అశ్వావయవేషు కాలాదిదృష్టీర్విధాయాశ్వం ప్రజాపతిరూపం వివక్షిత్వా కణ్డికాన్తరం గృహీత్వా తాత్పర్యమాహ —
అహరిత్యాదినా ।
గ్రహౌ హవనీయద్రవ్యాధారౌ పాత్రవిశేషావగ్రతః పృష్ఠతశ్చేతి సంజ్ఞపనాత్ప్రాగూర్ధ్వం చేతి యావత్ ।
ప్రసిద్ధాతావదహని దీప్తిః సౌవర్ణే చ గ్రహే సాఽస్త్యతస్తస్మిన్నహర్దృష్టిరితి దర్శనం విభజతే —
అహరితి ।
అశ్వసంజ్ఞపనాత్పూర్వం యో మహిమాఖ్యో గ్రహః స్థాప్యతే స చేదహర్దృష్ట్యోపాస్యతే కథం సోఽశ్వమన్వజాయతేతి పశ్చాదశ్వస్య తజ్జన్మవాచోయుక్తిరితి శఙ్కతే —
అహరశ్వమితి ।
నాయం పశ్చాదర్థోఽనుశబ్దః కిన్తు లక్షణార్థః ।
తథా చాశ్వస్య ప్రజాపతిరూపత్వాత్తం లక్షయిత్వా గ్రహస్య యథోక్తస్య ప్రవృత్తేరుపదేశాదశ్వమన్వజాయతేత్యవిరుద్ధమితి పరిహరతి —
అశ్వస్యేతి ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
ప్రజాపతిరితి ।
కాలలోకదేవతాత్మా ప్రజాపతిరశ్వాత్మనా దృశ్యమానోఽత్రాహర్దృష్ట్యా దృష్టేన గ్రహేణ లక్ష్యతే । తథా చాశ్వమన్వజాయతేతి శ్రుతిరవిరుద్ధేత్యర్థః ।
అనుశబ్దో న పశ్చాద్వాచీత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ —
వృక్షమితి ।
యదా వృక్షం లక్షయిత్వా తస్యాగ్రే విద్యుద్విద్యోతతే తదా వృక్షమను విద్యోతతే సేతి ప్రయుజ్యతే । తథాఽత్రాప్యనుశబ్దో న పశ్చాదర్థ ఇత్యర్థః ।
యత్ర చ స్థానే గ్రహః స్థాప్యతే తత్పూర్వసముద్రదృష్ట్యా ధ్యేయమిత్యాహ —
తస్యేతి ।
పూర్వత్రమత్ర సాదృశ్యమ్ ।
కథం సప్తమీ ప్రథమార్థే యోజ్యతే ఛన్దస్యర్థానుసారేణ వ్యత్యయసంభవాదిత్యాహ —
విభక్తీతి ।
యథా సౌవర్ణే గ్రహేఽర్దృష్టిరుపదిష్టా తథా రాజతే గ్రహే రాత్రిదృష్టిః కర్తవ్యేత్యాహ —
తథేతి ।
అస్తి హి చన్ద్రాతపవత్త్వాద్రాత్రేః శౌక్ల్యమస్తి చ రాజతస్య గ్రహస్య తద్యుక్తం తత్ర రాత్రిదర్శనమిత్యాహ —
వర్ణేతి ।
రజతం సువర్ణాజ్జఘన్యమహ్నశ్చ రాత్రిరతో వా సాదృశ్యాత్తత్ర రాత్రిదృష్టిరిత్యాహ —
జఘన్యేతి ।
ప్రజాపతిరూపం ప్రకృతమశ్వం లక్షయిత్వా తత్సంజ్ఞపనాత్పశ్చాదస్య ప్రవృత్తిం దర్శయతి —
ఎనమితి ।
తదాసాదనస్థానే పశ్చిమసముద్రదృష్టిర్విధేయేత్యహ —
తస్యేతి ।
కథమేతౌ గ్రహౌ మహిమాఖ్యావుక్తౌ మహత్త్వోపేర్తత్వాదిత్యాహ —
మహిమేతి ।
అథాశ్వవిషయం దర్శనమాదిశ్య గ్రహవిషయం తదాదిశతో వాక్యభేదః స్యాన్నేత్యాహ —
అశ్వస్యేతి ।
కిమత్ర నియామకమిత్యాశఙ్క్య పునరుక్తిరితి మత్వాఽఽహ —
తావిత్యాదినా ।
వైశబ్దార్థకథనమ్ —
ఎవేతి ।
వాక్యశేషోఽప్యత్రానుగుణీభవతీత్యాహ —
తథా చేతి ।
హయశబ్దనిష్పత్తిపురఃసరం తదర్థమాహ —
హయ ఇతి ।
వాజ్యాదిశబ్దానాం జాతివిశేషవాచిత్వాదత్రాపి తదేవ గ్రాహ్యమితి పక్షాన్తరమాహ —
జాతీతి ।
దేవాయనాం దేవత్వప్రాపకత్వం కథమస్త్యేత్యాశఙ్క్యాహ —
ప్రజాపతిత్వాదితి ।
అశ్వం స్తోతుమారభ్య కల్పాన్తరోక్త్యా తన్నిన్దావచనమనుచితమితి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
ఉపక్రమవిరోధో నాస్తీతి పరిహరతి —
నేత్యాదినా ।
సముత్పద్య భూతాని ద్రవన్త్యస్మిన్నితి వ్యుత్పత్త్యా పరమగమ్భీరస్యేశ్వరస్య సముద్రశబ్దతామాహ —
పరమాత్మేతి ।
తత్ర యోనిత్వముత్పాదకత్వం బన్ధుత్వం స్థాపకత్వం సముద్రత్వం విలాపకత్వమితి భేదః ।
అథ పరమాత్మయోనిత్వాదివచనముపాస్యాశ్వస్య క్వోపయుజ్యతే తత్రాఽఽహ —
ఎవమితి ।
శ్రుత్యన్తరానురోధేన సముద్రో యోనిరిత్యత్ర సముద్రశబ్దస్య రూఢిమనుజానాతి —
అప్సుయోనిరితి ॥౨॥