ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃಚತುರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಆತ್ಮೈವೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ಪುರುಷವಿಧಃ ಸೋಽನುವೀಕ್ಷ್ಯ ನಾನ್ಯದಾತ್ಮನೋಽಪಶ್ಯತ್ಸೋಽಹಮಸ್ಮೀತ್ಯಗ್ರೇ ವ್ಯಾಹರತ್ತತೋಽಹನ್ನಾಮಾಭವತ್ತಸ್ಮಾದಪ್ಯೇತರ್ಹ್ಯಾಮಂತ್ರಿತೋಽಹಮಯಮಿತ್ಯೇವಾಗ್ರ ಉಕ್ತ್ವಾಥಾನ್ಯನ್ನಾಮ ಪ್ರಬ್ರೂತೇ ಯದಸ್ಯ ಭವತಿ ಸ ಯತ್ಪೂರ್ವೋಽಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಾನ್ಪಾಪ್ಮನ ಔಷತ್ತಸ್ಮಾತ್ಪುರುಷ ಓಷತಿ ಹ ವೈ ಸ ತಂ ಯೋಽಸ್ಮಾತ್ಪೂರ್ವೋ ಬುಭೂಷತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥ ೧ ॥
ಆತ್ಮೈವ ಆತ್ಮೇತಿ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ಪ್ರಥಮೋಽಂಡಜಃ ಶರೀರ್ಯಭಿಧೀಯತೇ । ವೈದಿಕಜ್ಞಾನಕರ್ಮಫಲಭೂತಃ ಸ ಏವ — ಕಿಮ್ ? ಇದಂ ಶರೀರಭೇದಜಾತಂ ತೇನ ಪ್ರಜಾಪತಿಶರೀರೇಣಾವಿಭಕ್ತಮ್ ಆತ್ಮೈವಾಸೀತ್ ಅಗ್ರೇ ಪ್ರಾಕ್ಶರೀರಾಂತರೋತ್ಪತ್ತೇಃ । ಸ ಚ ಪುರುಷವಿಧಃ ಪುರುಷಪ್ರಕಾರಃ ಶಿರಃಪಾಣ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣೋ ವಿರಾಟ್ ; ಸ ಏವ ಪ್ರಥಮಃ ಸಂಭೂತೋಽನುವೀಕ್ಷ್ಯಾನ್ವಾಲೋಚನಂ ಕೃತ್ವಾ — ‘ಕೋಽಹಂ ಕಿಂಲಕ್ಷಣೋ ವಾಸ್ಮಿ’ ಇತಿ, ನಾನ್ಯದ್ವಸ್ತ್ವಂತರಮ್ , ಆತ್ಮನಃ ಪ್ರಾಣಪಿಂಡಾತ್ಮಕಾತ್ಕಾರ್ಯಕರಣರೂಪಾತ್ , ನಾಪಶ್ಯತ್ ನ ದದರ್ಶ । ಕೇವಲಂ ತ್ವಾತ್ಮಾನಮೇವ ಸರ್ವಾತ್ಮಾನಮಪಶ್ಯತ್ । ತಥಾ ಪೂರ್ವಜನ್ಮಶ್ರೌತವಿಜ್ಞಾನಸಂಸ್ಕೃತಃ ‘ಸೋಽಹಂ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ, ಸರ್ವಾತ್ಮಾಹಮಸ್ಮಿ’ ಇತ್ಯಗ್ರೇ ವ್ಯಾಹರತ್ ವ್ಯಾಹೃತವಾನ್ । ತತಃ ತಸ್ಮಾತ್ , ಯತಃ ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನಸಂಸ್ಕಾರಾದಾತ್ಮಾನಮೇವಾಹಮಿತ್ಯಭ್ಯಧಾದಗ್ರೇ ತಸ್ಮಾತ್ , ಅಹನ್ನಾಮಾಭವತ್ ; ತಸ್ಯೋಪನಿಷದಹಮಿತಿ ಶ್ರುತಿಪ್ರದರ್ಶಿತಮೇವ ನಾಮ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ; ತಸ್ಮಾತ್ , ಯಸ್ಮಾತ್ಕಾರಣೇ ಪ್ರಜಾಪತಾವೇವಂ ವೃತ್ತಂ ತಸ್ಮಾತ್ , ತತ್ಕಾರ್ಯಭೂತೇಷು ಪ್ರಾಣಿಷ್ವೇತರ್ಹಿ ಏತಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಕಾಲೇ, ಆಮಂತ್ರಿತಃ ಕಸ್ತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಃ ಸನ್ , ‘ಅಹಮಯಮ್’ ಇತ್ಯೇವಾಗ್ರೇ ಉಕ್ತ್ವಾ ಕಾರಣಾತ್ಮಾಭಿಧಾನೇನಾತ್ಮಾನಮಭಿಧಾಯಾಗ್ರೇ, ಪುನರ್ವಿಶೇಷನಾಮಜಿಜ್ಞಾಸವೇ ಅಥ ಅನಂತರಂ ವಿಶೇಷಪಿಂಡಾಭಿಧಾನಮ್ ‘ದೇವದತ್ತಃ’ ‘ಯಜ್ಞದತ್ತಃ’ ವೇತಿ ಪ್ರಬ್ರೂತೇ ಕಥಯತಿ — ಯನ್ನಾಮಾಸ್ಯ ವಿಶೇಷಪಿಂಡಸ್ಯ ಮಾತಾಪಿತೃಕೃತಂ ಭವತಿ, ತತ್ಕಥಯತಿ । ಸ ಚ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ, ಅತಿಕ್ರಾಂತಜನ್ಮನಿ ಸಮ್ಯಕ್ಕರ್ಮಜ್ಞಾನಭಾವನಾನುಷ್ಠಾನೈಃ ಸಾಧಕಾವಸ್ಥಾಯಾಮ್ , ಯದ್ಯಸ್ಮಾತ್ , ಕರ್ಮಜ್ಞಾನಭಾವನಾನುಷ್ಠಾನೈಃ ಪ್ರಜಾಪತಿತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಿತ್ಸೂನಾಂ ಪೂರ್ವಃ ಪ್ರಥಮಃ ಸನ್ , ಅಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಜಾಪತಿತ್ವಪ್ರತಿಪಿತ್ಸುಸಮುದಾಯಾತ್ಸರ್ವಸ್ಮಾತ್ , ಆದೌ ಔಷತ್ ಅದಹತ್ ; ಕಿಮ್ ? ಆಸಂಗಾಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣಾನ್ಸರ್ವಾನ್ಪಾಪ್ಮನಃ ಪ್ರಜಾಪತಿತ್ವಪ್ರತಿಬಂಧಕಾರಣಭೂತಾನ್ ; ಯಸ್ಮಾದೇವಂ ತಸ್ಮಾತ್ಪುರುಷಃ — ಪೂರ್ವಮೌಷದಿತಿ ಪುರುಷಃ । ಯಥಾಯಂ ಪ್ರಜಾಪತಿರೋಷಿತ್ವಾ ಪ್ರತಿಬಂಧಕಾನ್ಪಾಪ್ಮನಃ ಸರ್ವಾನ್ , ಪುರುಷಃ ಪ್ರಜಾಪತಿರಭವತ್ ; ಏವಮನ್ಯೋಽಪಿ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಭಾವನಾನುಷ್ಠಾನವಹ್ನಿನಾ ಕೇವಲಂ ಜ್ಞಾನಬಲಾದ್ವಾ ಓಷತಿ ಭಸ್ಮೀಕರೋತಿ ಹ ವೈ ಸಃ ತಮ್ — ಕಮ್ ? ಯೋಽಸ್ಮಾದ್ವಿದುಷಃ ಪೂರ್ವಃ ಪ್ರಥಮಃ ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ಬುಭೂಷತಿ ಭವಿತುಮಿಚ್ಛತಿ ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಂ ದರ್ಶಯತಿ — ಯ ಏವಂ ವೇದೇತಿ ; ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಜ್ಜ್ಞಾನಭಾವನಾಪ್ರಕರ್ಷವಾನ್ । ನನ್ವನರ್ಥಾಯ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಪ್ರತಿಪಿತ್ಸಾ, ಏವಂವಿದಾ ಚೇದ್ದಹ್ಯತೇ ; ನೈಷ ದೋಷಃ, ಜ್ಞಾನಭಾವನೋತ್ಕರ್ಷಾಭಾವಾತ್ ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರಜಾಪತಿತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಭಾವಮಾತ್ರತ್ವಾದ್ದಾಹಸ್ಯ । ಉತ್ಕೃಷ್ಟಸಾಧನಃ ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರಜಾಪತಿತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ನುವನ್ ನ್ಯೂನಸಾಧನೋ ನ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತಿ, ಸ ತಂ ದಹತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ ; ನ ಪುನಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮುತ್ಕೃಷ್ಟಸಾಧನೇನೇತರೋ ದಹ್ಯತೇ — ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಆಜಿಸೃತಾಂ ಯಃ ಪ್ರಥಮಮಾಜಿಮುಪಸರ್ಪತಿ ತೇನೇತರೇ ದಗ್ಧಾ ಇವಾಪಹೃತಸಾಮರ್ಥ್ಯಾ ಭವಂತಿ, ತದ್ವತ್ ॥

