ಯಥೋಕ್ತಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವೇನೋಪನಿಷದಾರಂಭೇ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ಇತ್ಯಾರಬ್ಧವ್ಯಂ ತಸ್ಮಾದಾರಭ್ಯ ಜ್ಞಾನೋಪದೇಶಾತ್ ‘ಉಷಾ ವಾ ಅಶ್ವಸ್ಯ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾರಂಭಸ್ತು ನ ಯುಕ್ತಃ ಸಾಕ್ಷಾದತ್ರ ತದನುಕ್ತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಸ್ಮಾದಾರಭ್ಯೋಪನಿಷದಾರಂಭೇಽಭೀಷ್ಟಂ ಫಲಮಭಿಧಿತ್ಸಮಾನಃ ಪ್ರಥಮಮಶ್ವಮೇಧೋಪಾಸನಫಲಮಾಹ —
ಅಸ್ಯ ತ್ವಿತಿ ।
ರಾಜಯಜ್ಞತ್ವಾದಶ್ವಮೇಧಸ್ಯ ತದನಧಿಕಾರಿಣಾಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಾದೀನಾಂ ತತ್ಫಲಾರ್ಥಿನಾಮಸ್ಮಾದೇವೋಪಾಸನಾತ್ತದಾಪ್ತಿರಿತಿ ಮತ್ವಾ ಶ್ರುತೌ ತದುಪಾಸನೋಕ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಮತ್ರ ನಿಯಾಮಕಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಕಲ್ಪಶ್ರವಣಂ ಕೇವಲಸ್ಯಾಪಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಾಧನತ್ವಂ ಸೂಚಯತೀತ್ಯರ್ಥತೋ ವಿಕಲ್ಪಶ್ರುತಿಮುದಾಹರತಿ —
ವಿದ್ಯಯೇತಿ ।
ತತ್ಫಲಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ।
ತತ್ರೈವ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಮಾಹ —
ತದ್ಧೇತಿ ।
ತದೇತತ್ಪ್ರಾಣದರ್ಶನಂ ಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಕೇವಲೋಪಾಸ್ತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾಪ್ತಿವಾದಿನ್ಯಃ ಶ್ರುತಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ ।
ಅಶ್ವಮೇಧೇ ಯದುಪಾಸನಂ ತಸ್ಯಾಪ್ಯಶ್ವಾದಿವತ್ತಚ್ಛೇಷತ್ವೇನ ಫಲವತ್ತ್ವಾನ್ನ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ತದ್ವತ್ತ್ವಮಂಗೇಷು ಸ್ವತಂತ್ರಫಲಾಭಾವಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ಕರ್ಮವಿಷಯತ್ವಮಿತಿ ।
ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕ್ರತ್ವರ್ಥತ್ವಂ ದೂಷಯತಿ —
ನೇತಿ ।
ಪೂರ್ವತ್ರಾರ್ಥತೋ ದರ್ಶಿತಾಂ ವಿಕಲ್ಪಶ್ರುತಿಮತ್ರ ಹೇತುತಯಾ ಸ್ವರೂಪತೋಽನುಕ್ರಾಮತಿ —
ಯೋಽಶ್ವಮೇಧೇನೇತಿ ।
“ಸರ್ವಂ ಪಾಪ್ಮಾನಂ ತರತಿ ತರತಿ ಬ್ರಹ್ಮಹತ್ಯಾ”ಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋಸ್ತುಲ್ಯಫಲತ್ವಸ್ಯ ನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಉಪಾಸ್ತಿಫಲಶ್ರುತೇರರ್ಥವಾದತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಶ್ವಮೇಧವದುಪಾಸ್ತೇರಪಿ ಕರ್ಮತ್ವಾದ್ವಿಹಿತತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಪ್ರಕರಣಾದ್ವ್ಯುತ್ಥಿತತ್ವಾಚ್ಚ ಮೈವಮಿತ್ಯಾಹ —
ವಿದ್ಯೇತಿ ।
ಫಲಶ್ರುತೇರರ್ಥವಾದತ್ವಾಭಾವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಕರ್ಮಾಂತರೇ ಚೇತಿ ।
ಅಶ್ವಮೇಧಾತಿರಿಕ್ತೇ ಕರ್ಮಣಿ ‘ಅಯಂ ವಾವ ಲೋಕೋಽಗ್ನಿರಿ’ತ್ಯಾದೌ ಚಿತ್ಯಾಗ್ನ್ಯಾದಾವೇತಲ್ಲೋಕಾದಿಸಂಪಾದನಸ್ಯ ಸ್ವತಂತ್ರಫಲೋಪಾಸನಸ್ಯ ದರ್ಶನಾನ್ನ ಫಲಶ್ರುತೇರರ್ಥವಾದತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಶ್ವಮೇಧೋಪಾಸನಂ ನ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಂ ಕಿಂತು ಪುರುಷಾರ್ಥಂ ತತ್ರ ಚಾಧಿಕಾರೋಽಶ್ವಮೇಧಕ್ರತ್ವನಧಿಕಾರಿಣಾಮಪೀತ್ಯೇತಾವದೇವೇಷ್ಟಂ ಚೇದುಪಾಸನೇ ಕರ್ಮಪ್ರಕರಣಸ್ಥೇಽಪಿ ತಲ್ಲಾಭಾದ್ವಿದ್ಯಾಪ್ರಕರಣೇ ನಾಸ್ಯಾಧ್ಯಯಮರ್ಥವದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —
ಸರ್ವೇಷಾಂ ಚೇತಿ ।
ಪರತ್ವೇ ಹೇತುಃ —
ಸಮಷ್ಟೀತಿ ।
