బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
ప్రథమోఽధ్యాయఃతృతీయం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
సా వా ఎషా దేవతైతాసాం దేవతానాం పాప్మానం మృత్యుమపహత్య యత్రాసాం దిశామన్తస్తద్గమయాఞ్చకార తదాసాం పాప్మనో విన్యదధాత్తస్మాన్న జనమియాన్నాన్తమియాన్నేత్పాప్మానం మృత్యుమన్వవాయానీతి ॥ ౧౦ ॥
సా వా ఎషా దేవతేత్యుక్తార్థమ్ । ఎతాసాం వాగాదీనాం దేవతానామ్ , పాప్మానం మృత్యుమ్ — స్వాభావికాజ్ఞానప్రయుక్తేన్ద్రియవిషయసంసర్గాసఙ్గజనితేన హి పాప్మనా సర్వో మ్రియతే, స హ్యతో మృత్యుః — తమ్ , ప్రాణాత్మాభిమానరూపాభ్యో దేవతాభ్యః, అపచ్ఛిద్య అపహత్య, — ప్రాణాత్మాభిమానమాత్రతయైవ ప్రాణోఽపహన్తేత్యుచ్యతే ; విరోధాదేవ తు పాప్మైవంవిదో దూరం గతో భవతి ; కిం పునశ్చకార దేవతానాం పాప్మానం మృత్యుమపహత్యేత్యుచ్యతే — యత్ర యస్మిన్ , ఆసాం ప్రాచ్యాదీనాం దిశామ్ , అన్తః అవసానమ్ , తత్ తత్ర గమయాఞ్చకార గమనం కృతవానిత్యేతత్ । నను నాస్తి దిశామన్తః, కథమన్తం గమితవానితి ; ఉచ్యతే — శ్రౌతవిజ్ఞానవజ్జనావధినిమిత్తకల్పితత్వాద్దిశాం తద్విరోధిజనాధ్యుషిత ఎవ దేశో దిశామన్తః, దేశాన్తోఽరణ్యమితి యద్వత్ ; ఇత్యదోషః । తత్తత్ర గమయిత్వా, ఆసాం దేవతానామ్ , పాప్మన ఇతి ద్వితీయాబహువచనమ్ , విన్యదధాత్ వివిధం న్యగ్భావేనాదధాత్స్థాపితవతీ, ప్రాణదేవతా ; ప్రాణాత్మాభిమానశూన్యేష్వన్త్యజనేష్వితి సామర్థ్యాత్ ; ఇన్ద్రియసంసర్గజో హి స ఇతి ప్రాణ్యాశ్రయతావగమ్యతే । తస్మాత్తమన్త్యం జనమ్ , నేయాత్ న గచ్ఛేత్ సమ్భాషణదర్శనాదిభిర్న సంసృజేత్ ; తత్సంసర్గే పాప్మనా సంసర్గః కృతః స్యాత్ ; పాప్మాశ్రయో హి సః ; తజ్జననివాసం చాన్తం దిగన్తశబ్దవాచ్యమ్ , నేయాత్ — జనశూన్యమపి, జనమపి తద్దేశవియుక్తమ్ , ఇత్యభిప్రాయః । నేదితి పరిభయార్థే నిపాతః ; ఇత్థం జనసంసర్గే, పాప్మానం మృత్యుమ్ , అన్వవాయానీతి — అను అవ అయానీతి అనుగచ్ఛేయమితి ; ఎవం భీతో న జనమన్తం చేయాదితి పూర్వేణ సమ్బన్ధః ॥

కథం పాప్మా మృత్యురుచ్యతే తత్రాఽఽహ —

స్వాభావికేతి ।

అపహత్యేత్యత్ర పూర్వవదన్వయః ।

ప్రాణదేవతా చేత్పాప్మనాం హన్తి సదైవ కిం న హన్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

ప్రాణాత్మేతి ।

భవతు ప్రాణో వాగాదీనాం పాప్మనోఽపహన్తా విదుషస్తు కిమాయాతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

విరోధాదేవేతి ।

అనన్తాకాశదేశత్వాద్దిశామన్తాభావాద్యత్రాఽఽసామిత్యాద్యయుక్తమితి శఙ్కతే —

నన్వితి ।

శాస్త్రీయజ్ఞానకర్మసంస్కృతో జనో మధ్యదేశః ప్రసిద్ధస్యాపి తదధిష్ఠితత్వేన మధ్యదేశత్వాత్తత్రాప్యన్త్యజాధిష్ఠితదేశస్య పాపీయస్త్వస్వీకారాదతస్తం జనం తదధిష్ఠితం చ దేశమవధిం కృత్వా తేనైవ నిమిత్తేన దిశాం కల్పితత్వాదానన్త్యాభావాత్పూర్వోక్తజనాతిరిక్తజనస్య తదధిష్ఠితదేశస్య చాన్తత్వోక్తేర్మధ్యదేశాదన్యో దేశో దిశామన్త ఇత్యుక్తే న కాచిదనుపపత్తిరితి పరిహరతి —

ఉచ్యత ఇతి ।

కిమిత్యన్త్యజనేష్విత్యధికావాపః క్రియతే తత్రాఽఽహ —

ఇతి సామర్థ్యాదితి ।

దేశమాత్రే పాప్మావస్థానానుపపత్తేరిత్యర్థః ।

తామేవానుపపత్తిం సాధయతి —

ఇన్ద్రియేతి ।

భవతు యథోక్తో దిశామన్తస్తథా చ పాప్మసంసర్గోఽస్తు తథాఽపి కిమాయాతమిత్యాశఙ్క్య తస్య శిష్టైస్త్యాజ్యత్వమిత్యాహ —

తస్మాదితి ।

నిషేధద్వయస్య తాత్పర్యమాహ —

జనశూన్యమపీతి ।

ప్రాణోపాస్తిప్రకరణే నిషేధశ్రుతేస్తదుపాసకేనైవాయం నిషేధోఽనుష్ఠేయో న సర్వైరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

నేదిత్యాదినా ।

ఇత్థం శ్రుత్యుక్తం నిషేధం న చేదహం కుర్యాం తతః పాప్మానమనుగచ్ఛేయం నిషేధాతిక్రమాదితి సర్వస్య భయం జాయతే న ప్రాణోపాసకస్యైవ । అతః సర్వోఽపి పాపాద్భీతో నోభయం గచ్ఛేద్వాక్యం హి ప్రకరణాద్బలవదిత్యర్థః ॥౧౦॥