ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃತೃತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ತದ್ಧಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮದತ್ತಶ್ಚೈಕಿತಾನೇಯೋ ರಾಜಾನಂ ಭಕ್ಷಯನ್ನುವಾಚಾಯಂ ತ್ಯಸ್ಯ ರಾಜಾ ಮೂರ್ಧಾನಂ ವಿಪಾತಯತಾದ್ಯದಿತೋಽಯಾಸ್ಯ ಆಂಗಿರಸೋಽನ್ಯೇನೋದಗಾಯದಿತಿ ವಾಚಾ ಚ ಹ್ಯೇವ ಸ ಪ್ರಾಣೇನ ಚೋದಗಾಯದಿತಿ ॥ ೨೪ ॥
ತದ್ಧಾಪಿ । ತತ್ ತತ್ರೈತಸ್ಮಿನ್ನುಕ್ತೇಽರ್ಥೇ, ಹಾಪಿ ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾಪಿ ಶ್ರೂಯತೇ ಹ ಸ್ಮ । ಬ್ರಹ್ಮದತ್ತಃ ನಾಮತಃ ; ಚಿಕಿತಾನಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ಚೈಕಿತಾನಃ ತದಪತ್ಯಂ ಯುವಾ ಚೈಕಿತಾನೇಯಃ, ರಾಜಾನಂ ಯಜ್ಞೇ ಸೋಮಮ್ , ಭಕ್ಷಯನ್ನುವಾಚ ; ಕಿಮ್ ? ‘ಅಯಂ ಚಮಸಸ್ಥೋ ಮಯಾ ಭಕ್ಷ್ಯಮಾಣೋ ರಾಜಾ, ತ್ಯಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಮಮಾನೃತವಾದಿನಃ, ಮೂರ್ಧಾನಂ ಶಿರಃ, ವಿಪಾತಯತಾತ್ ವಿಸ್ಪಷ್ಟಂ ಪಾತಯತು’ ; ತೋರಯಂ ತಾತಙಾದೇಶಃ, ಆಶಿಷಿ ಲೋಟ್ — ವಿಪಾತಯತಾದಿತಿ ; ಯದ್ಯಹಮನೃತವಾದೀ ಸ್ಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ; ಕಥಂ ಪುನರನೃತವಾದಿತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ‘ಯತ್ ಯದಿ ಇತೋಽಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಕೃತಾತ್ಪ್ರಾಣಾದ್ವಾಕ್ಸಂಯುಕ್ತಾತ್ , ಅಯಾಸ್ಯಃ — ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಾಭಿಧಾಯಕೇನಾಯಾಸ್ಯಾಂಗಿರಸಶಬ್ದೇನಾಭಿಧೀಯತೇ ವಿಶ್ವಸೃಜಾಂ ಪೂರ್ವರ್ಷೀಣಾಂ ಸತ್ರೇ ಉದ್ಗಾತಾ — ಸೋಽನ್ಯೇನ ದೇವತಾಂತರೇಣ ವಾಕ್ಪ್ರಾಣವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇನ, ಉದಗಾಯತ್ ಉದ್ಗಾನಂ ಕೃತವಾನ್ ; ತತೋಽಹಮನೃತವಾದೀ ಸ್ಯಾಮ್ ; ತಸ್ಯ ಮಮ ದೇವತಾ ವಿಪರೀತಪ್ರತಿಪತ್ತುರ್ಮೂರ್ಧಾನಂ ವಿಪಾತಯತು’ ಇತ್ಯೇವಂ ಶಪಥಂ ಚಕಾರೇತಿ ವಿಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರತ್ಯಯಕರ್ತವ್ಯತಾದಾರ್ಢ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ । ತಮಿಮಮಾಖ್ಯಾಯಿಕಾನಿರ್ಧಾರಿತಮರ್ಥಂ ಸ್ವೇನ ವಚಸೋಪಸಂಹರತಿ ಶ್ರುತಿಃ — ವಾಚಾ ಚ ಪ್ರಾಣಪ್ರಧಾನಯಾ ಪ್ರಾಣೇನ ಚ ಸ್ವಸ್ಯಾತ್ಮಭೂತೇನ, ಸಃ ಅಯಾಸ್ಯ ಆಂಗಿರಸ ಉದ್ಗಾತಾ, ಉದಗಾಯತ್ ಇತ್ಯೇಷೋಽರ್ಥೋ ನಿರ್ಧಾರಿತಃ ಶಪಥೇನ ॥

