బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
ప్రథమోఽధ్యాయఃద్వితీయం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
సోఽకామయత మేధ్యం మ ఇదం స్యాదాత్మన్వ్యనేన స్యామితి । తతోఽశ్వః సమభవద్యదశ్వత్తన్మేధ్యమభూదితి తదేవాశ్వమేధస్యాశ్వమేధత్వమ్ । ఎష హ వా అశ్వమేధం వేద య ఎనమేవం వేద । తమనవరుధ్యైవామన్యత । తం సంవత్సరస్య పరస్తాదాత్మన ఆలభత । పశూన్దేవతాభ్యః ప్రత్యౌహత్ । తస్మాత్సర్వదేవత్యం ప్రోక్షితం ప్రాజాపత్యమాలభన్తే । ఎష హ వా అశ్వమేధో య ఎష తపతి తస్య సంవత్సర ఆత్మాయమగ్నిరర్కస్తస్యేమే లోకా ఆత్మానస్తావేతావర్కాశ్వమేధౌ । సో పునరేకైవ దేవతా భవతి మృత్యురేవాప పునర్మృత్యుం జయతి నైనం మృత్యురాప్నోతి మృత్యురస్యాత్మా భవత్యేతాసాం దేవతానామేకో భవతి ॥ ౭ ॥
స తస్మిన్నేవ శరీరే గతమనాః సన్కిమకరోదితి, ఉచ్యతే — సోఽకామయత । కథమ్ ? మేధ్యం మేధార్హం యజ్ఞియం మే మమ ఇదం శరీరమ్ స్యాత్ ; కిఞ్చ ఆత్మన్వీ ఆత్మవాంశ్చ అనేన శరీరేణ శరీరవాన్ స్యామితి — ప్రవివేశ । యస్మాత్ , తచ్ఛరీరం తద్వియోగాద్గతయశోవీర్యం సత్ అశ్వత్ అశ్వయత్ , తతః తస్మాత్ అశ్వః సమభవత్ ; తతోఽశ్వనామా ప్రజాపతిరేవ సాక్షాదితి స్తూయతే ; యస్మాచ్చ పునస్తత్ప్రవేశాత్ గతయశోవీర్యత్వాదమేధ్యం సత్ మేధ్యమభూత్ , తదేవ తస్మాదేవ అశ్వమేధస్య అశ్వమేధనామ్నః క్రతోః అశ్వమేధత్వమ్ అశ్వమేధనామలాభః ; క్రియాకారకఫలాత్మకో హి క్రతుః ; స చ ప్రజాపతిరేవేతి స్తూయతే ॥

సమ్యగ్జ్ఞానాభావాదాసంగే సత్యపి న పునస్తస్మిన్ప్రవేశో యుక్తః పరిత్యక్తపరిగ్రహాయోగాదితి శఙ్కతే —

స తస్మిన్నితి ।

అజ్ఞానవశాత్పరిత్యక్తపరిగ్రహోఽపి సంభవతీత్యాహ —

ఉచ్యత ఇతి ।

వీతదేహస్య కామనాఽయుక్తేతి శఙ్కతే —

కథమితి ।

సామర్థ్యాతిశయాదశరీరస్యాపి ప్రజాపతేస్తదుపపత్తిరితి మన్వానో బ్రూతే —

మేధ్యమితి ।

కామనాఫలమాహ —

ఇతి ప్రవివేశేతి ।

తథాపి కథం ప్రకృతనిరుక్తిసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

యస్మాదితి ।

యచ్ఛబ్దో యస్మాదితి వ్యాఖ్యాతః ।

దేహస్యాశ్వత్వేఽపి కథం ప్రజాపతేస్తథాత్వమిత్యాశఙ్క్య తత్తాదాత్మ్యాదిత్యాహ —

తత ఇతి ।

అశ్వస్య ప్రజాపతిత్వేన స్తుతత్వాత్తస్యోపాస్యత్వం ఫలతీతి భావః ।

తథాపి కథమశ్వమేధనామనిర్వచనమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

యస్మాచ్చేతి ।

క్రతోస్తదాత్మకస్య ప్రజాపతేరితి యావత్ । దేహో హి ప్రాణవియోగాదశ్వయత్పునస్తత్ప్రవేశాచ్చ మేధార్హోఽభూదతః సోఽశ్వమేధస్తత్తాదాత్మ్యాత్ప్రజాపతిరపి తథేత్యర్థః ।

నను ప్రజాపతిత్వేనాశ్వమేధస్య స్తుతిర్నోపయోగినీ, అగ్నేరుపాస్యత్వేన ప్రస్తుతత్వాత్క్రతూపాసనాభావాదత ఆహ —

క్రియేతి ।