ಅನುವೃತ್ತವ್ಯಾವೃತ್ತರೂಪಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಪ್ರಾಪ್ತಿಹೇತ್ತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ಶ್ರೇಷ್ಠತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯ ಪುಣ್ಯಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಕಿಮಾಯಾತಂ ತದಾಹ —
ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಯದಾ ಕ್ರತುಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಶ್ವಮೇಧಸ್ಯೋಪಾಸ್ತಿಸಹಿತಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಸಾರಫಲತ್ವಂ ತದಾಽಲ್ಪೀಯಸಾಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀನಾಂ ಸಂಸಾರಫಲತ್ವಂ ಕಿಂವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯಸ್ಮಿನ್ಕರ್ಮರಾಶೌ ಬಂಧಹೇತೌ ವಿರಕ್ತಾಃ ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯವಿಶಿಷ್ಟಾ ಜ್ಞಾನಮಪೇಕ್ಷಮಾಣಾಸ್ತದುಪಾಯೇ ಶ್ರವಣಾದಾವೇವ ಸರ್ವಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಪೂರ್ವಕೇ ಕಥಂ ಪ್ರವರ್ತೇರನ್ನಿತ್ಯಾಶಯವತೀ ಶ್ರುತಿರುಪಾಸನಾಂ ವಿದ್ಯಾರಂಭೇಽಭಿದಧಾತಿ । ತೇನೋಷಾ ವಾ ಅಶ್ವಸ್ಯೇತ್ಯಾದ್ಯುಪನಿಷದಾರಂಭೋ ಯುಕ್ತೋಽಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಾಧಿಕಾರಿಸಮರ್ಪಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಾಸನಫಲಸ್ಯ ಸಂಸಾರಗೋಚರತ್ವಮೇವ ಕುತಃ ಸಿದ್ಧಮತ ಆಹ —
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
‘ಅಶನಾಯಾ ಹಿ ಮೃತ್ಯುಃ’(ಬೃ. ಉ. ೧ । ೨ । ೧) ‘ಸ ವೈ ನೈವ ರೇಮೇ’(ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೩) ‘ಸೋಽಬಿಭೇ’(ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೨)ದಿತಿ ಭಯಾರತ್ಯಾದಿಶ್ರವಣಾದುಪಾಸ್ತಿಯುಕ್ತಕ್ರತುಫಲಸ್ಯ ಸೂತ್ರಸ್ಯ ಬಂಧಮಧ್ಯಪಾತಿತ್ವಾದ್ವಿಶಿಷ್ಟೋಽಪಿ ಕ್ರತುರ್ನ ಮುಕ್ತಯೇ ಪರ್ಯಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತೇ ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಂ ಬಂಧಫಲತ್ವೇ ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಾನಾಂ ನ ತತ್ಫಲತ್ವಂ ತೇಷಾಂ ವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶೇ ಫಲಾಶ್ರುತೇರ್ನಷ್ಟಾಶ್ವದಗ್ಧರಥನ್ಯಾಯೇನ ಮುಕ್ತಿಫಲತ್ವಲಾಭಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ನ ನಿತ್ಯಾನಾಮಿತಿ ।
’ಏತಾವಾನ್ವೈ ಕಾಮ’ ಇತಿ ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಮವಿಶೇಷೇಣ ಫಲಸಂಬಂಧಶ್ರವಣಾತ್ಪಶ್ವಾದೇಶ್ಚ ಕಾಮ್ಯಫಲತ್ವಸ್ಯ ತದ್ವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶವಶಾತ್ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ‘ಕರ್ಮಣಾಪಿತೃಲೋಕ’(ಬೃ. ಉ. ೧ । ೫ । ೧೬) ಇತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ನಿತ್ಯಾದಿಕರ್ಮಫಲವಿಷಯತ್ವಾನ್ನ ಮೋಕ್ಷಫಲತ್ವಾಶಂಕೇತಿ ಪರಿಹರತಿ —
ನೇತಿ ।
ಉಕ್ತಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ —
ಸರ್ವಂ ಹೀತಿ ।
ಪತ್ನೀಸಂಬಂಧೇ ಮಾನಮಾಹ —
ಜಾಯೇತಿ ।
ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ಕರ್ಮಣಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ಕಾಮೋಪಾಯತ್ವಂ ತತ್ರಾಽಽಹ —
ಏತಾವಾನ್ವೈ ಕಾಮ ಇತಿ ।
ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತೇಷಾಂ ಫಲಭೇದೋ ಲಭ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —
ಪುತ್ರೇತಿ ।
