ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃತೃತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ತೇ ದೇವಾ ಅಬ್ರುವನ್ನೇತಾವದ್ವಾ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಯದನ್ನಂ ತದಾತ್ಮನ ಆಗಾಸೀರನು ನೋಽಸ್ಮಿನ್ನನ್ನ ಆಭಜಸ್ವೇತಿ ತೇ ವೈ ಮಾಭಿಸಂವಿಶತೇತಿ ತಥೇತಿ ತಂ ಸಮಂತಂ ಪರಿಣ್ಯವಿಶಂತ । ತಸ್ಮಾದ್ಯದನೇನಾನ್ನಮತ್ತಿ ತೇನೈತಾಸ್ತೃಪ್ಯಂತ್ಯೇವಂ ಹ ವಾ ಏನಂ ಸ್ವಾ ಅಭಿಸಂವಿಶಂತಿ ಭರ್ತಾ ಸ್ವಾನಾಂ ಶ್ರೇಷ್ಠಃ ಪುರ ಏತಾ ಭವತ್ಯನ್ನಾದೋಽಧಿಪತಿರ್ಯ ಏವಂ ವೇದ ಯ ಉ ಹೈವಂವಿದಂ ಸ್ವೇಷು ಪ್ರತಿ ಪ್ರತಿರ್ಬುಭೂಷತಿ ನ ಹೈವಾಲಂ ಭಾರ್ಯೇಭ್ಯೋ ಭವತ್ಯಥ ಯ ಏವೈತಮನು ಭವತಿ ಯೋ ವೈತಮನು ಭಾರ್ಯಾನ್ಬುಭೂರ್ಷತಿ ಸ ಹೈವಾಲಂ ಭಾರ್ಯೇಭ್ಯೋ ಭವತಿ ॥ ೧೮ ॥
ತೇ ದೇವಾಃ । ನನ್ವವಧಾರಣಮಯುಕ್ತಮ್ ‘ಪ್ರಾಣೇನೈವ ತದದ್ಯತೇ’ ಇತಿ, ವಾಗಾದೀನಾಮಪ್ಯನ್ನನಿಮಿತ್ತೋಪಕಾರದರ್ಶನಾತ್ ; ನೈಷ ದೋಷಃ, ಪ್ರಾಣದ್ವಾರತ್ವಾತ್ತದುಪಕಾರಸ್ಯ । ಕಥಂ ಪ್ರಾಣದ್ವಾರಕೋಽನ್ನಕೃತೋ ವಾಗಾದೀನಾಮುಪಕಾರ ಇತ್ಯೇತಮರ್ಥಂ ಪ್ರದರ್ಶಯನ್ನಾಹ — ತೇ ವಾಗಾದಯೋ ದೇವಾಃ, ಸ್ವವಿಷಯದ್ಯೋತನಾದ್ದೇವಾಃ, ಅಬ್ರುವನ್ ಉಕ್ತವಂತೋ ಮುಖ್ಯಂ ಪ್ರಾಣಮ್ — ‘ಇದಮ್ ಏತಾವತ್ , ನಾತೋಽಧಿಕಮಸ್ತಿ ; ವಾ ಇತಿ ಸ್ಮರಣಾರ್ಥಃ ; ಇದಂ ತತ್ಸರ್ವಮೇತಾವದೇವ ; ಕಿಮ್ ? ಯದನ್ನಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಥಿತಿಕರಮದ್ಯತೇ ಲೋಕೇ, ತತ್ಸರ್ವಮಾತ್ಮನೇ ಆತ್ಮಾರ್ಥಮ್ , ಆಗಾಸೀಃ ಆಗೀತವಾನಸಿ ಆಗಾನೇನಾತ್ಮಸಾತ್ಕೃತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ; ವಯಂ ಚಾನ್ನಮಂತರೇಣ ಸ್ಥಾತುಂ ನೋತ್ಸಹಾಮಹೇ ; ಅತಃ ಅನು ಪಶ್ಚಾತ್ , ನಃ ಅಸ್ಮಾನ್ , ಅಸ್ಮಿನ್ನನ್ನೇ ಆತ್ಮಾರ್ಥೇ ತವಾನ್ನೇ, ಆಭಜಸ್ವ ಆಭಾಜಯಸ್ವ ; ಣಿಚೋಽಶ್ರವಣಂ ಛಾಂದಸಮ್ ; ಅಸ್ಮಾಂಶ್ಚಾನ್ನಭಾಗಿನಃ ಕುರು’ । ಇತರ ಆಹ — ‘ತೇ ಯೂಯಂ ಯದಿ ಅನ್ನಾರ್ಥಿನಃ ವೈ, ಮಾ ಮಾಮ್ , ಅಭಿಸಂವಿಶತ ಸಮಂತತೋ ಮಾಮಾಭಿಮುಖ್ಯೇನ ನಿವಿಶತ’ — ಇತಿ ಏವಮುಕ್ತವತಿ ಪ್ರಾಣೇ, ತಥೇತಿ ಏವಮಿತಿ, ತಂ ಪ್ರಾಣಂ ಪರಿಸಮಂತಂ ಪರಿಸಮಂತಾತ್ , ನ್ಯವಿಶಂತ ನಿಶ್ಚಯೇನಾವಿಶಂತ, ತಂ ಪ್ರಾಣಂ ಪರಿವೇಷ್ಟ್ಯ ನಿವಿಷ್ಟವಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ನಿವಿಷ್ಟಾನಾಂ ಪ್ರಾಣಾನುಜ್ಞಯಾ ತೇಷಾಂ ಪ್ರಾಣೇನೈವಾದ್ಯಮಾನಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಥಿತಿಕರಂ ಸದನ್ನಂ ತೃಪ್ತಿಕರಂ ಭವತಿ ; ನ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣಾನ್ನಸಂಬಂಧೋ ವಾಗಾದೀನಾಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಯುಕ್ತಮೇವಾವಧಾರಣಮ್ — ‘ಅನೇನೈವ ತದದ್ಯತೇ’ ಇತಿ । ತದೇವ ಚಾಹ — ತಸ್ಮಾತ್ ಯಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಣಾಶ್ರಯತಯೈವ ಪ್ರಾಣಾನುಜ್ಞಯಾಭಿಸನ್ನಿವಿಷ್ಟಾ ವಾಗಾದಿದೇವತಾಸ್ತಸ್ಮಾತ್ , ಯದನ್ನಮ್ , ಅನೇನ ಪ್ರಾಣೇನ, ಅತ್ತಿ ಲೋಕಃ, ತೇನಾನ್ನೇನ, ಏತಾ ವಾಗಾದ್ಯಾಃ, ತೃಪ್ಯಂತಿ । ವಾಗಾದ್ಯಾಶ್ರಯಂ ಪ್ರಾಣಂ ಯೋ ವೇದ — ‘ವಾಗಾದಯಶ್ಚ ಪಂಚ ಪ್ರಾಣಾಶ್ರಯಾಃ’ ಇತಿ, ತಮಪ್ಯೇವಮ್ , ಏವಂ ಹ ವೈ, ಸ್ವಾ ಜ್ಞಾತಯಃ, ಅಭಿಸಂವಿಶಂತಿ ವಾಗಾದಯ ಇವ ಪ್ರಾಣಮ್ ; ಜ್ಞಾತೀನಾಮಾಶ್ರಯಣೀಯೋ ಭವತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಅಭಿಸನ್ನಿವಿಷ್ಟಾನಾಂ ಚ ಸ್ವಾನಾಮ್ , ಪ್ರಾಣವದೇವ ವಾಗಾದೀನಾಮ್ , ಸ್ವಾನ್ನೇನ ಭರ್ತಾ ಭವತಿ ; ತಥಾ ಶ್ರೇಷ್ಠಃ ; ಪುರೋಽಗ್ರತಃ, ಏತಾ ಗಂತಾ, ಭವತಿ, ವಾಗಾದೀನಾಮಿವ ಪ್ರಾಣಃ ; ತಥಾ ಅನ್ನಾದೋಽನಾಮಯಾವೀತ್ಯರ್ಥಃ ; ಅಧಿಪತಿರಧಿಷ್ಠಾಯ ಚ ಪಾಲಯಿತಾ ಸ್ವತಂತ್ರಃ ಪತಿಃ ಪ್ರಾಣವದೇವ ವಾಗಾದೀನಾಮ್ ; ಯ ಏವಂ ಪ್ರಾಣಂ ವೇದ ತಸ್ಯೈತದ್ಯಥೋಕ್ತಂ ಫಲಂ ಭವತಿ । ಕಿಂಚ ಯ ಉ ಹೈವಂವಿದಂ ಪ್ರಾಣವಿದಂ ಪ್ರತಿ, ಸ್ವೇಷು ಜ್ಞಾತೀನಾಂ ಮಧ್ಯೇ, ಪ್ರತಿಃ ಪ್ರತಿಕೂಲಃ, ಬುಭೂಷತಿ ಪ್ರತಿಸ್ಪರ್ಧೀಭವಿತುಮಿಚ್ಛತಿ, ಸೋಽಸುರಾ ಇವ ಪ್ರಾಣಪ್ರತಿಸ್ಪರ್ಧಿನೋ ನ ಹೈವಾಲಂ ನ ಪರ್ಯಾಪ್ತಃ, ಭಾರ್ಯೇಭ್ಯಃ ಭರಣೀಯೇಭ್ಯಃ, ಭವತಿ, ಭರ್ತುಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥ ಪುನರ್ಯ ಏವ ಜ್ಞಾತೀನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಏತಮೇವಂವಿದಂ ವಾಗಾದಯ ಇವ ಪ್ರಾಣಮ್ , ಅನು ಅನುಗತೋ ಭವತಿ, ಯೋ ವಾ ಏತಮೇವಂವಿದಮ್ , ಅನ್ವೇವ ಅನುವರ್ತಯನ್ನೇವ, ಆತ್ಮೀಯಾನ್ಭಾರ್ಯಾನ್ಬುಭೂರ್ಷತಿ ಭರ್ತುಮಿಚ್ಛತಿ, ಯಥೈವ ವಾಗಾದಯಃ ಪ್ರಾಣಾನುವೃತ್ತ್ಯಾತ್ಮಬುಭೂರ್ಷವ ಆಸನ್ ; ಸ ಹೈವಾಲಂ ಪರ್ಯಾಪ್ತಃ, ಭಾರ್ಯೇಭ್ಯೋ ಭರಣೀಯೇಭ್ಯಃ, ಭವತಿ ಭರ್ತುಮ್ , ನೇತರಃ ಸ್ವತಂತ್ರಃ । ಸರ್ವಮೇತತ್ಪ್ರಾಣಗುಣವಿಜ್ಞಾನಫಲಮುಕ್ತಮ್ ॥

