ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃತೃತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಸೋಽಯಾಸ್ಯ ಆಂಗಿರಸೋಽಂಗಾನಾಂ ಹಿ ರಸಃ ಪ್ರಾಣೋ ವಾ ಅಂಗಾನಾಂ ರಸಃ ಪ್ರಾಣೋ ಹಿ ವಾ ಅಂಗಾನಾಂ ರಸಸ್ತಸ್ಮಾದ್ಯಸ್ಮಾತ್ಕಸ್ಮಾಚ್ಚಾಂಗಾತ್ಪ್ರಾಣ ಉತ್ಕ್ರಾಮತಿ ತದೇವ ತಚ್ಛುಷ್ಯತ್ಯೇಷ ಹಿ ವಾ ಅಂಗಾನಾಂ ರಸಃ ॥ ೧೯ ॥
‘ಸೋಽಯಾಸ್ಯ ಆಂಗಿರಸಃ’ ಇತ್ಯಾದಿ ಯಥೋಪನ್ಯಸ್ತಮೇವೋಪಾದೀಯತೇ ಉತ್ತರಾರ್ಥಮ್ । ‘ಪ್ರಾಣೋ ವಾ ಅಂಗಾನಾಂ ರಸಃ’ ಇತ್ಯೇವಮಂತಂ ವಾಕ್ಯಂ ಯಥಾವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾರ್ಥಮೇವ ಪುನಃ ಸ್ಮಾರಯತಿ । ಕಥಮ್ ? — ಪ್ರಾಣೋ ವಾ ಅಂಗಾನಾಂ ರಸ ಇತಿ । ಪ್ರಾಣೋ ಹಿ ; ಹಿ - ಶಬ್ದಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧೌ ; ಅಂಗಾನಾಂ ರಸಃ ; ಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇತತ್ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಂಗರಸತ್ವಂ ನ ವಾಗಾದೀನಾಮ್ ; ತಸ್ಮಾದ್ಯುಕ್ತಮ್ ‘ಪ್ರಾಣೋ ವಾ’ ಇತಿ ಸ್ಮಾರಣಮ್ । ಕಥಂ ಪುನಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಮಿತ್ಯತ ಆಹ — ತಸ್ಮಾಚ್ಛಬ್ದ ಉಪಸಂಹಾರಾರ್ಥಂ ಉಪರಿತ್ವೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ; ಯಸ್ಮಾದ್ಯತೋಽವಯವಾತ್ , ಕಸ್ಮಾದನುಕ್ತವಿಶೇಷಾತ್ ; ಯಸ್ಮಾತ್ಕಸ್ಮಾತ್ ಯತಃ ಕುತಶ್ಚಿಚ್ಚ, ಅಂಗಾಚ್ಛರೀರಾವಯವಾದವಿಶೇಷಿತಾತ್ , ಪ್ರಾಣಃ ಉತ್ಕ್ರಾಮತ್ಯಪಸರ್ಪತಿ, ತದೇವ ತತ್ರೈವ, ತದಂಗಂ ಶುಷ್ಯತಿ ನೀರಸಂ ಭವತಿ ಶೋಷಮುಪೈತಿ । ತಸ್ಮಾದೇಷ ಹಿ ವಾ ಅಂಗಾನಾಂ ರಸ ಇತ್ಯುಪಸಂಹಾರಃ । ಅತಃ ಕಾರ್ಯಕರಣಾನಾಮಾತ್ಮಾ ಪ್ರಾಣ ಇತ್ಯೇತತ್ಸಿದ್ಧಮ್ । ಆತ್ಮಾಪಾಯೇ ಹಿ ಶೋಷೋ ಮರಣಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತೇನ ಜೀವಂತಿ ಪ್ರಾಣಿನಃ ಸರ್ವೇ । ತಸ್ಮಾದಪಾಸ್ಯ ವಾಗಾದೀನ್ಪ್ರಾಣ ಏವೋಪಾಸ್ಯ ಇತಿ ಸಮುದಾಯಾರ್ಥಃ ॥

ತರ್ಹಿ ಯದುಪಪಾದನೀಯಂ ತದುಚ್ಯತಾಂ ಕಿಮಿತ್ಯುಕ್ತಸ್ಯ ಪುನರುಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಉತ್ತರಾರ್ಥಮಿತಿ ।

ಪ್ರತಿಜ್ಞಾನುವಾದೋ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಹೇತೋರುಪಯೋಗೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯಥೋಪನ್ಯಸ್ತಮೇವೇತ್ಯಾದಿ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ —

ಪ್ರಾಣೋ ವಾ ಇತಿ ।

ಉಕ್ತಾರ್ಥನಿರ್ಣಯಹೇತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ —

ಕಥಮಿತಿ ।

ತತ್ರ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಂ ಹೇತುಂ ಕುರ್ವನ್ಪರಿಹರತಿ —

ಪ್ರಾಣೋ ಹೀತಿ ।

ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮೇವ ಪ್ರಕಟಯತಿ —

ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮಿತಿ ।

ಸ್ಮಾರಣಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯಾಽಽಂಗಿರಸತ್ವಸ್ಯೇತಿ ಶೇಷಃ ।

ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಸಿದ್ಧೇತಿ ಶಂಕತೇ —

ಕಥಮಿತಿ ।

ತಾಮನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ಸಾಧಯತಿ —

ಅತ ಆಹೇತಿ ।

ಪದಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ —

ಯಸ್ಮಾತ್ಕಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಉಕ್ತೇನ ವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾನುಕ್ತಮನ್ವಯಂ ಸಮುಚ್ಚೇತುಂ ಚಶಬ್ದಃ ।

ತಸ್ಮಾಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯೋಪರಿಭಾವೇನ ಸಂಬಂಧಮುಕ್ತಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಮಂಗರಸತ್ವೇ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸಿದ್ಧೇ ಫಲಿತಮಾಹ —

ಅತ ಇತಿ ।

ಉಕ್ತನ್ಯಾಯಾದಂಗರಸತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇಽಪಿ ಕಥಮಾತ್ಮತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯೇದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಆತ್ಮೇತಿ ।

ಅಸ್ತು ಪ್ರಾಣಃ ಸಂಘಾತಸ್ಯಾಽಽತ್ಮಾ ತಥಾಽಪಿ ಕಿಂ ಸ್ಯಾತ್ತದಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಭವತು ಪ್ರಾಣಾಧೀನಂ ಸಂಘಾತಸ್ಯ ಜೀವನಂ ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ತಸ್ಯೈವೋಪಾಸ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ತಸ್ಮಾದಪಾಸ್ಯೇತಿ ॥೧೯॥