ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃಚತುರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಆತ್ಮೈವೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ಪುರುಷವಿಧಃ ಸೋಽನುವೀಕ್ಷ್ಯ ನಾನ್ಯದಾತ್ಮನೋಽಪಶ್ಯತ್ಸೋಽಹಮಸ್ಮೀತ್ಯಗ್ರೇ ವ್ಯಾಹರತ್ತತೋಽಹನ್ನಾಮಾಭವತ್ತಸ್ಮಾದಪ್ಯೇತರ್ಹ್ಯಾಮಂತ್ರಿತೋಽಹಮಯಮಿತ್ಯೇವಾಗ್ರ ಉಕ್ತ್ವಾಥಾನ್ಯನ್ನಾಮ ಪ್ರಬ್ರೂತೇ ಯದಸ್ಯ ಭವತಿ ಸ ಯತ್ಪೂರ್ವೋಽಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಾನ್ಪಾಪ್ಮನ ಔಷತ್ತಸ್ಮಾತ್ಪುರುಷ ಓಷತಿ ಹ ವೈ ಸ ತಂ ಯೋಽಸ್ಮಾತ್ಪೂರ್ವೋ ಬುಭೂಷತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥ ೧ ॥
ಆತ್ಮೈವೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ । ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಭ್ಯಾಂ ಸಮುಚ್ಚಿತಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಪತಿತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ ; ಕೇವಲಪ್ರಾಣದರ್ಶನೇನ ಚ — ‘ತದ್ಧೈತಲ್ಲೋಕಜಿದೇವ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಪ್ರಜಾಪತೇಃ ಫಲಭೂತಸ್ಯ ಸೃಷ್ಟಿಸ್ಥಿತಿಸಂಹಾರೇಷು ಜಗತಃ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾದಿವಿಭೂತ್ಯುಪವರ್ಣನೇನ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋರ್ವೈದಿಕಯೋಃ ಫಲೋತ್ಕರ್ಷೋ ವರ್ಣಯಿತವ್ಯ ಇತ್ಯೇವಮರ್ಥಮಾರಭ್ಯತೇ । ತೇನ ಚ ಕರ್ಮಕಾಂಡವಿಹಿತಜ್ಞಾನಕರ್ಮಸ್ತುತಿಃ ಕೃತಾ ಭವೇತ್ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ । ವಿವಕ್ಷಿತಂ ತ್ವೇತತ್ — ಸರ್ವಮಪ್ಯೇತಜ್ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಫಲಂ ಸಂಸಾರ ಏವ, ಭಯಾರತ್ಯಾದಿಯುಕ್ತತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ಕಾರ್ಯಕರಣಲಕ್ಷಣತ್ವಾಚ್ಚ ಸ್ಥೂಲವ್ಯಕ್ತಾನಿತ್ಯವಿಷಯತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ । ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಕೇವಲಾಯಾ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾಯಾ ಮೋಕ್ಷಹೇತುತ್ವಮಿತ್ಯುತ್ತರಾರ್ಥಂ ಚೇತಿ । ನ ಹಿ ಸಂಸಾರವಿಷಯಾತ್ಸಾಧ್ಯಸಾಧನಾದಿಭೇದಲಕ್ಷಣಾದವಿರಕ್ತಸ್ಯಾತ್ಮೈಕತ್ವಜ್ಞಾನವಿಷಯೇಽಧಿಕಾರಃ, ಅತೃಷಿತಸ್ಯೇವ ಪಾನೇ । ತಸ್ಮಾಜ್ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಫಲೋತ್ಕರ್ಷೋಪವರ್ಣನಮುತ್ತರಾರ್ಥಮ್ । ತಥಾ ಚ ವಕ್ಷ್ಯತಿ — ‘ತದೇತತ್ಪದನೀಯಮಸ್ಯ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೭) ‘ತದೇತತ್ಪ್ರೇಯಃ ಪುತ್ರಾತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೮) ಇತ್ಯಾದಿ ॥

ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಂತರಮವತಾರ್ಯ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಂ ವಕ್ತುಂ ವೃತ್ತಂ ಕೀರ್ತಯತಿ —

ಆತ್ಮೈವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಕೇವಲಪ್ರಾಣದರ್ಶನೇನ ಚ ಪ್ರಜಾಪತಿತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।

ಇದಾನೀಮಾತ್ಮೇತ್ಯಾದೇಸ್ತದ್ಧೇದಮಿತ್ಯತಃ ಪ್ರಾಕ್ತನಗ್ರಂಥಸ್ಯಾಽಽಪಾತತಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —

ಪ್ರಜಾಪತೇರಿತಿ ।

ಆದಿಪದೇನ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ ।

ಫಲೋತ್ಕರ್ಷೋಪವರ್ಣನಂ ಕುತ್ರೋಪಯುಜ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ತೇನ ಚೇತಿ ।

ಕರ್ಮಕಾಂಡಪದೇನ ಪೂರ್ವಗ್ರಂಥೋಽಪಿ ಸಂಗೃಹೀತಃ ।

ಫಲಾತಿಶಯೋ ಹೇತ್ವತಿಶಯಾಪೇಕ್ಷೋಽನ್ಯಥಾಽಽಕಸ್ಮಿಕತ್ವಾಪಾತಾದತೋ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಫಲಭೂತಸೂತ್ರವಿಭೂತಿರುಚ್ಯಮಾನಾ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಣೋರ್ಮಹತ್ತ್ವಂ ದರ್ಶಯತೀತ್ಯಾಹ —

ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತಿ ।

ಆಪಾತಿಕಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಪರಮತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —

ವಿವಕ್ಷಿತಂ ತ್ವಿತಿ ।

ಕಿಂಚ ವಿಮತಂ ಸಂಸಾರಾಂತರ್ಭೂತಂ ಕಾರ್ಯಕರಣಾತ್ಮತ್ವಾದಸ್ಮದಾದಿಕಾರ್ಯಕರಣವದಿತ್ಯಾಹ —

ಕಾರ್ಯೇತಿ ।

ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಪದಸ್ಯ ಸಂಸಾರಾಂತರ್ಭೂತತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —

ಸ್ಥೂಲೇತಿ ।

ಸ್ಥೂಲತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ —

ವ್ಯಕ್ತೇತಿ ।

ಅನಿತ್ಯತ್ವಾದ್ದೃಶ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ಪ್ರಜಾಪತಿತ್ವಂ ಸಂಸಾರಾಂತರ್ಗತಮಿತ್ಯಾಹ —

ಅನಿತ್ಯೇತಿ ।

ಇತಿಶಬ್ದೋ ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕಿಮಿತ್ಯೇತದ್ವಿವಕ್ಷಿತಮುಪವರ್ಣ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾ ಇತಿ ।

ತಚ್ಚೇದಂ ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥವಚನಮೇಕಾಕಿನ್ಯಾ ವಿದ್ಯಾಯಾ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾಯಾ ಮುಕ್ತಿಹೇತುತ್ವಮಿತ್ಯುತ್ತರಾರ್ಥಮಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಯದಾ ಹಿ ಕರ್ಮಜ್ಞಾನಫಲಂ ಪ್ರಜಾಪತಿತ್ವಂ ಸಂಸಾರ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ತದಾ ತತ್ಪರ್ಯಂತಾತ್ಸರ್ವಸ್ಮಾತ್ತಸ್ಮಾದ್ವಿರಕ್ತಸ್ಯ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣವಿದ್ಯಾಯಾಮಧಿಕಾರಃ ಸೇತ್ಸ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಥ ಯಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿದರ್ಥಿತಾಮಾತ್ರೇಣ ತತ್ರಾಧಿಕಾರಸಂಭವಾದ್ವೈರಾಗ್ಯಂ ನ ಮೃಗ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ನ ಹೀತಿ ।

ಉಭಯತ್ರಾಪಿ ವಿಷಯಶಬ್ದಃ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣಃ ।

ವಿವಕ್ಷಿತಮರ್ಥಮುಪಸಮ್ಹರತಿ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ವೈರಾಗ್ಯಮಂತರೇಣ ಜ್ಞಾನಾನಧಿಕಾರಾಜ್ಜ್ಞಾನಾದಿಫಲಸ್ಯ ಪ್ರಜಾಪತಿತ್ವಸ್ಯೋತ್ಕರ್ಷವತಃ ಸಂಸಾರತ್ವವಚನಂ ತತೋ ವಿರಕ್ತಸ್ಯ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣವಿದ್ಯಾಯಾಮಧಿಕಾರಾರ್ಥಮ್ ।

ವಿರಕ್ತಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರೇ ಮೋಕ್ಷಾದಪಿ ವೈರಾಗ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ತಥಾ ಚೇತಿ ।

ನನು ಮೋಕ್ಷಾರ್ಥಂ ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಪ್ರವರ್ತಿತವ್ಯಂ ಮೋಕ್ಷಶ್ಚಾಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾನ್ನ ಪ್ರೇಕ್ಷಾವತಾ ಪ್ರಾರ್ಥ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ತದೇತದಿತಿ ।