ಆಪಾತಿಕಮನಾಪಾತಿಕಂಚ ತಾತ್ಪರ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರತೀಕಮಾದಾಯಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —

ಆತ್ಮೈವೇತಿ ।

ತಸ್ಯಾಶ್ವಮೇಧಾಧಿಕಾರೇ ಪ್ರಕೃತತ್ವಂ ಸೂಚಯತಿ —

ಅಂಡಜ ಇತಿ ।

ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ತಸ್ಯ ಪ್ರಸ್ತುತತ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯಾಹ —

ವೈದಿಕೇತಿ ।

ಸ ಏವಾಽಽಸೀದಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।

ಸ್ಥಿತ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಮಪಿ ಪ್ರಜಾಪತಿರೇವ ಸಮಷ್ಟಿದೇಹಸ್ತತ್ತದ್ವ್ಯಷ್ಟ್ಯಾತ್ಮನಾ ತಿಷ್ಠತೀತಿ ವಿಶೇಷಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ತೇನೇತಿ ।

ಆತ್ಮಶಬ್ದೇನ ಪರಸ್ಯಾಪಿ ಗ್ರಹಸಂಭವೇ ಕಿಮಿತಿ ವಿರಾಡೇವೋಪಾದೀಯತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾದಿತ್ಯಾಹ —

ಸ ಚೇತಿ ।

ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಮನ್ವಾಲೋಚನಾದಿ ವಿರಾಡಾತ್ಮಕರ್ತೃಕಮೇವೇತ್ಯಾಹ —

ಸ ಏವೇತಿ ।

ಸ್ವರೂಪಧರ್ಮವಿಷಯೌ ದ್ವೌ ವಿಮರ್ಶೌ ।

ನಾನ್ಯದಿತಿ ವಾಕ್ಯಮಾದಾಯಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ವಸ್ತ್ವಂತರಮಿತಿ ।

ದರ್ಶನಶಕ್ತ್ಯಭಾವಾದೇವ ವಸ್ತ್ವಂತರಂ ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ನ ದೃಷ್ಟ್ವಾನಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಕೇವಲಂ ತ್ವಿತಿ ।

ಸೋಽಹಮಿತ್ಯಾದಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ತಥೇತಿ ।

ಯಥಾ ಸರ್ವಾತ್ಮಾ ಪ್ರಜಾಪತಿರಹಮಿತಿ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿಂಜನ್ಮನಿ ಶ್ರೌತೇನ ವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸಂಸ್ಕೃತೋ ವಿರಾಡಾತ್ಮಾ ತಥೇದಾನೀಮಪಿ ಫಲಾವಸ್ಥಃ ಸೋಽಹಂ ಪ್ರಜಾಪತಿರಸ್ಮೀತಿ ಪ್ರಥಮಂ ವ್ಯಾಹೃತವಾನಿತಿ ಯೋಜನಾ ।

ವ್ಯಾಹರಣಫಲಮಾಹ —

ತತ ಇತಿ ।

ಕಿಮಿತಿ ಪ್ರಜಾಪತೇರಹಮಿತಿ ನಾಮೋಚ್ಯತೇ ಸಾಧಾರಣಂ ಹೀದಂ ಸರ್ವೇಷಾಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯೋಪಾಸನಾರ್ಥಮಿತ್ಯಾಹ —

