కార్యకారణయోర్ద్వయోరపి ప్రాగుత్పత్తేః సత్త్వమనుమేయమితి ప్రతిజ్ఞాయ కారణాస్తిత్వం ప్రపఞ్చితమిదానీం కార్యాస్తిత్వానుమానం దర్శయతి —
కార్యస్య చేతి ।
ప్రాగుత్పత్తేః సద్భావః ప్రసిద్ధ ఇతి చకారార్థః ।
ప్రతిజ్ఞాభాగం విభజతే —
కార్యస్యేతి ।
హేతుభాగమాక్షిపతి —
కథమితి ।
అభివ్యక్తిర్లిఙ్గమస్యేతి వ్యుత్పత్త్యా కథమభివ్యక్తిలిఙ్గత్వాదితి కార్యసత్త్వే హేతురుచ్యతే సిద్ధే హి సత్త్వేఽభివ్యక్తిర్లిఙ్గమస్యేతి సిద్ధ్యతి తద్బలాచ్చ సత్త్వసిద్ధిరిత్యన్యోన్యాశ్రయాదిత్యర్థః ।
సంప్రతిపన్నయాఽభివ్యక్త్యా విప్రతిపన్నం సత్త్వం సాధ్యతే తన్నాన్యోన్యాశ్రయత్వమితి పరిహరతి —
అభివ్యక్తిరితి ।
కథం తర్హీహానుమానం ప్రయోక్తవ్యమిత్యాశఙ్క్య ప్రథమం వ్యాప్తిమాహ —
యద్ధీతి ।
యదభివ్యజ్యమానం తత్ప్రాగభివ్యక్తేరస్తి యథా తమోన్తఃస్థం ఘటాదీత్యర్థః ।
సంప్రత్యనుమినోతి —
తథేతి ।
విమతం ప్రాగభివ్యక్తేః సత్ అభివ్యక్తివిషయత్వాత్ యద్ధ్యభివ్యజ్యతే తత్ప్రాక్సత్సంప్రతిపన్నవదిత్యర్థః ।
నను తమోన్తఃస్థో ఘటోఽభివ్యఞ్జకసామీప్యాదభివ్యజ్యతే న తత్ర ప్రాక్కాలికం సత్త్వం ప్రయోజకమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న హీతి ।
ఉక్తేఽనుమానే కార్యస్య సదోపలబ్ధిప్రసంగం విపక్షే బాధకమాశఙ్కతే —
నేత్యాదినా ।
ఉక్తానుమాననిషేధో నఞర్థః । అవిద్యమానత్వాభావాదితి చ్ఛేదః ।
అనుమానే బాధకోపన్యాసం వివృణోతి —
న హీతి ।
వర్తమానవదతీతమాగామి చ ఘటాది సదేవ చేదుపలబ్ధిసామగ్ర్యాం సత్యాం తద్వత్ప్రాగ్జనేర్నాశాచ్చోర్ధ్వముపలభ్యేత న చైవముపలభ్యతే తస్మాదయుక్తం కార్యస్య సదా సత్త్వమిత్యర్థః । మృత్పిణ్డగ్రహణం విరోధికార్యాన్తరోపలక్షణార్థమ్ । అసన్నిహితే సతీతి చ్ఛేదః ।
న తావద్విద్యమానత్వమాత్రం కార్యస్య సదోపలమ్భాపాదకం సతోఽపి ఘటాదేరభివ్యక్త్యనభివ్యక్త్యోరుపలబ్ధత్వాదితి సమాధత్తే —
నేతి ।
అభివ్యక్తిసామగ్రీసత్త్వం త్వభివ్యక్తిసాధకం న తు సతస్తత్సామగ్రీనియమోఽస్తీత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —
ద్వివిధత్వాదితి ।
ఉత్పన్నస్య కుడ్యాద్యావరణమనుత్పన్నస్య విశిష్టం కారణమితి ద్వైవిధ్యమేవ ప్రతిజ్ఞాపూర్వకం సాధయతి —
ఘటాదీతి ।
