బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
ప్రథమోఽధ్యాయఃద్వితీయం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
నైవేహ కిఞ్చనాగ్ర ఆసీన్మృత్యునైవేదమావృతమాసీదశనాయయాశనాయా హి మృత్యుస్తన్మనోఽకురుతాత్మన్వీ స్యామితి । సోఽర్చన్నచరత్తస్యార్చత ఆపోఽజాయన్తార్చతే వై మే కమభూదితి తదేవార్కస్యార్కత్వం కం హ వా అస్మై భవతి య ఎవమేతదర్కస్యార్కత్వం వేద ॥ ౧ ॥
కిం శూన్యమేవ బభూవ ? శూన్యమేవ స్యాత్ ; ‘నైవేహ కిఞ్చన’ ఇతి శ్రుతేః, న కార్యం కారణం వాసీత్ ; ఉత్పత్తేశ్చ ; ఉత్పద్యతే హి ఘటః ; అతః ప్రాగుత్పత్తేర్ఘటస్య నాస్తిత్వమ్ । నను కారణస్య న నాస్తిత్వమ్ , మృత్పిణ్డాదిదర్శనాత్ ; యన్నోపలభ్యతే తస్యైవ నాస్తితా । అస్తు కార్యస్య, న తు కారణస్య, ఉపలభ్యమానత్వాత్ । న, ప్రాగుత్పత్తేః సర్వానుపలమ్భాత్ । అనుపలబ్ధిశ్చేదభావహేతుః, సర్వస్య జగతః ప్రాగుత్పత్తేర్న కారణం కార్యం వోపలభ్యతే ; తస్మాత్సర్వస్యైవాభావోఽస్తు ॥

అత్ర శూన్యవాదీ లబ్ధావకాశోఽవిమృశ్య పరేష్టశ్రుత్యవష్టమ్భేన స్వపక్షమాహ —

కిమిత్యాదినా ।

కార్యస్య ప్రాగసత్త్వే హేత్వన్తరమాహ —

ఉత్పత్తేశ్చేతి ।

విమతం ప్రాగసదుత్పద్యమానత్వాద్యన్నైవం న తదేవం యథా పరేష్టం బ్రహ్మేత్యర్థః ।

హేత్వసిద్ధిం శఙ్క్తిత్వోత్తరమాహ —

ఉత్పద్యతే హీతి ।

ఘటగ్రహణం కార్యమాత్రస్యోపలక్షణార్థమ్ ।

ఉక్తమనుమానం నిగమయతి —

అత ఇతి ।

తత్ర తార్కికో బ్రూతే —

నన్వితి ।

యదుక్తం న కార్యం కారణం వాఽఽసీదితి తత్ర భాగే బాధో భాగే చానుమతిరిత్యర్థః ।

కార్యస్యాపి కథం ప్రాగసత్త్వోపపత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

యన్నేతి ।

ఎతేనానుమానస్య సిద్ధసాధ్యతోక్తా ।

కార్యవత్కారణప్స్యాపి ప్రాగసత్త్వం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యోక్తహేత్వభావున్మైవమిత్యాహ —

నన్వితి ।

శూన్యవాద్యాహ —

న ప్రాగుత్పత్తేరితి ।

విమతం ప్రాగసద్యోగ్యత్వే సతి తదాఽనుపలబ్ధత్వాత్సంమతవత్ । న చాసిద్ధో హేతుః శ్రుతేరనతిశఙ్క్యత్వాత్ । తద్విరోధే సత్యుపలబ్ధేరాభాసత్వాదిత్యర్థః ।

తదేవ ప్రపఞ్చయతి —

అనుపలబ్ధిశ్చేదితి ।