ತಸ್ಯಾಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ಕಾಂಡಯೋಃ ಸಂಬಂಧಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ತಾದರ್ಥ್ಯೇನ ಸಿದ್ಧೇಽರ್ಥೇ ವೇದಾಂತಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸರ್ವೋಽಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರಸಾಧ್ಯಾಧುನಾ ಕರ್ಮಭಿಃ ಶುದ್ಧಬುದ್ಧೇರ್ವೈರಾಗ್ಯಾದಿದ್ವಾರಾ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ತಯೋಃ ಸಂಬಂಧಂ ಕಥಯತಿ —
ಸರ್ವಥಾಽಪೀತಿ ।
ಆಗಮಾತ್ಮಾನಾಂತರಾದ್ವಾ ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತಾವಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪುರುಷಾರ್ಥೋಪಾಯವಿಶೇಷಾರ್ಥಿನಸ್ತಜ್ಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಂ ಕರ್ಮಕಾಂಡಮಾರಬ್ಧಂ ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ತತ್ರೋಕ್ತಕರ್ಮಭಿರೇವ ವಿವಕ್ಷಿತಪುಮರ್ಥಸಿದ್ಧೇರ್ವೇದಾಂತಾರಂಭವೈಯರ್ಥ್ಯಾನ್ನ ಸಂಬಂಧೋಕ್ತಿಃ ಸಾವಕಾಶೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —
ನತ್ವಿತಿ ।
ಆತ್ಮಾಜ್ಞಾನಂ ಖಲ್ವನರ್ಥಕಾರಣಮನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಶಾಸ್ತ್ರಗಮ್ಯಂ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಕಾರ್ಯಲಿಂಗಕಂ ಚ । ತಚ್ಚಾಕರ್ತೃಭೋಕ್ತೃಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾದಪನೇಯಮ್ । ನ ಹಿ ತತ್ಕರ್ಮಕಾಂಡೋಕ್ತೈರೇವ ಕರ್ಮಭಿಃ ಶಕ್ಯಮಪನೇತುಂ ವಿರೋಧಾಭಾವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತದ್ಧಾನಾರ್ಥಂ ಜ್ಞಾನಸಿದ್ಧಯೇ ವೇದಾಂತಾರಂಭಭಾವಾದುಕ್ತಸಂಬಂಧಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದಿ ಕರ್ಮಭಿರಜ್ಞಾನಂ ನ ನಿವರ್ತತೇ । ಮಾ ನಿವರ್ತಿಷ್ಟ । ಸತ್ಯೇವ ತಸ್ಮಿನ್ಕರ್ಮವಶಾನ್ಮೋಕ್ಷಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —
ಯಾವದ್ಧೀತಿ ।
ಸಮ್ಯಗ್ಜ್ಞಾನಮೇವ ಸಾಕ್ಷಾನ್ಮೋಕ್ಷಹೇತುರ್ನ ಕರ್ಮ । ತತ್ತು ಪ್ರಣಾಡ್ಯಾ ತದುಪಯೋಗಿ । ನ ಹಿ ಸತ್ಯೇವಾಜ್ಞಾನೇ ಮುಕ್ತಿಃ । ತಸ್ಮಿನ್ಸತಿ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ದುರ್ವಾರತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮಕಾಂಡಸ್ಯ ವೈರಾಗ್ಯದ್ವಾರಾ ಪ್ರವೇಶೋ ಮುಕ್ತಾವಿತಿ ಭಾವಃ । ಅಯಮಿತ್ಯಜ್ಞೋ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ । ರಾಗದ್ವೇಷಾದೀತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇನಾವಿದ್ಯಾಸ್ಮಿತಾಭಿನಿವೇಶಾದಯೋ ಗೃಹ್ಯಂತೇ । ದೋಷಾಣಾಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕತ್ವಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಮ್ । ಅಪಿಕಾರಃ ಸಂಭಾವನಾರ್ಥಃ । ದೃಷ್ಟತ್ವಮನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಸಿದ್ಧತ್ವಮ್ । ಅದೃಷ್ಟತ್ವಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಾತ್ರಗಮ್ಯತ್ವಮ್ ।
ಅಧರ್ಮೋಪಚಯಪ್ರಾಚುರ್ಯೇ ಹೇತುಮಾಹ —
ಸ್ವಾಭಾವಿಕೇತಿ ।
ಅಥ ವೈರಾಗ್ಯಾರ್ಥಂ ಕರ್ಮಫಲಂ ಪ್ರಪಂಚಯನ್ನಧರ್ಮಫಲಮಾಹ —