ಕ್ರಿಯಾಪದನಿಷ್ಪತ್ತಿಪ್ರಕಾರಂ ಸೂಚಯತಿ —

ತೋರಿತಿ ।

ತುಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯಾಯಮಾಶಿಷಿ ವಿಷಯೇ ತಾತಙಾದೇಶಃ ‘ತುಹ್ಯೋಸ್ತಾತಙಾಶಿಷ್ಯನ್ಯತರಸ್ಯಾಮ್’(ಪಾ.ಸೂ. ೭।೧।೩೫.) ಇತಿ ಸ್ಮರಣಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಮೂರ್ಧಪಾತಪ್ರಾಪಕಂ ದರ್ಶಯತಿ —

ಯದೀತಿ ।

ಅನೃತವಾದಿತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಾಪಕಾಭಾವಾದಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ —

ಕಥಂ ಪುನರಿತಿ ।

ಉದ್ಗಾನಸ್ಯ ಬುದ್ಧ್ಯಾದಿಸನ್ನಿಧಾನಾತ್ತದ್ದೇವತಾ ಪ್ರಜಾಪತ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಾ ಕಿಂ ತಸ್ಮಿಂದೇವತಾ ಕಿಂವಾ ವರ್ಣಸ್ವರಾದಿಸನ್ನಿಧಾನಾತ್ತದ್ದೇವತೈವ ತತ್ರ ದೇವತೇತಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇರನೃತವಾದಿತ್ವೇ ಶಂಕಿತೇ ಬ್ರಹ್ಮದತ್ತಃ ಶಪಥೇನ ನಿರ್ಣಯಂ ಚಕಾರೇತ್ಯಾಹ —

ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।

ಪ್ರಾಣಾದ್ವಾಕ್ಸಂಯುಕ್ತಾದನ್ಯೇನಾಯಾಸ್ಯೋ ಯದ್ಯುದಗಾಯದಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।

ನನ್ವಯಾಸ್ಯಾಂಗಿರಸಶಬ್ದವಾಚ್ಯೋ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣೋ ದೇವತಾತ್ವಾನ್ನೋದ್ಗಾತಾ ಭವಿತುಮುತ್ಸಹತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಮುಖ್ಯೇತಿ ।

ಉಕ್ತಾರ್ಥದಾರ್ಢ್ಯಾಯೇತ್ಯುಕ್ತಮುಪಸಮ್ಹರತಿ —

ಇತಿ ವಿಜ್ಞಾನ ಇತಿ ।

ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಶಪಥಕ್ರಿಯಯಾ ಪ್ರಾಣ ಏವೋದ್ಗೀಥದೇವತೇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ವಿಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ವಿಶ್ವಾಸಸ್ತಸ್ಯ ಯದ್ದಾರ್ಢ್ಯಂ ತಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯತ್ವಮಾಖ್ಯಾಯಿಕಯಾ ದರ್ಶಯತಿ ಶ್ರುತಿರಿತಿ ಯಾವತ್ ।

ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾರ್ಥಸ್ಯೈವ ವಾಚೇತ್ಯಾದಿನೋಕ್ತೇಃ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ತಮಿಮಮಿತಿ ।

ಶಪಥಸ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇಽಪಿ ಶ್ರುತಿಮೂಲತಯಾ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತೀತಿ ಭಾವಃ ॥೨೪॥