యదోపలభ్యమానకారణావయవానాం కార్యాన్తరాకారేణ స్థితిస్తదా నేదం కార్యముపలభ్యతే తత్రాన్యథా చోపలభ్యత ఇత్యన్వయవ్యతిరేకసిద్ధం కారణస్య కార్యాన్తరరూపేణ స్థితస్య కార్యావరకత్వమితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
విశిష్టస్య కారణస్యాఽఽవరకత్వసిద్ధౌ సిద్ధమర్థమాహ —
తస్మాదితి ।
ప్రాక్కార్యాస్తిత్వే సిద్ధే సదా తదుపలబ్ధిప్రసంగబాధకం నిరాకృత్య నష్టో ఘటో నాస్తీత్యాదిప్రయోగప్రత్యయభేదానుపపత్తిం బాధకాన్తరమాశఙ్క్యాఽఽహ —
నష్టేతి ।
కపాలాదినా తిరోభావే నష్టవ్యవహారః పిణ్డాద్యావరణభఙ్గేనాభివ్యక్తావుత్పన్నవ్యవహారో దీపాదినా తమోనిరాసేనాభివ్యక్తౌ భావవ్యవహారః పిణ్డాదినా తిరోభావేఽభావవ్యవహారః । తదేవం కార్యస్య సదా సత్త్వేఽపి ప్రయోగప్రత్యయభేదసిద్ధిరిత్యర్థః ॥
పిణ్డాది న ఘటాద్యావరణం తేన సమానదేశత్వాత్ । యద్యస్యాఽఽవరణం న తత్తేన సమానదేశం యథా కుడ్యాదీతి శఙ్కతే —
పిణ్డేతి ।
వ్యతిరేక్యనుమానం వివృణోతి —
తమ ఇత్యాదినా ।
అనుమానఫలం నిగమయతి —
తస్మాదితి ।
కిమిదం సమానదేశత్వం కిమేకాశ్రయత్వం కింవైకకారణత్వమితి వికల్ప్యాఽఽద్యం విరుద్ధత్వేన దూషయతి —
నేత్యాదినా ।
క్షీరేణ సంకీర్ణస్యోదకాదేరావ్రియమాణస్యేతి యావత్ ।
ద్వితీయముత్థాపయతి —
ఘటాదీతి ।
యస్యేదం కార్యం తస్మిన్మృదాత్మని తేషామవస్థానాత్తద్వత్తేషామనావరణత్వమిత్యర్థః ఘటావస్థమృన్మాత్రవృత్తికపాలాదేర్ఘటానావరణత్వమిష్టమేవేతి సిద్ధసాధ్యతా ।
అవ్యక్తఘటావస్థమృద్వృత్తికపాలాదేరనావరణత్వసాధనే హేత్వసిద్ధిర్ఘటస్య కపాలాదేశ్చాఽఽశ్రయమృదవయవభేదాదితి దూషయతి —
న, విభక్తానామితి ।
విద్యమానస్యైవాఽఽవృతత్వాదనుపలబ్ధిశ్చేదావరణతిరస్కారే యత్నః స్యాన్న ఘటాదేరుత్పత్తావతోఽనుభవవిరోధః సత్కార్యవాదినః స్యాదితి శఙ్కతే —
ఆవరణేతి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి —
పిణ్డేతి ।
యత్రాఽవృతం వస్తు వ్యజ్యతే తత్రాఽఽవరణభఙ్గ ఎవ యత్న ఇతి వ్యాప్త్యభావాన్నానుభవవిరోధోఽస్తీతి దూషయతి —
నానియన్మాదితి ।
అనియమం సాధయతి —
న హీతి ।
తమసాఽవృతే ఘటాదౌ దీపోత్పత్తౌ యత్నోఽస్తీత్యత్ర చోదయతి —
సోఽపీతి ।
అనుభవవిరోధమాశఙ్క్యోక్తమేవ వ్యనక్తి —
దీపాదీతి ।
దీపస్తమస్తిరయతి చేత్కథం కుమ్భోపలబ్ధిరత ఆహ —
తస్మిన్నితి ।
తత్ర హేతుమాహ —
న హీతి ।
అనుభవమనుసృత్య పరిహరతి —
