్తస్య సాధ్యవికలతేతి ।
’యః ప్రాణేన ప్రాణితి’ ఇత్యాదిశ్రుత్యా ప్రాణనాదివ్యాపారాఖ్యస్య లిఙ్గస్యాఽఽత్మాస్తిత్వే ప్రదర్శితత్వాత్తస్య చ వ్యాప్తిసాపేక్షస్య ప్రత్యక్షాదిసిద్ధాత్మవిషయత్వాన్న తస్య శబ్దైకగమ్యతేతి శఙ్కతే —
శ్రుత్యేతి ।
ఆత్మనః స్వాతన్త్ర్యేణ లిఙ్గగమ్యత్వాభిప్రాయేణ శ్రుత్యా లిఙ్గం నోపన్యస్తమితి పరిహరతి —
నేతి ।
యోఽచేతనవ్యాపారః స చేతనాధిష్ఠానపూర్వకో యథా రథాదివ్యాపారః । ప్రాణనాదివ్యాపారస్యాప్యచేతనవ్యాపారత్వాచ్చేతనాధిష్ఠానపూర్వకత్వమితి సంభావనామాత్రేణ లిఙ్గోపన్యాసః ।
న హి నిశ్చాయకత్వేన తదుపన్యస్యతే । ఆత్మనో జన్మాన్తరసంబన్ధస్య ప్రమాణాన్తరేణాగ్రహణాత్తద్వ్యాప్తలిఙ్గాయోగాదిత్యాహ —
జన్మాన్తరేతి ।
నను వ్యతిరిక్తాత్మాస్తిత్వమాగమైకగమ్యం చేత్కథం తత్ప్రత్యక్షమనుమేయం చేతి వాదినో వదన్తీతి తత్రాఽఽహ —
ఆగమేన త్వితి ।
’యేయం ప్రేతే విచికిత్సే’త్యాద్యాగమేన ‘కో హ్యేవాన్యాత్’(తై. ఉ. ౨ । ౭ । ౧) ఇత్యాదివేదోక్తైశ్చ ప్రాణనాదిభిర్లౌకికైర్లిఙ్గవిశేషైరాత్మాస్తిత్వే సిద్ధే యథోక్తాత్మసిద్ధిమనుసరన్తో వాదినో వైదికమేవాహమ్ప్రత్యయం ప్రతిలభమానా వైదికాన్యేవ చ లిఙ్గాని పశ్యన్తః స్వోత్ప్రేక్షానిర్మితాని తానీతి కల్పయన్తో ద్విధాఽఽత్మానం వదన్తి । వస్తుతస్త్వాత్మా యథోక్తశ్రుత్యైకసమధిగమ్య ఇత్యర్థః ।