ಭರ್ತಾ ಶ್ರೇಷ್ಠಃ ಪುರೋ ಗಂತೇತ್ಯಾದಿಗುಣವಿಧಾನಾರ್ಥಂ ವಾಕ್ಯಾಂತರಮಾದತ್ತೇ —

ತೇ ದೇವಾ ಇತಿ ।

ತಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಂ ವಕ್ತುಮಾದಾವಾಕ್ಷಿಪತಿ —

ನನ್ವಿತಿ ।

ಅಯುಕ್ತತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ —

ವಾಗಾದೀನಾಮಿತಿ ।

ಅವಧಾರಣಾನುಪಪತ್ತಿಂ ದೂಷಯತಿ —

ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।

ಯಥಾ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೋಪಕಾರೋಽನ್ನಕೃತೋ ನ ವಾಗಾದಿದ್ವಾರಕಸ್ತಥಾ ತೇಷಾಮಪಿ ನಾಸೌ ಪ್ರಾಣದ್ವಾರಕೋ ವಿಶೇಷಾಭಾವಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ —

ಕಥಮಿತಿ ।

ವಾಕ್ಯೇನ ಪರಿಹರತಿ —

ಏತಮರ್ಥಮಿತಿ ।

ಆಹ ವಿಶೇಷಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ತೇಷಾಂ ದೇವತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ —

ಸ್ವವಿಷಯೇತಿ ।

ತತ್ರ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಪ್ರಮಾಣಯಿತುಂ ವೈಶಬ್ದ ಇತ್ಯಾಹ —