ತಸ್ಯೇತಿ ।

ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಸ್ಯ ಚಾಕ್ಷುಷಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯಾಹಮಿತಿ ರಹಸ್ಯಂ ನಾಮೇತಿ ಯತೋ ವಕ್ಷ್ಯತ್ಯತಃ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಮೇವೈತನ್ನಾಮಾಸ್ಯ ಧ್ಯಾನಾರ್ಥಮಿಹೋಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರಜಾಪತೇರಹಂನಾಮತ್ವೇ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಿಂ ಪ್ರಮಾಣಯಿತುಮುತ್ತರಂ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಉಪಾಸನಾರ್ಥಂ ಪ್ರಜಾಪತೇರಹಂನಾಮೋಕ್ತ್ವಾ ಪುರುಷನಾಮನಿರ್ವಚನಂ ಕರೋತಿ —

ಸ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಪೂರ್ವಸ್ಮಿಂಜನ್ಮನಿ ಸಾಧಕಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಕರ್ಮಾದ್ಯನುಷ್ಠಾನೈರಹಮಹಮಿಕಯಾ ಪ್ರಜಾಪತಿತ್ವಪ್ರೇಪ್ಸೂನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಪೂರ್ವೋ ಯಃ ಸಮ್ಯಕ್ಕರ್ಮಾದ್ಯನುಷ್ಠಾನೈಃ ಸರ್ವಂ ಪ್ರತಿಬಂಧಕಂ ಯಸ್ಮಾದದಹತ್ತಸ್ಮಾತ್ಸ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ಪುರುಷಃ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।

ಉಕ್ತಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ —

ಪ್ರಥಮಃ ಸನ್ನಿತಿ ।

ಸರ್ವಸ್ಮಾದಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಜಾಪತಿತ್ವಪ್ರತಿಪಿತ್ಸುಸಮುದಾಯಾತ್ಪ್ರಥಮಃ ಸನ್ನೌಷದಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।

ಆಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ದಾಹ್ಯಂ ದರ್ಶಯತಿ —

ಕಿಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರಜಾಪತಿತ್ವಪ್ರತಿಬಂಧಕಪ್ರಧ್ವಂಸಿತ್ವೇ ಸಿದ್ಧಮರ್ಥಮಾಹ —

ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಪುರುಷಗುಣೋಪಾಸಕಸ್ಯ ಫಲಮಾಹ —

ಯಥೇತಿ ।

ಅಯಂ ಪ್ರಜಾಪತಿರಿತಿ ಭವಿಷ್ಯದ್ವೃತ್ತ್ಯಾ ಸಾಧಕೋಕ್ತಿಃ , ಪುರುಷಃ ಪ್ರಜಾಪತಿರಿತಿ ಫಲಾವಸ್ಥಃ ಸ ಕಥ್ಯತೇ ।

ಕೋಽಸಾವೋಷತೀತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ —

ತಂ ದರ್ಶಯತೀತಿ ।

ಪುರುಷಗುಣಃ ಪ್ರಜಾಪತಿರಹಮಸ್ಮೀತಿ ಯೋ ವಿದ್ಯಾತ್ಸೋನ್ಯಾನೋಷತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿದ್ಯಾಸಾಮ್ಯೇ ಕಥಮೇಷಾ ವ್ಯವಸ್ಥೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತಿ ।

ಹೇತುಸಾಮ್ಯೇ ದಾಹಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಸ್ತತ್ಪ್ರಕರ್ಷವಾನಿತರಾಂದಹತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ದಾಹಮಾದಾಯ ಚೋದಯತಿ —

ನನ್ವಿತಿ ।

ತಥಾ ಚ ತತ್ಪ್ರೇಪ್ಸಾಯೋಗಾತ್ತದುಪಾಸ್ತ್ಯಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿವಕ್ಷಿತಂ ದಾಹಂ ದರ್ಶಯನ್ನುತ್ತರಮಾಹ —

ನೈಷ ದೋಷ ಇತಿ ।

ತದೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —

ಉತ್ಕೃಷ್ಟೇತಿ ।

ಪ್ರಾಪ್ನುವನ್ಭವತೀತಿ ಶೇಷಃ ।

ಔಪಚಾರಿಕಂ ದಾಹಂ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸಾಧಯತಿ —

ಯಥೇತಿ ।

ಆಜಿರ್ಮರ್ಯಾದಾ ತಾಂ ಸರಂತಿ ಧಾವಂತೀತ್ಯಾಜಿಸೃತಸ್ತೇಷಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ ॥೧॥