ಪ್ರತೀಕಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —
ಉಷಾ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸ್ಮಾರಣಾರ್ಥತ್ವಮೇವ ನಿಪಾತಸ್ಯ ಸ್ಫುಟಯತಿ —
ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರೀಯೇ ಲೌಕಿಕೇ ಚ ವ್ಯವಹಾರೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ಬ್ರಾಹ್ಮೋ ಮುಹೂರ್ತಸ್ತಂ ಕಾಲಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।
ಉಷಸಿ ಶಿರಃಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೇ ದಿನಾವಯವೇಷು ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಹೇತುಮಾಹ —
ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾದಿತಿ ।
ತಥಾಪಿ ಕಥಂ ತತ್ರ ತಚ್ಛಬ್ದಪ್ರಯೋಗಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ —
ಶಿರಶ್ಚೇತಿ ।
ಆಶ್ವಮೇಧಿಕಾಶ್ವಶಿರಸ್ಯುಷಸೋ ದೃಷ್ಟಿಃ ಕರ್ತವ್ಯೇತ್ಯಾಹ —
ಅಶ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
ಕಾಲಾದಿದೃಷ್ಟಿರಶ್ವಾಂಗೇಷು ಕಿಮಿತಿ ಕ್ಷಿಪ್ಯತೇಽಶ್ವಾಂಗದೃಷ್ಟಿರೇವ ತೇಷು ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —
ಕರ್ಮಾಂಗಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಂಗೇಷ್ವನಂಗಮತಿಕ್ಷೇಪೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯತ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ಅಶ್ವಸ್ಯ ಸೇತ್ಸ್ಯತೀತಿ ಶೇಷಃ, ತತ್ರ ಹೇತುಃ —
ಪ್ರಜಾಪತೀತಿ ।
ನನು ಕಾಲಾದಿದೃಷ್ಟ್ಯೋಽಶ್ವಾವಯವೇಷ್ವಾರೋಪ್ಯಂತೇ ನ ತಸ್ಯ ಪ್ರಜಾಪತಿತ್ವಂ ಕ್ರಿಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —
ಕಾಲೇತಿ ।
ಕಾಲಾದ್ಯಾತ್ಮಕೋ ಹಿ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ । ತಯಾ ಚ ಯಥಾ ಪ್ರತಿಮಾಯಾಂ ವಿಷ್ಣುತ್ವಕರಣಂ ತದ್ದೃಷ್ಟಿಸ್ತಥಾ ಕಾಲಾದಿದೃಷ್ಟಿರಶ್ವಾವಯವೇಷು ತಸ್ಯ ಪ್ರಜಾಪತಿತ್ವಕರಣಮ್ । ಅಶ್ವಮೇಧಾಧಿಕಾರೀ ಹಿ ಸತ್ಯಶ್ವೇ ಕರ್ಮಣೋ ವೀರ್ಯವತ್ತರತ್ವಾರ್ಥಂ ಕಾಲಾದಿದೃಷ್ಟೀರಶ್ವಾವಯವೇಷು ಕುರ್ಯಾತ್ । ತದನಧಿಕಾರೀ ತ್ವಶ್ವಾಭಾವೇ ಸ್ವಾತ್ಮಾನಮಶ್ವಂ ಕಲ್ಪಯಿತ್ವಾ ಸ್ವಶಿರಃಪ್ರಭೃತಿಷು ಕಾಲಾದಿದೃಷ್ಟಿಕರಣೇನ ಪ್ರಜಾಪತಿತ್ವಂ ಸಂಪಾದ್ಯ ಪ್ರಜಾಪತಿರಸ್ಮೀತಿ ಜ್ಞಾನಾತ್ತದ್ಭಾವಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇತೇತಿ ಭಾವಃ ।