ತತ ಇತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ಹಿ – “ಶರೀರಜೈಃ ಕರ್ಮದೋಷೈರ್ಯಾತಿ ಸ್ಥಾವರತಾಂ ನರಃ”(ಮನು ೧೨.೯) ಇತಿ ।
ತತ್ಕಿಂ ಪುಣ್ಯೋಪಚಯಾಭಾವಾದನವಕಾಶಂ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಫಲಮಿತಿ ನೇತ್ಯಾಹ —
ಕದಾಚಿದಿತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ತತ ಇತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೋ ವಾಗ್ದೇಹವಿಷಯಃ ।
ಫಲವಿಭಾಗಂ ವಕ್ತುಂ ಕರ್ಮ ಭಿನತ್ತಿ —
ತದ್ದ್ವಿವಿಧಮಿತಿ ।
ತಸ್ಯ ಮುಕ್ತಿಫಲತ್ವಂ ನಿರಸಿತುಂ ಫಲಂ ವಿಭಜತೇ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಕೇವಲಮಿಷ್ಟಾದಿಕರ್ಮೇತಿ ಶೇಷಃ । ‘ಕರ್ಮಣಾ ಪಿತೃಲೋಕಃ” ಇತಿ ಹಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ । ತಸ್ಮಿನ್ಫಲೇ ನಾನಾತ್ವಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽದಿಶಬ್ದಃ ।
’ವಿದ್ಯಯಾ ದೇವಲೋಕಃ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಽಽಹ —
ಜ್ಞಾನೇತಿ ।
ದೇವಲೋಕೋ ಯಸ್ಯಾಽಽದಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೋ ಯಸ್ಯಾಂತಸ್ತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಿರೇವ ಫಲಮಸ್ಯೇತಿ ವಿಗ್ರಹಃ ।
ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಶತಪಥೀಂ ಶ್ರುತಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ —
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಸರ್ವತ್ರ ಪರಮಾತ್ಮಭಾವನಾಪುರಃಸರಂ ನಿತ್ಯಂ ಕರ್ಮಾನುತಿಷ್ಠನ್ನಾತ್ಮಯಾಜೀ, ಕಾಮನಾಪುರಃಸರಂ ದೇವಾನ್ಯಜಮಾನೋ ದೇವಯಾಜೀ । ತಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಕತರಃ ಶ್ರೇಯಾನಿತಿ ವಿಚಾರೇ ಸತ್ಯಾತ್ಮಯಾಜೀ ಶ್ರೇಯಾನಿತಿ ನಿರ್ಣಯಃ ಕೃತಃ । ಅತೋ ಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕಂ ಕರ್ಮ ದೇವಲೋಕಸ್ಯ ಕಾಮನಾಪೂರ್ವಂ ತು ಪಿತೃಲೋಕಸ್ಯ ಪ್ರಾಪಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
’ಪ್ರವೃತ್ತಂ ಚ ನಿವೃತ್ತಂ ಚ ದ್ವಿವಿಧಂ ಕರ್ಮ ವೈದಿಕಮ್ ।
ಇಹ ವಾಽಮುತ್ರ ವಾ ಕಾಮ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಕೀರ್ತ್ಯತೇ ॥
ನಿಷ್ಕಾಮಂ ಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಂ ತು ನಿವೃತ್ತಮಭಿಧೀಯತೇ ।’
ಇತ್ಯಾದಿ ಮನುಸ್ಮೃತಿಂ ಚಾತ್ರೈವೋದಾಹರತಿ —
ಸ್ಮೃತಿಶ್ಚೇತಿ ।
ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಯೋರೇಕೈಕಸ್ಯ ಫಲಮುಕ್ತ್ವಾ ಮಿಶ್ರಯೋಃ ಫಲಮಾಹ —
ಸಾಮ್ಯೇ ಚೇತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ಹಿ – ‘ಉಭಾಭ್ಯಾಂ ಪುಣ್ಯಪಾಪಾಭ್ಯಾಂ ಮಾನುಷ್ಯಂ ಲಭತೇಽವಶಃ’(ನೈ.ಸಿ.೧.೪೧) ಇತಿ ।
ತ್ರಿವಿಧಮಪಿ ಕರ್ಮಫಲಂ ವೈರಾಗ್ಯಾರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯೋಪಸಂಹರತಿ —
ಏವಮಿತಿ ।
ಸಾ ಚಾವಿದ್ಯಾಕೃತತ್ವಾದನರ್ಥರೂಪೇತ್ಯಾಹ —
ಸ್ವಾಭಾವಿಕೇತಿ ।
ವಿಚಿತ್ರಕರ್ಮಜನ್ಯತಯಾ ತಸ್ಯಾ ವೈಚಿತ್ರ್ಯಮಾಹ —
ಧರ್ಮಾಧರ್ಮೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಭ್ಯಾಮೇವ ತನ್ನಿರ್ಮಾಣಸಂಭವಾತ್ಕೃತಮವಿದ್ಯಯೇತ್ಯತ ಆಹ —
ನಾಮೇತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಾವಸ್ಥಾಽವಿದ್ಯಾ ತದಾಲಂಬನೇತಿ ಯಾವತ್ ಧರ್ಮಾದೇರವಿದ್ಯಾಯಾಶ್ಚ ನಿಮಿತ್ತತ್ವೋಪಾದಾನತ್ವಾಭ್ಯಾಮುಪಯೋಗ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ನನು ಸಂಸಾರಗತೇರಾವಿದ್ಯತ್ವಮಯುಕ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರತಿಪನ್ನತ್ವಾತ್ತನ್ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಮೇವ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತೇತಿ ಶ್ರುತೌ ಚ ನಾಮರೂಪಾತ್ಮನೋ ಜಗತೋಽಭಿವ್ಯಕ್ತಿಶ್ರವಣಾನ್ನ ಚ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಕೃತತ್ವಮತ ಆಹ —
ತದೇವೇದಮಿತಿ ।
ಜಗತಃ ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ಮಾ ತತ್ರಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವಾತ್ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮತತ್ತ್ವೇಽನಭಿವ್ಯಕ್ತೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿನಾ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಚಾಭಿವ್ಯಕ್ತಮಿವ ದೃಶ್ಯಮಾನಮಪಿ ಜಗದನಭಿವ್ಯಕ್ತಮೇವೇತಿ ನ ತಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಕೃತತ್ವಕ್ಷತಿರಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅವಿದ್ಯಾಕೃತಾಂ ಸಂಸಾರಗತಿಮನುಭಾಷತೇ —
ಸ ಏಷ ಇತಿ ।
ನನ್ವವಿದ್ಯಾಕೃತತ್ವೇ ಕಥಮನಾದಿತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತಸ್ಯ ಪ್ರವಾಹರೂಪೇಣೇತ್ಯಾಹ —
ಬೀಜಾಂಕುರಾದಿವದಿತಿ ।
ಚೈತನ್ಯವದಾತ್ಮನಿ ತಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಕೃತತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯ ನಾನಾರೂಪತ್ವೇನ ತತೋ ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾದೇಕರೂಪೇ ಯುಕ್ತಂ ತಸ್ಯ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ —
ಕ್ರಿಯೇತಿ ।
ತರ್ಹಿ ಕಾದಾಚಿತ್ಕತಯಾ ಸಾಧನಾಪೇಕ್ಷಾಮಂತರೇಣ ನಾಶೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —
ಅನಾದಿರಿತಿ ।
ಅನಾದೇರಪಿ ಸಂಸಾರಸ್ಯ ಪ್ರಾಗಭಾವವನ್ನಿವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ತಥಾಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮಂತರೇಣ ನಾಶೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ —
ಅನಂತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಯತ್ನತೋ ಹೇಯತ್ವಂ ದ್ಯೋತಯಿತುಮನರ್ಥ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಮ್ । ನೈಸರ್ಗಿಕ ಇತಿ ಪಾಠೇ ತು ಕಾರಣರೂಪೇಣ ತತ್ತ್ವಮುನ್ನೇಯಮ್ ।
ಯಸ್ಮಾತ್ಕರ್ಮ ಸಂಸಾರಫಲಂ ನ ಮೋಕ್ಷಂ ಫಲಯತಿ ತಸ್ಮಾತ್ಸನಿದಾನಸಂಸಾರನಿವರ್ತಕಾತ್ಮಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವೇನ ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಸಂಪನ್ನಮಧಿಕಾರಿಣಮಧಿಕೃತ್ಯ ವೇದಾಂತಾರಂಭಃ ಸಂಭವತೀತ್ಯುಪಸಂಹರತಿ —
ಇತ್ಯೇತಸ್ಮಾದಿತಿ ।