కార్యవత్కారణస్యాపి ప్రాగసత్త్వే ప్రాప్తే సిద్ధాన్తయతి —
నేత్యాదినా ।
నైవేత్యాదిశ్రుతిరవ్యక్తనామరూపాదివిషయా న ప్రాగసత్త్వం కార్యకారణయోరాహ । అన్యథా వాక్యశేషవిరోధాదిత్యర్థః ।
శ్రుతిం వివృణోతి —
యది హీతి ।
ద్వయోరసత్త్వే కా వాచోయుక్తేరినుపపత్తిస్తత్రాఽఽహ —
న హీతి ।
మా తర్హి వాక్యమేవ భూదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
బ్రవీతి చేతి ।
మృత్యునేత్యాదివాక్యార్థముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
శ్రుతేః ప్రామాణ్యాదితి । తత్ప్రామాణ్యస్య ప్రమాణలక్షణే స్థితత్వాదితి యావత్ ।
పరకీయేఽనుమానే శ్రుతివిరోధమభిధాయానుమనవిరోధమాహ —
అనుమేయత్వాచ్చేతి ।
కార్యకారణయోః సత్త్వస్యానుమేయతయా తదసత్త్వమనుమాతుమశక్యమ్ । ఉపజీవ్యవిషయతయా సత్త్వానుమానస్య బలీయస్త్వాదిత్యర్థః ।
కార్యకారణవయోః సత్త్వానుమానం ప్రతిజ్ఞాయ ప్రథమం కారణసత్త్వమనుమినోతి —
అనుమీయతే చేత్యాదినా ।
కార్యస్య సత్త్వేఽనుమానమాహ —
కార్యస్య హీతి ।
విమతం పూర్వం సత్ కార్యత్వాత్కుమ్భవదిత్యర్థః ।
నానుపమృద్య ప్రాదుర్భావాదితి న్యాయేన దృష్టాన్తస్య సాధ్యవైకల్యం చోదయతి —
ఘటాదీతి ।
న తావదసిద్ధో ఘటః స్వకారణముపమృద్నాత్యసతోఽకారకత్వాత్సిద్ధస్య తూపమర్దకత్వేనాసత్పూర్వకత్వమితి కుతః సాధ్యవికలతేత్యాహ —
నేతి ।
కిఞ్చాన్వయిద్రవ్యమేవ సర్వత్ర కారణం న పిణ్డాకారవిశేషోఽనన్వయాదనవస్థానాచ్చేతి కుతః సాధ్యవైకల్యమిత్యాహ —
మృదాదేరితి ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
మృత్సువర్ణాదీతి ।
తత్రేతి దృష్టాన్తోక్తిః ।
కిఞ్చాన్వయవ్యతిక్రేకాభ్యాం కారణమవధేయమ్ । న చ పిణ్డాభావే ఘటో న భవతీతి వ్యతిరేకోఽస్తి । పిణ్డాభావేఽపి శకలాదిభ్యోఽపి ఘటాద్యుద్భావోపలమ్భాదిత్యాహ —
తదభావ ఇతి ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
అసత్యపీతి ।
త్వన్మతేఽపి వ్యతిరేకరాహిత్యం తుల్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అసతీతి ।
మృదాద్యేవ ఘటాదికారణం చేత్కిమితి పిణ్డాదౌ సత్యేవ తతో ఘటాద్యనుత్పత్తిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సర్వమితి ।
బ్రహ్మణి త్వవిద్యావశాదుత్పత్తిరితి భావః ।
అన్వయిద్రవ్యం పూర్వోత్పన్నస్వకార్యతిరోధానేన కార్యాన్తరం జనయతి చేత్కార్యతాదాత్మ్యేన స్వయమపి నశ్యేత్తత్రోత్తరకార్యోత్పత్తిహేత్వభావాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
కార్యాన్తరేఽప్యనువృత్తిదర్శనాత్కార్యాన్తరాత్మనా భావాచ్చేత్యర్థః ।
అన్వయిద్రవ్యస్యైవ కారణత్వే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
అన్వయినో మృదాదేర్మానాభావేనాభావాన్న కారణతేతి శఙ్కతే —
పిణ్డాదీతి ।
తదేవ చోద్యం వివృణోతి —
పిణ్డాదీత్యాదినా ।
మృద్ఘటః సువర్ణం కుణ్డలమిత్యాదితాదాత్మ్యప్రత్యయస్య పిణ్డాద్యతిరిక్తమృదాద్యాభావేఽనుపపత్తేరనుగతం మృదాద్యుపేయమితి పరిహరతి —
నేతి ।
కిఞ్చ యా పిణ్డాత్మనా పూర్వేద్యుర్మృదాసీత్సైవ ఘటాద్యభూదితి ప్రత్యభిజ్ఞయా మృదోఽన్వయిన్యాః సిద్ధేస్తత్కారణత్వం దురపహ్నవమిత్యాహ —
మృదాదీతి ।
యత్సత్తత్క్షణికం యథా దీపః సన్తశ్చేమే భావా ఇత్యనుమానాత్సర్వార్థానాం క్షణికత్వసిద్ధేరన్వయదృష్టిః సాదృశ్యాద్భ్రాన్తిరితి శఙ్కతే —
సాదృశ్యాదితి ।
ప్రత్యభిజ్ఞాసిద్ధస్థాయ్యర్థవిరుద్ధం క్షణికార్థబోధిలిఙ్గమనుష్ణతానుమానవన్న మానమితి దూషయతి —
నేత్యాదినా ।
సాదృశ్యాదీత్యాదిశబ్దేన ప్రత్యభిజ్ఞాభ్రాన్తిత్వాది గృహ్యతే ।
ప్రత్యక్షాత్కారణైక్యం గమ్యతే । అనుమానాత్తద్భేదః । అతో ద్వయోర్విరుద్ధత్వస్యావ్యభిచారిత్వాన్నాధ్యక్షేణానుమానబాధో వైపరీత్యసంభవాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
నచేతి ।
ప్రత్యభిజ్ఞాముపజీవ్యక్షణికత్వానుమానాప్రవృత్తావప్యుజీవ్యతీయత్వాత్తత్ప్రాబల్యాదుపజీవకజాతీయకముక్తానుమానం దుర్బలం తద్బాధ్యమిత్యర్థః ।
ప్రత్యభిజ్ఞా స్వార్థే స్వతో న మానం బుద్ధ్యన్తరసంవాదాదేవ బుద్ధీనాం మానత్వస్య బౌద్ధైరిష్టత్వాత్ । న చ బుద్ధ్యన్తరం స్థాయయిత్వసాధకమస్తీతి ప్రత్యభిజ్ఞాయమానస్యాపి క్షణికత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సర్వత్రేతి ।
ప్రసంగమేవ ప్రకటయతి —
యది చేతి ।
క్షణికత్వాదిబుద్ధేరపి స్వార్థే స్వతో మానత్వాభావాత్తాదృగ్బుద్ధ్యన్తరాపేక్షాయాం తస్యాపి తథాత్వేనానవస్థానాద్బుద్ధేః స్వతఃప్రామాణ్యముపేయమ్ । తథా చ ప్రత్యభిజ్ఞానం సర్వం తథైవాబాధాదిత్యర్థః ।
కిం చ ప్రత్యభిజ్ఞాయా భ్రాన్తిత్వం వదతా స్వరూపానపహ్నవాత్తదిదమ్బుద్ధ్యోః సామానాధికరణ్యేన సంబన్ధో వాచ్యః, స చ వక్తుం న శక్యతే క్షణద్వయసంబన్ధినో ద్రష్టురభావాదిత్యాహ —
తదిదమితి ।
అసతి సంబన్ధే బుద్ధ్యోః సాదృశ్యాత్తద్బుద్ధిరితి శఙ్క్యతే —
సాదృశ్యాదితి ।
తయోః స్వసంవేద్యత్వాద్గ్రాహకాన్తరస్య చాభావాన్న సాదృశ్యసిద్ధిరితి దూషయతి —
న తదిదమ్బుద్ధ్యోరితి ।
తథాఽపి కిమితి సాదృస్యాసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అసతి చేతి ।
సాదృశ్యాసిద్ధిమభ్యుపేత్య శఙ్కతే —
అసత్యేవేతి ।
యత్ర సత్యేవార్థే ధీస్తత్రైవ సాధకపేక్షా నాన్యత్రేతి భావః ।
తత్ర బాహ్యార్థవాదినం ప్రత్యాహ —
న తదిదమ్బుద్ధ్యోరితి ।
విజ్ఞానవాద్యాహ —
అసదితి ।
తథా సత్యనాలమ్బనం క్షణికవిజ్ఞానమిత్యస్యాపి జ్ఞానస్యాతద్విషయతయా విజ్ఞానవాదాసిద్ధిరిత్యాహ —
నేతి ।
శూన్యవాద్యాహ —
తదపీతి ।
సర్వా ధీరసద్విషయేత్యేషా ధీరసద్విషయా స్యాత్తతశ్చ సర్వబుద్ధేరసద్విషయత్వాసిద్ధిరితి దూషయతి —
నేత్యాదినా ।
పరపక్షాసంభవాత్తత్ప్రత్యభిజ్ఞాయాః స్థాయిహేతుసిద్ధౌ దృష్టాన్తస్య సాధ్యవైకల్యం పరిహృత్యావాన్తరప్రకృతముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
సంప్రతి కారణసత్త్వానుమానం నిగమయతి —
అత ఇతి ।