యదుద్దిశ్య మఙ్గలమాచరితం తత్ప్రతిజ్ఞాతుం ప్రతీకమాదత్తే —

ఉషా వా ఇతి ।

ఎతేన చికీర్షితాయా వృత్తేర్భర్తృప్రపఞ్చభాష్యేణాగతార్థత్వముక్తమ్ । తద్ధి ‘ద్వయా హే’(బృ. ఉ. ౧ । ౩ । ౧) త్యాదిమాధ్యన్దినశ్రుతిమధికృత్య ప్రవృత్తమ్ । ఇయం పునః ‘ఉషా వా అశ్వస్య’ (బృ. ఉ. ౧ । ౧ । ౧) ఇత్యాదికాణ్వశ్రుతిమాశ్రిత్యేతి ।

అథోద్దేశ్యం నిర్దిశతి —

తస్యా ఇతి ।

భర్తృప్రపఞ్చభాష్యాద్విశేషాన్తరమాహ —

అల్పగ్రన్థేతి ।

అస్యా గ్రన్థతోఽల్పత్వేఽపి నార్థతస్తథాత్వమితి గ్రన్థస్య గ్రహణమ్ । వృత్తిశబ్దో భాష్యవిషయః । సూత్రానుకారిభిర్వాక్యైః సూత్రార్థస్య స్వపదానాం చోపవర్ణనస్య భాష్యలక్షణస్యాత్ర భావాదితి ।

నను కర్మకాణ్డాధికారిణో విలక్షణోఽధికారీ న జ్ఞానకాణ్డే సంభవతి అర్థిత్వాదేః సాధారణత్వాద్వైరాగ్యాదేశ్చ దుర్వచనత్వాత్ । న చ నిరధికారం శాస్త్రమారమ్భమర్హతీత్యత ఆహ —

సంసారేతి ।

కర్మకాణ్డే హి స్వర్గాదికామః సంసారపరవశో నరపశురధికారీ । ఇహ తు సంసారాద్వ్యావృత్తిమిచ్ఛవో విరక్తాః । న చ వైరాగ్యం దుర్వచం శుద్ధబుద్ధేర్వివేకినో బ్రహ్మలోకాన్తే సంసారే తత్సంభవాత్ । ఉక్తం హి –
“శోధ్యమానం తు తచ్చిత్తమీశ్వరార్పితకర్మభిః ।
వైరాగ్యం బ్రహ్మలోకాదౌ వ్యనక్త్యాశు సునిర్మలమ్ ॥“ ఇతి ।
అతో యథోక్తవిశిష్టాధికారిభ్యో వృత్తేరారమ్భః సంభవతీత్యర్థః ।

తథాఽపి విషయప్రయోజనసంబన్ధానామభావే కథం వృత్తిరారభ్యతే తత్రాఽహ —

సంసారహేత్వితి ।

ప్రమాతృతాప్రముఖః కర్తృత్వాదిరనర్థః సంసారస్తస్య హేతురాత్మావిద్యా తన్నివృత్తేః సాధనం బ్రహ్మాత్మైకత్వవిద్యా తస్యాః ప్రతిపత్తిరప్రతిబద్ధాయాః ప్రాప్తిస్తదర్థం వృత్తిరారభ్యత ఇతి యోజనా । ఎతదుక్తం భవతి – సనిదానానర్థనివృత్తిః శాస్త్రస్య ప్రయోజనమ్ । బ్రహ్మాత్మైక్యవిద్యా తదుపాయః । తదైక్యం విషయః । సంబన్ధో జ్ఞానఫలయోరుపాయోపేయత్వమ్ । శాస్త్రతద్విషయయోర్విషయవిషయిత్వం తదారభ్యం శాస్త్రమితి ।

ప్రయోజనాదిషు ప్రవృత్త్యఙ్గతయోక్తేష్వపి సర్వవ్యాపారాణాం ప్రయోజనార్థత్వాత్తస్య ప్రాధాన్యమ్ । ఉక్తం హి –
“సర్వస్యైవ హి శాస్త్రస్య కర్మణో వాఽపి కస్యచిత్ ।
యావత్ప్రయోజనం నోక్తం తావత్తత్కేన గృహ్యతే ॥“ఇతి ।
తథా చ శాస్త్రారమ్భౌపయికం ప్రయోజనమేవ నామవ్యుత్పాదనద్వారా వ్యుత్పాదయతి —