నేత్యాదినా ।
కిమిదానీమావరణభఙ్గే ప్రయత్నో నేత్యేవ నియమోఽస్తు నేత్యాహ —
క్వచిదితి ।
అనియమం నిగమయన్ననుభవవిరోధాభావముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
కిఞ్చాభివ్యఞ్జకవ్యాపారే సతి నియమేన ఘటో వ్యజ్యతే తదభావే నేత్యన్వయవ్యతిరేకావధారితో ఘటార్థః ।
కులాలాదివ్యాపారస్తస్యార్థవత్త్వార్థమభివ్యక్త్యర్థ ఎవ ప్రయత్నో వక్తవ్యః ఆవరణభఙ్గస్త్వార్థిక ఇత్యాహ —
నియమేతి ।
ఉక్తం స్మారయన్నేతదేవ వివృణోతి —
కారణ ఇత్యాదినా ।
ఆవృత్తిభఙ్గార్థే యత్నే యతో ఘటానుపలబ్ధిరతస్తదుపలబ్ధ్యర్థత్వేన నియతః సన్యత్నః సఫలః స్యాదితి ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
ప్రకృతమభివ్యక్తిలిఙ్గకమనుమానం నిర్దోషత్వాదాదేయం మన్వానస్తత్ఫలముపసంహరతి —
తస్మాత్ప్రాగితి ।
కార్యస్య సత్త్వే యుక్త్యన్తరమాహ —
అతీతేతి ।
విమతం సదర్థం ప్రమాణత్వాత్సంప్రతిపన్నవదిత్యర్థః ।
తదేవానుమానం విశదయతి —
అతీత ఇతి ।
అత్రైవోపపత్త్యన్తరమాహ —
అనాగతేతి ।
ఆగామిని ఘటే తదర్థిత్వేన లోకే ప్రవృత్తిర్దృష్టా న చాత్యన్తాసతి సా యుక్తా తేన తస్యాసద్విలక్షణతేత్యర్థః ।
కిఞ్చ యోగినామీశస్య చాతీతాదివిషయం ప్రత్యక్షజ్ఞానమిష్టం తచ్చ విద్యమానోపలమ్భనమతో ఘటస్య సదా సత్త్వమిత్యాహ —
యోగినాం చేతి ।
ఈశ్వరసముచ్చయార్థశ్చకారః । భవిష్యద్గ్రహణమతీతోపలక్షణార్థమ్ । ఐశ్వరం యౌగికం చేతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
ప్రసంగస్యేష్టత్వమాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
అధికబలం హి బాధకం న చానతిశయాదైశాదిజ్ఞానాదధికబలం జ్ఞానం దృష్టమతో బాధకాభావాన్న తన్మిథ్యేత్యర్థః ।
తస్య సమ్యక్త్వేఽపి పూర్వోత్తరకాలయోరసద్ఘటవిషయత్వం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ఘటేతి ।
పూర్వోత్తరకాలయోరితి శేషః ।
ఘటస్య ప్రాగసత్త్వాభావే హేత్వన్తరమాహ —
విప్రతిషేధాదితి ।
స హి కారకవ్యాపారదశాయామసన్నితి కోఽర్థః కిం తస్య భవిష్యత్త్వాది తదా నాస్తి కిం వాఽర్థక్రియాసామర్థ్యమ్ ? ఆద్యే వ్యాహతిం సాధయతి —
యదీతి ।