ಅಥೈವಂ ಫಲವಿಭಾಗೇ ಕಥಂ ಸಮಷ್ಟಿವ್ಯಷ್ಟಿಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲತ್ವಮಶ್ವಮೇಧಸ್ಯೋಕ್ತಮತ ಆಹ —
ತ್ರ್ಯನ್ನಾತ್ಮಕತಾಂ ಚೇತಿ ।
ಅಸ್ಯಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯಾವಸಾನೇ ಕರ್ಮಫಲಸ್ಯ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭರೂಪತಾಂ ತ್ರಯಮಿತ್ಯಾದ್ಯಾ ಶ್ರುತಿರುಪಸಂಹರಿಷ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಸಂಹಾರಶ್ರುತೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —
ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಮಿತಿ ।
ಕರ್ಮಫಲಂ ಸಂಸಾರಶ್ಚೇತ್ಪ್ರಾಕ್ತದನುಷ್ಠಾನಾತ್ತದಭಾವಾನ್ಮುಕ್ತಾನಾಂ ಪುನರ್ಬಂಧಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —
ಇದಮೇವೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯಾಮವಸ್ಥಾಯಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ತಸ್ಯ ಪುನರ್ವ್ಯಾಕರಣೇ ಕಾರಣಮಾಹ —
ತದೇವೇತಿ ।
ವ್ಯಾಕೃತಾವ್ಯಾಕೃತಾತ್ಮನಃ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವೇನ ಸತ್ಯತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾವಿದ್ಯಾಕೃತತ್ವೇನ ತನ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮುಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ —
ಸೋಽಯಮಿತಿ ।
ಸ ಏವ ಹಿ ಭ್ರಾಂತಿವಿಷಯೋ ನ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಸ್ತತ್ಕುತೋಽಸ್ಯ ಸತ್ಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಮಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನ್ಯದ್ವಯೇ ಕೂಟಸ್ಥೇ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —
ಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ಸಮಾರೋಪೇ ಮೂಲಕಾರಣಮಾಹ —
ಅವಿದ್ಯಯೇತಿ ।
ಆತ್ಮನ್ಯವಿದ್ಯಾರೋಪಿತಂ ದ್ವೈತಮಿತ್ಯತ್ರ ‘ದ್ವೇ ವಾವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪೇ ಮೂರ್ತಂ ಚೈವಾಮೂರ್ತಂ ಚೇ’(ಬೃ. ಉ. ೨ । ೩ । ೧) ತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ —
ಮೂರ್ತೇತಿ ।
ನನ್ವಾತ್ಮನ್ಯಾರೋಪೋ ನೋಪಪದ್ಯತೇ ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ದ್ವೈತವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾದಸತಿ ಸಾದೃಶ್ಯೇಽಧ್ಯಾಸಾಸಿದ್ಧೇರತ ಆಹ —
ಅತ ಇತಿ ।
ಸಂಸಾರಾದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮೇವ ಪ್ರಕಟಯತಿ —
ಅನಾಮೇತಿ ।
ಆದಿಪದೇನಾನ್ಯೇಽಪಿ ವಿಪರ್ಯಯಭೇದಾಃ ಸಂಗೃಹ್ಯಂತೇ ।
ಆರೋಪೇ ಪ್ರಮಿಣೋಮಿ ಕರೋಮಿ ಭುಂಜೇ ಚೇತ್ಯನುಭವಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ —
ಅವಭಾಸತ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಾಸಃ ಸಾದೃಶ್ಯಾದ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ನಭಸಿ ಮಲಿನತ್ವಾದಿವದ್ಯತೋಽನುಭೂಯತೇಽತಃ ಸವಿಲಾಸಾವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತಕಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇನೋಪನಿಷದಾರಂಭಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ —
ಅತ ಇತಿ ।
ಏತಾವದಿತ್ಯನರ್ಥಾತ್ಮತ್ವೋಕ್ತಿಃ ।
ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾದಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೌ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —
ರಜ್ಜ್ವಾಮಿವೇತಿ ।