ವಾ ಇತಿ ।

ಸ್ಮರಣಾರ್ಥ ಇತಿ । ತತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ ।

ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ —

ಇದಂ ತದಿತಿ ।

ಏತಾವತ್ತ್ವಮೇವ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ತತ್ಸರ್ವಮಿತಿ ।

ಕಿಮಿದಂ ಪ್ರಾಣಾರ್ಥಮನ್ನಾಗಾನಂ ನಾಮ ತದಾಹ —

ಆಗಾನೇನೇತಿ ।

ಕಾ ಪುನರೇತಾವತಾ ಭವತಾಂ ಕ್ಷತಿಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ —

ವಯಂಚೇತಿ ।

ಅನ್ನಮಂತರೇಣ ಮಮಾಪಿ ಸ್ಥಾತುಮಶಕ್ತೇರ್ಮದದರ್ಥಂ ತದಾಗೀತಮಿತಿ ಚೇತ್ತತ್ರಾಹ —

ಅತ ಇತಿ ।

ಆಭಜಸ್ವೇತಿ ಶ್ರೂಯಮಾಣೇ ಕಥಮನ್ಯಥಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಣಿಚ ಇತಿ ।

ತವೈವಾನ್ನಸ್ವಾಮಿತ್ವಮಸ್ಮಾಕಮಪಿ ತತ್ರ ಪ್ರವೇಶಮಾತ್ರಂ ಸ್ಥಿತ್ಯರ್ಥಮಪೇಕ್ಷಿತಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ —

ಅಸ್ಮಾಂಂಚೇತಿ ।

ವೈಶಬ್ದೋ ಯದ್ಯರ್ಥೇ ಪ್ರಯುಕ್ತಃ ।

ಪ್ರಾಣಂ ಪರಿವೇಷ್ಟ್ಯ ತದನುಜ್ಞಯಾ ವಾಗಾದೀನಾಮನ್ನಾರ್ಥಿನಾಮವಸ್ಥಾನಂ ಚೇತ್ತೇಷಾಮಪಿ ಪ್ರಾಣವದನ್ನಸಂಬಂಧಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ತಥೇತಿ ।

ತ್ಯಕ್ತಪ್ರಾಣಸ್ಯಾನ್ನಬಲಾದ್ವಾಗಾದಿಸ್ಥಿತ್ಯನುಪಲಬ್ಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಾಗಾದೀನಾಮನ್ನಜನ್ಯೋಪಕಾರಸ್ಯ ಪ್ರಾಣದ್ವಾರತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಫಲಿತಮಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ತೇಷಾಮನ್ನಕೃತೋಪಕಾರಸ್ಯ ಪ್ರಾಣದ್ವಾರಕತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಶೇಷಂ ಸಂವಾದಯತಿ —

ತದೇವೇತಿ ।

ವಿದ್ಯಾಫಲಂ ದರ್ಶಯನ್ಗುಣಜಾತಮುಪದಿಶತಿ —

ವಾಗಾದೀತಿ ।

ವೇದನಮೇವ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ವಾಗಾದಯಶ್ಚೇತಿ ।

ಸ ಚ ಪ್ರಾಣೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ ವೇದೇತಿ ಚಕಾರಾರ್ಥಃ । ಅನಾಮಯಾವೀ ವ್ಯಾಧಿರಹಿತೋ ದೀಪ್ತಾಗ್ನಿರಿತಿ ಯಾವತ್ ।

ಸಂಪ್ರತಿ ಪ್ರಾಣವಿದ್ಯಾಂ ಸ್ತೋತುಂ ತದ್ವಿದ್ಯಾವದ್ವಿದ್ವೇಷಿಣೋ ದೋಷಮಾಹ —

ಕಿಂಚೇತಿ ।

ಇದಾನೀಂ ಪ್ರಾಣವಿದಂ ಪ್ರತ್ಯನುರಾಗೇ ಲಾಭಂ ದರ್ಶಯತಿ —

ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತೇ ದೇವಾ ಅಬ್ರುವನ್ನಿತ್ಯಾದೌ ಗುಣವಿಧಿರ್ವಿವಕ್ಷಿತೋ ನ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧಿರ್ಗುಣಫಲಸ್ಯೈವಾತ್ರ ಶ್ರವಣಾದಿತ್ಯಾಹ —

ಸರ್ವಮೇತದಿತಿ ।