ఘటార్థం కులాలాదిషు వ్యాప్రియమాణేషు సత్సు ఘటో భవిష్యతీతి ప్రమాణేన నిశ్చితం చేత్కథం తద్విరుద్ధం ప్రాగసత్త్వముచ్యతే । కారకవ్యాపారావచ్ఛిన్నేన హి కాలేన ఘటస్య భవిష్యత్త్వేనాతీతత్వేన వా భవిష్యత్యభూదితి వా సంబన్ధో వివక్ష్యతే । తథా చ తస్మిన్నేవ కాలే ఘటస్య తథావిధసత్త్వనిషేధే వ్యాహతిరతివ్యక్తేత్యర్థః ।
తామేవాభినయతి —
భవిష్యన్నితి ।
యో హి కారకవ్యాపారదశాయాం భవిష్యత్త్వాదిరూపేణాస్తి స తదా నాస్తీత్యుక్తే తస్య తస్యామవస్థాయాం తేనాఽఽకారేణాసత్త్వమర్థో భవతి । తథా చ ఘటో యదా యేనాఽఽకారేణాస్తి స తదా తేనాఽఽకారేణ నాస్తీతి వ్యాహతిరిత్యర్థః ।
ద్వితీయముత్థాపయతి —
అథేతి ।
ప్రాగుత్పత్తేర్ఘటార్థం కులాలాదిషు ప్రవృత్తేషు సోఽసన్నిత్యసచ్ఛబ్దార్థం స్వయమేవ వివేచయతి —
తత్రేత్యాదినా ।
తత్ర సిద్ధాన్తీ బ్రూతే —
న విరుధ్యత ఇతి ।
కథం పునః సత్కార్యవాదినస్తదసత్త్వమవిరుద్ధమిత్యాహ —
కస్మాదితి ।
ప్రాగుత్పత్తేస్తుచ్ఛవ్యావృత్తిరూపం సత్త్వం ఘటస్య సిషాధయిషితం తచ్చేద్భవానపి తస్య సదాతనమనర్థక్రియాసామర్థ్యం నిషేధన్ననుమన్యతే నాఽఽవయోర్విప్రతిపత్తిరిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —
స్వేన హీతి ।
నను త్వన్మతే సర్వస్య మృన్మాత్రత్వావిశేషాత్పిణ్డాదేర్వర్తమానతా ఘటస్య స్యాత్తస్య చాతీతతా భవిష్యత్తా చ పిణ్డకపాలయోః స్యాదితి సాఙ్కర్యమాశఙ్క్యాఽఽహ —
న హీతి ।
వ్యవహారదశాయాం యథాప్రతిభాసమనిర్వాచ్యసంస్థానభేదాశ్రయణాదిత్యర్థః ।
ప్రాగవస్థాయాం ఘటస్యార్థక్రియాసామర్థ్యలక్షణసత్త్వనిషేధే విరోధాభావముపపాదితముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
ఉక్తమేవ వ్యతిరేకద్వారా వివృణోతి యదీత్యాదినా । యదా కారకాణి వ్యాప్రియన్తే తదా ఘటోఽసన్నితి తస్య భవిష్యత్త్వాదిరూపం తత్కాలే నిషిధ్యతే చేదుక్తవిధయా వ్యాఘాతః స్యాత్ । న చ తస్య తస్మిన్కాలే భవిష్యత్త్వాదిరూపం తత్త్వం నిషిధ్యతే । అర్థక్రియాసామర్థ్యస్యైవ నిషేధాత్తన్న తద్ విరోధావకాశోఽస్తీత్యర్థః ।
న హి పిణ్డస్యేత్యాదినా సాఙ్కర్యసమాధిరుక్తస్తమిదానీం సర్వతన్త్రసిద్ధాన్తతయా స్ఫుటయతి —
న చేతి ।
భవిష్యత్త్వమతీతత్వం చేతి శేషః ।
కార్యస్య ప్రాగుత్పత్తేర్నాశాచ్చోర్ధ్వమసత్త్వాభావే హేత్వన్తరమాహ —
అపి చేతి ।
తదేవానుమానతయా స్పష్టయితుం దృష్టాన్తం సాధయతి —
చతుర్విధానామితి ।
షష్ఠీ నిర్ధారణే ।
