బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
ప్రథమోఽధ్యాయఃద్వితీయం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
ఆపో వా అర్కస్తద్యదపాం శర ఆసీత్తత్సమహన్యత । సా పృథివ్యభవత్తస్యామశ్రామ్యత్తస్య శ్రాన్తస్య తప్తస్య తేజోరసో నిరవర్తతాగ్నిః ॥ ౨ ॥
ఆపో వా అర్కః । కః పునరసావర్క ఇతి, ఉచ్యతే — ఆపో వై యా అర్చనాఙ్గభూతాస్తా ఎవ అర్కః, అగ్నేరర్కస్య హేతుత్వాత్ , అప్సు చాగ్నిః ప్రతిష్ఠిత ఇతి ; న పునః సాక్షాదేవార్కస్తాః, తాసామప్రకరణాత్ ; అగ్నేశ్చ ప్రకరణమ్ ; వక్ష్యతి చ — ‘అయమగ్నిరర్కః’ ఇతి । తత్ తత్ర, యదపాం శర ఇవ శరో దధ్న ఇవ మణ్డభూతమాసీత్ , తత్సమహన్యత సఙ్ఘాతమాపద్యత తేజసా బాహ్యాన్తఃపచ్యమానమ్ ; లిఙ్గవ్యత్యయేన వా, యోఽపాం శరః స సమహన్యతేతి । సా పృథివ్యభవత్ , స సఙ్ఘాతో యేయం పృథివీ సాభవత్ ; తాభ్యోఽద్భ్యోఽణ్డమభినిర్వృత్తమిత్యర్థః ; తస్యాం పృథివ్యాముత్పాదితాయామ్ , స మృత్యుః ప్రజాపతిః అశ్రామ్యత్ శ్రమయుక్తో బభూవ ; సర్వో హి లోకః కార్యం కృత్వా శ్రామ్యతి ; ప్రజాపతేశ్చ తన్మహత్కార్యమ్ , యత్పృథివీసర్గః ; కిం తస్య శ్రాన్తస్యేత్యుచ్యతే — తస్య శ్రాన్తస్య తప్తస్య స్విన్నస్య, తేజోరసః తేజ ఎవ రసస్తేజోరసః, రసః సారః, నిరవర్తత ప్రజాపతిశరీరాన్నిష్క్రాన్త ఇత్యర్థః ; కోఽసౌ నిష్క్రాన్తః ? అగ్నిః సోఽణ్డస్యాన్తర్విరాట్ ప్రజాపతిః ప్రథమజః కార్యకరణసఙ్ఘాతవాఞ్జాతః ; ‘స వై శరీరీ ప్రథమః’ ఇతి స్మరణాత్ ॥

అపామర్కత్వశ్రవణాన్నాగ్నేరర్కత్వమితి శఙ్కతే —

కః పునరితి ।

ప్రకరణమాశ్రిత్య తాసామర్కత్వమౌపచారికమిత్యుత్తరమాహ —

ఉచ్యత ఇతి ।

తాస్వన్తర్హిరణ్మయమణ్డం సంబభూవేతి శ్రుతిమనుసరన్నుపచారే హేత్వన్తరమాహ —

అప్సు చేతి ।

ముఖ్యమర్కత్వమపాం వారయతి —

న పునరితి ।

నను ‘శ్రుతిలిఙ్గవాక్యప్రకరణస్థానసమాఖ్యానాం సమవాయే పారదౌర్బల్యమర్థవిప్రకర్షాత్’ (జై. సూ. ౩ । ౩ । ౧౪) ఇతిన్యాయాత్ప్రకరణాదాపో వా అర్క ఇతి వాక్యం బలవదిత్యాశఙ్క్య వాక్యసహకృతం ప్రకరణమేవ కేవలవాక్యాద్బలవదిత్యాశయవానాహ —

వక్ష్యతి చేతి ।

భూతాన్తరసహితాస్వప్సు కారణభూతాసు పృథివీద్వారా పార్థివోఽగ్నిః ప్రతిష్ఠిత ఇత్యుక్తమిదానీం పృథివీసర్గం తాభ్యో దర్శయతి —

తదిత్యాదినా ।

అప్సు భూతాన్తరసహితాసూత్పన్నాసు సతీష్వితి సప్తమ్యర్థః ।

శర ఇవ శర ఇత్యుక్తమేవ వ్యాచష్టే —

దధ్న ఇవేతి ।

సంఘాతే సహకారికారణమాహ —

తేజసేతి ।

యత్తదితి పదే నపుంసకత్వేన శ్రుతే కథం తయోః శరశబ్దేన కారణస్యోచ్ఛూనత్వవాచినా పుంల్లిఙ్గేనాన్వయస్తత్రాఽఽహ —

లిఙ్గవ్యత్యయేనేతి ।

ఉక్తానుపపత్తిద్యోతనార్థో వాశబ్దః ।

వ్యత్యయేనాన్వయమేవాభినయతి —

యోఽపామితి ।

వాక్యతాత్పర్యమాహ —

తాభ్య ఇతి ।

స్థూలప్రపఞ్చాత్మకవిరాజః సూక్ష్మప్రపఞ్చాత్మకసూత్రాదుత్పత్తిం వక్తుం పాతనికామాహ —

తస్యామితి ।

ఉక్తేఽర్థే లోకప్రసిద్ధిమనుకూలయతి —

సర్వో హీతి ।

ఇదానీం విరాడుత్పత్తిముపదిశతి —

కిం తస్యేత్యాదినా ।

అగ్నిశబ్దార్థం స్ఫుటయతి —

సోఽణ్డస్యేతి ।

తస్య ప్రథమశరీరిత్వే మానమాహ —

స వా ఇతి ॥౨॥