ಚಕ್ಷುಷಿ ಸೂರ್ಯದೃಷ್ಟೌ ಹೇತುಮಾಹ —
ಶಿರಸ ಇತಿ ।
ಉಷಸೋಽನಂತರತ್ವಂ ಸೂರ್ಯೇ ದೃಷ್ಟಂ ಚಕ್ಷುಷಿ ಚ ಶಿರಸೋಽನಂತರತ್ವಂ ದೃಶ್ಯತೇ ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ರ ತದ್ದೃಷ್ಟಿರ್ಯುಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರೈವ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಸೂರ್ಯೇತಿ ।
“ಆದಿತ್ಯಶ್ಚಕ್ಷುರ್ಭೂತ್ವಾಽಕ್ಷಿಣೀ ಪ್ರಾವಿಶತ್” ಇತಿ ಶ್ರುತೇಶ್ಚಕ್ಷುಷಿ ಸೂರ್ಯೋಽಧಿಷ್ಠಾತ್ರೀ ದೇವತಾ ತೇನ ಸಾಮೀಪ್ಯಾತ್ತತ್ರ ತದ್ದೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಶ್ವಪ್ರಾಣೇ ವಾಯುದೃಷ್ಟೌ ಚಲನಸ್ವಾಭಾವ್ಯಂ ಹೇತುಃ ।
ಅಶ್ವಸ್ಯ ವಿದಾರಿತೇ ಮುಖೇ ಭವತ್ವಗ್ನಿದೃಷ್ಟಿಸ್ತಥಾಽಪಿ ಪರ್ಯಾಯೋಪಾದಾನಂ ವ್ಯರ್ಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಕ್ರವ್ಯಾದಾದಿವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ವಿಶೇಷಣಮಿತ್ಯಾಹ —
ವೈಶ್ವಾನರ ಇತ್ಯಗ್ನೇರಿತಿ ।
“ಅಗ್ನಿರ್ವಾಗ್ಭೂತ್ವಾ ಮುಖಂ ಪ್ರಾವಿಶತ್” ಇತಿ ಶ್ರುತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಮುಖೇ ತದ್ದೃಷ್ಟೌ ಹೇತುಮಾಹ —
ಮುಖಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಧಿಕಮಾಸಮನುಸೃತ್ಯ ತ್ರಯೋದಶಮಾಸೋ ವೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಶರೀರೇ ಸಂವತ್ಸರದೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯತ್ರಾಽಽತ್ಮತ್ವಂ ಹೇತುಮಾಹ —
ಕಾಲೇತಿ ।
ಆತ್ಮಾ ಹಸ್ತಾದೀನಾಮಂಗಾನಾಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಕಾಲಾವಯವಾನಾಂ ಸಂವತ್ಸರಸ್ಯಾಽಽತ್ಮತ್ವವದಂಗಾನಾಂ ಶರೀರಸ್ಯಾಽಽತ್ಮತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ —
ಮಧ್ಯಂ ಹೀತಿ ।
ಪುನರುಕ್ತೇರರ್ಥವತ್ತ್ವಮಾಹ —
ಅಶ್ವಸ್ಯೇತಿ ।
ಪೃಷ್ಟೇ ದ್ಯುಲೋಕದೃಷ್ಟೌ ಹೇತುಮಾಹ —
ಊರ್ಧ್ವತ್ವೇತಿ ।
ಉದರೇಽಂತರಿಕ್ಷದೃಷ್ಟೌ ನಿಮಿತ್ತಮಾಹ —
ಸುಷಿರತ್ವೇತಿ ।
ಪಾದಾ ಅಸ್ಯಂತೇ ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಮಾಹ —
ಪಾದೇತಿ ।
ಅಶ್ವಸ್ಯ ಹಿ ಖುರೇ ಪಾದಾಸನತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಪೃಥಿವೀದೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪಾರ್ಶ್ವಯೋರ್ದಿಕ್ಚತುಷ್ಟಯದೃಷ್ಟೌ ಹೇತುಮಾಹ —
ಪಾರ್ಶ್ವೇನೇತಿ ।