ఘటాన్యోన్యాభావస్య ఘటాదన్యత్వే తత్రాప్యన్యోన్యాభావాన్తరాఙ్గీకారాదనవస్థేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
దృష్ట ఇతి ।
న యౌక్తికమన్యత్వం కిన్తు ఘటో న భవతి పట ఇతి ప్రాతీతికం తథా చ ఘటాభావః పటాదిరేవేతి పటాదేస్తతోఽన్యత్వాద్ఘటాన్యోన్యాభావస్యాపి ఘటాదన్యత్వసిద్ధిరిత్యర్థః ।
నను ఘటాభావః పటాదిరిత్యయుక్తం విశేషణత్వేన ఘటస్యాపి పటాదావన్తర్భావప్రసంగాదితి చేన్మైవం దృష్టపదేన నిరాకృతత్వాత్ । ఘటాభావస్య పటాదిత్వాభావేఽపి న స్వాతన్త్ర్యమభావత్వవిరోధాత్ । నాపి తదన్యోన్యాభావః పటాదేర్ధర్మః సంసర్గాభావాన్తర్భావాపాతాత్ । న చ స ఘటస్యైవ ధర్మః స్వరూపం వా ఘటో ఘటో న భవతీతి ప్రతీత్యభావాదిత్యభిప్రేత్యాఽఽహ —
న ఘటస్వరూపమేవేతి ।
యది ప్రతీతిమాశ్రిత్య ఘటాన్యోన్యాభావః పటాదిరిష్యతే తదా పటాదేర్భావస్యాభావత్వవిధానాద్వ్యాఘాత ఇత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
స్వరూపపరరూపాభ్యాం సర్వం సదసదాత్మకమితి హి వృద్ధాః । తథా చ పటాదేః స్వేనాఽత్మనా భావత్వం ఘటతాదాత్మ్యాభావాత్తదభావత్వం చేత్యవ్యాహతిరిత్యర్థః ।
సిద్ధే ప్రతీత్యనుసారిణి దృష్టాన్తే వివక్షితమనుమానమాహ —
ఎవమితి ।
కిం చ తేషామభావానాం ఘటాద్భిన్నత్వాత్పటవదేవ సత్త్వమేష్టవ్యమిత్యనుమానాన్తరమాహ —
తథేతి ।
అనుమానఫలం కథయతి —
ఎవం చేతి ।
తేషాం ఘటాదన్యత్వే తస్యానాద్యనన్తత్వమద్వయత్వం సర్వాత్మత్వం చ ప్రాప్నోతి । సత్త్వే చ తేషామభావాభావాన్న భావాభావయోర్మిథః సంగతిరిత్యర్థః ।
నను ప్రసిద్ధోఽభావో భావవదశక్యోఽపహ్నోతుమితి చేత్స తర్హి ఘటస్య స్వరూపమర్థాన్తరం వేతి వికల్ప్యాఽఽద్యమనూద్య దూషయతే —
అథేత్యాదినా ।
ప్రాగభావాదేర్ఘటత్వేఽపి సంబన్ధం కల్పయిత్వా ఘటస్యేత్యుక్తిరితి శఙ్కతే —
అథేతి ।
సంబన్ధస్య కల్పితత్వే సంబన్ధినోఽప్యభావస్య తథాత్వం స్యాదితి దూషయతి —
తథాఽపీతి ।
యత్ర సంబన్ధం కల్పయిత్వా వ్యపదేశస్తత్ర న వాస్తవో భేదో యథా రాహుశిరసోస్తథాఽత్రాపి కల్పితే సంబన్ధే భేదస్య తథాత్వాద్వాస్తవత్త్వం సంబన్ధినోరన్యతరస్య స్యాత్ । న చాభావస్తథా సాపేక్షత్వాదతో ఘటస్తథేత్యర్థః ।
కల్పాన్తరమనువదతి —
అథేతి ।
అనుమానఫలం వదద్భిర్ఘటస్య కారణాత్మనా ధ్రువత్వవచనేన సమాహితమేతదిత్యాహ —
ఉక్తోత్తరమితి ।