సేయమితి ।

అధ్యాత్మశాస్త్రేషు ప్రసిద్ధా సన్నిహితా చాత్ర బ్రహ్మాత్మైక్యవిద్యా తన్నిష్ఠానాం సర్వకర్మసంన్యాసినాం సనిదానస్య సంసారస్యాత్యన్తనాశకత్వాద్భవత్యుపనిషచ్ఛబ్దవాచ్యా । ‘ఉపనిషదం భో బ్రూహి’ (కే. ఉ. ౪ । ౭) ఇత్యాద్యా చ శ్రుతిః । తస్మాదుపనిషచ్ఛబ్దవాచ్యత్వప్రసిద్ధేర్విద్యాయాస్తతో యథోక్తఫలసిద్ధిరిత్యర్థః ।

కథం తస్యాస్తచ్ఛబ్దవాచ్యత్వేఽప్యేతావానర్థో లభ్యతే తత్రాఽహ —

ఉపనిపూర్వస్యేతి ।

అస్యార్థః – “షద్లృవిశరణగత్యవసాదనేషు” ఇతి స్మర్యతే । సదేర్ధాతోరుపనిపూర్వస్య క్విబన్తస్య సహేతుసంసారనివర్తకబ్రహ్మవిద్యార్థత్వాదుపనిషచ్ఛబ్దవాచ్యా సా భవత్యుక్తఫలవతీ । ఉపశబ్దో హి సామీప్యమాహ । తచ్చాసతి సంకోచకే ప్రతీచి పర్యస్యతి । నిశబ్దశ్చ నిశ్చయార్థస్తస్మాదైకాత్మ్యం నిశ్చితం తద్విద్యా సహేతుం సంసారం సాదయతీత్యుపనిషదుచ్యతే ఉక్తం హి – ‘అవసాదనార్థస్య చావసాదాత్’ ఇతి ।

బ్రహ్మవిద్యైవ చేదుపనిషదిష్యతే కథం తర్హి గ్రన్థే వృద్ధాస్తచ్ఛబ్దం ప్రయుఞ్జతే న ఖల్వేకస్య శబ్దస్యానేకార్థత్వం న్యాయ్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

తాదర్థ్యాదితి ।

గ్రన్థస్య బ్రహ్మవిద్యాజనకత్వాదుపచారాత్తత్రోపనిషత్పదమిత్యర్థః ।

యథోక్తవిద్యాజనకత్వే గ్రన్థస్య కిమితి తదధ్యేతౄణాం సర్వేషాం విద్యా న భవతీత్యాశఙ్క్యశ్రవణాదిపరాణామేవారణ్యానువచనాదినియమాధీతాక్షరేభ్యస్తజ్జన్మేతి బృహదారణ్యకనామనిర్వచనపూర్వకమాహ —

సేయమితి ।

అథారణ్యానువచనాదినియమాధీతవేదాన్తానామపి కేషాఞ్చిద్విద్యానుపలమ్భాత్కుతో యథోక్తాక్షరేభ్యస్తదుత్పత్తిరిత్యత ఆహ —

బృహత్త్వాదితి ।

ఉపనిషదన్తరేభ్యో గ్రన్థపరిమాణాతిరేకాదస్య బృహత్త్వం ప్రసిద్ధమర్థతోఽపి తస్య తదస్తి బ్రహ్మణోఽఖణ్డైకరసస్యాత్ర ప్రతిపాద్యత్వాత్తజ్జ్ఞానహేతూనాం చాన్తరఙ్గాణాం భూయసామిహ ప్రతిపాదనాత్ । అతో బృహత్త్వాదారణ్యకత్వాచ్చ బృహదారణ్యకమ్ । నచైతదశుద్ధబుద్ధేరధీతమపి విద్యామాదధాతి । “కషాయే కర్మభిః పక్వే తతో జ్ఞానమ్”(భా.శాన్తి.౨౭౦।౩౮) ఇతి స్మృతేరిత్యర్థః । జ్ఞానకాణ్డస్య విశిష్టాధికార్యాదివైశిష్ట్యేఽపి కర్మకాణ్డేన నియతపూర్వాపరభావానుపపత్తిలభ్యః సంబన్ధో వక్తవ్యః । స చ పరీక్షకవిప్రతిపత్తేరశక్యో విశేషతో జ్ఞాతుమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ తస్యేతి ।