ದ್ವೇ ಪಾರ್ಶ್ವೇ ಚತಸ್ರಶ್ಚ ದಿಶಸ್ತತ್ರ ಕಥಂ ತಯೋಸ್ತದಾರೋಪಣಂ ದ್ವಾಭ್ಯಾಮೇವ ದ್ವಯೋಃ ಸಂಬಂಧಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ಪಾರ್ಶ್ವಯೋರಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ದ್ವೇ ದಿಶೌ ದ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಪಾರ್ಶ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಬಧ್ಯೇತೇ ತಥಾಽಪ್ಯಶ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಾಙ್ಮುಖತ್ವೇ ಪ್ರತ್ಯಙ್ಮುಖತ್ವೇ ಚ ದಕ್ಷಿಣೋತ್ತರಯೋಸ್ತನ್ಮುಖತ್ವೇ ಚ ಪ್ರಾಕ್ಪ್ರತೀಚ್ಯೋರ್ದಿಶೋಸ್ತಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಬಂಧಸಂಭವಾತ್ತತ್ರ ತದ್ದೃಷ್ಟಿರವಿರುದ್ಧೇತಿ ಪರಿಹರತಿ —
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತದುಪಪತ್ತೌ ಚಾಶ್ವಸ್ಯ ಚರಿಷ್ಣುತ್ವಂ ಹೇತೂಕರ್ತವ್ಯಮ್ । ಪಾರ್ಶ್ವಾಸ್ಥಿಷ್ವವಾಂತರದಿಶಾಮಾರೋಪೇ ಪಾರ್ಶ್ವದಿಕ್ಸಂಬಂಧೋ ಹೇತುಃ ।
ಋತವಃ ಸಂವತ್ಸರಸ್ಯಾಂಗಾನಿ ಹಸ್ತಾದೀನಿ ಚ ದೇಹಸ್ಯಾವಯವಾಸ್ತಸ್ಮಾದೃತುದೃಷ್ಟಿರಂಗೇಷು ಕರ್ತವ್ಯೇತ್ಯಾಹ —
ಋತವ ಇತಿ ।
ಅಸ್ತಿ ಮಾಸಾದೀನಾಂ ಸಂವತ್ಸರಸಂಧಿತ್ವಮಸ್ತಿ ಚ ಶರೀರಸಂಧಿತ್ವಂ ಪರ್ವಣಾಮತಸ್ತೇಷು ಮಾಸಾದಿದೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯಾಹ —
ಸಂಧೀತಿ ।
ಯುಗಸಹಸ್ರಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಮೇಕಮಹೋರಾತ್ರಮ್ । ಅಯನಾಭ್ಯಾಂ ದೈವಮ್ । ಪಕ್ಷಾಭ್ಯಾಂ ಪಿತ್ರ್ಯಮ್ । ಷಷ್ಟಿಘಟಿಕಾಭಿರ್ಮಾನುಷಮಿತಿ ಭೇದಃ ।
ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಶಬ್ದಸ್ಯ ಪಾದವಿಷಯತ್ವಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ —
ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತೀತಿ ।
ಪಾದೇಷ್ವಹೋರಾತ್ರದೃಷ್ಟಿಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಯುಕ್ತಿಮುಪಪಾದಯತಿ —
ಅಹೋರಾತ್ರೈರಿತಿ ।
ಅಸ್ಥಿಷು ನಕ್ಷತ್ರದೃಷ್ಟೌ ಹೇತುಮಾಹ —
ಶುಕ್ಲತ್ವೇತಿ ।
ನಭಃಶಬ್ದೇನಾಂತರಿಕ್ಷಂ ಕಿಮಿತಿ ನ ಗೃಹ್ಯತೇ ಮುಖ್ಯೇ ಸತ್ಯುಪಚಾರಾಯೋಗಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪುನರುಕ್ತಿಂ ಪರಿಹರ್ತುಮಿತ್ಯಾಹ —
ಅಂತರಿಕ್ಷಸ್ಯೇತಿ ।
ಉದಕಂ ಸಿಂಚಂತಿ ಮೇಧಾ ಮಾಂಸಾನಿ ರುಧಿರಮತಃ ಸೇಕಕರ್ತೃತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾನ್ಮಾಂಸೇಷು ಮೇಧದೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯಾಹ —
ಉದಕೇತಿ ।
ಅಶ್ವಜಠರವಿಪರಿವರ್ತಿನ್ಯರ್ಧಜೀರ್ಣೇ ಸಿಕತಾದೃಷ್ಟೌ ಹೇತುಮಾಹ —
ವಿಶ್ಲಿಷ್ಟೇತಿ ।
ಕಿಮಿತಿ ಗುದಶಬ್ದೇನ ಪಾಯುರೇವ ನ ಗೃಹ್ಯತೇ ಶಿರಾಗ್ರಹಣೇ ಹಿ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಾತಿಕ್ರಮಃ ಸ್ಯಾತ್ತತ್ರಾಹ —
ಬಹುವಚನಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಚಕಾರೋಽವಧಾರಣಾರ್ಥಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಬಹೂಕ್ತ್ಯಾ ಶಿರಾಭ್ಯೋಽರ್ಥಾಂತರಮಪಿ ಗುದಶಬ್ದಮರ್ಹತಿ ತಥಾಽಪಿ ಸ್ಯಂದನಸಾದೃಶ್ಯಾತ್ತಾಸ್ವೇವ ಸಿಂಧುದೃಷ್ಟಿರಿತಿ ತಾಸಾಮಿಹ ಗ್ರಹಣಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಕುತೋ ಮಾಂಸಖಂಡಯೋರ್ದ್ವಿತ್ವಮೇಕತ್ರ ಬಹುವಚನಾದ್ಬಹುತ್ವಪ್ರತೀತೇರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದಾರಾ ಇತಿವದ್ಬಹೂಕ್ತೇರ್ಗತಿಮಾಹ —
ಕ್ಲೋಮಾನ ಇತಿ ।
ತಯೋಃ ಪರ್ವತದೃಷ್ಟೌ ಹೇತುದ್ವಯಮಾಹ —
ಕಾಠಿನ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕ್ಷುದ್ರತ್ವಸಾಧರ್ಮ್ಯಾದೋಷಧಿದೃಷ್ಟಿರ್ಲೋಮಸು ಮಹತ್ತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾದ್ವನಸ್ಪತಿದೃಷ್ಟಿಶ್ಚಾಶ್ವಕೇಶೇಷು ಕರ್ತವ್ಯೇತ್ಯಾಹ —
ಯಥಾಸಂಭವಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾನ್ಮಧ್ಯಾಹ್ನಾತ್ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾದಿತ್ಯದೃಷ್ಟಿರಶ್ವಸ್ಯ ನಾಭೇರೂರ್ಧ್ವಭಾಗೇ ಕರ್ತವ್ಯೇತ್ಯಾಹ —
ಉದ್ಯನ್ನಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಪರತ್ವಸಾದೃಶ್ಯಾದಶ್ವಸ್ಯ ನಾಭೇರಪರಾರ್ಧೇ ಮಧ್ಯಾಹ್ನಾದನಂತರಭಾವ್ಯಾದಿತ್ಯದೃಷ್ಟಿಃಕಾರ್ಯೇತ್ಯಾಹ —
ನಿಮ್ಲೋಚನ್ನಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿಜೃಂಭತ ಇತ್ಯಾದೌ ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥೋ ನ ವಿವಕ್ಷಿತಃ ।
ವಿಜೃಂಭಣಂ ಮುಖವಿದಾರಣಂ ವಿದ್ಯೋತನಂ ಪುನರ್ಮೇಘಗತಮತೋ ವಿದ್ಯೋತನದೃಷ್ಟಿರ್ಜೃಂಭಣೇ ಕರ್ತವ್ಯೇತ್ಯಾಹ —
ಮುಖೇತಿ ।
ಸ್ತನಯತೀತಿ ಸ್ತನಿತಮುಚ್ಯತೇ ತದ್ದೃಷ್ಟಿರ್ಗಾತ್ರಕಂಪೇ ಕರ್ತವ್ಯೇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ —
ಗರ್ಜನೇತಿ ।
ಮೂತ್ರಕರಣ ವರ್ಷಣದೃಷ್ಟೌ ಕಾರಣಮಾಹ —
ಸೇಚನೇತಿ ।
ಅಶ್ವಸ್ಯ ಹೇಷಿತಶಬ್ದೇ ನಾಸ್ತ್ಯಾರೋಪಣಮಿತ್ಯತೋ ನ ಸಾದೃಶ್ಯಂ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ನಾತ್ರೇತಿ ॥೧॥