పరస్య ప్రవేశే నానాత్వప్రసంగం ప్రత్యాఖ్యాయ దోషాన్తరం చోదయతి —
ప్రవేశ ఇతి ।
తేషాం సంసారిత్వేఽపి పరస్య కిమాయాతం తదాహ —
తదనన్యత్వాదితి ।
శ్రుత్యవష్టమ్భేన దూషయతి —
నేతి ।
అనుభవమనుసృత్య శఙ్కతే —
సుఖిత్వేతి ।
నాసంసారిత్వమితి శేషః ।
గూఢాభిసన్ధిరుత్తరమాహ —
నేతి ।
ఆగమో హి పరస్యాసంసారిత్వే మానం త్వయోచ్యతే స చాధ్యక్షవిరుద్ధో న స్వార్థే మానం న చ వైపరీత్యం జ్యేష్ఠత్వేన బలవత్త్వాదితి శఙ్కతే —
ప్రత్యక్షాదీతి ।
శఙ్కితే పూర్వవాదిని స్వాశయమావిష్కృతవతి సిద్ధాన్తీ స్వాభిసన్ధిమాహ —
నోపాధీతి ।
ఉపాధిరన్తఃకరణం తదాశ్రయత్వేన జనితో విశేషశ్చిదాభాసస్తద్గతదుఃఖాదివిషయత్వాత్ప్రత్యక్షాదేరాభాసత్వాత్తేనాఽత్మన్యసంసారిత్వాగమస్య న విరోధోఽస్తీత్యర్థః ।
కిఞ్చ ప్రత్యక్షాదీనామనాత్మవిషయత్వాదాత్మవిషయత్వాచ్చాఽఽగమస్య భిన్నవిషయతయా నానయోర్మిథో విరోధోఽస్తీత్యభిప్రేత్యాఽఽత్మనోఽధ్యక్షాద్యవిషయత్వే శ్రుతీరుదాహరతి —
న దృష్టేరితి ।
సుఖ్యహమిత్యాదిప్రతిభాసస్య తర్హి కా గతిరిత్యాశఙ్క్య పూర్వోక్తమేవ స్మారయతి —
కిం తర్హీతి ।
బుద్ధ్యాదిరుపాధిస్తత్రాఽఽత్మప్రతిచ్ఛాయా తత్ప్రతిబిమ్బస్తద్విషయమేవ సుఖ్యహమిత్యాదివిజ్ఞానమితి యోజనా ।
ఆత్మనో దుఃఖిత్వాభావే హేత్వన్తరమాహ —
అయమితి ।
అయం దేహోఽహమితి దృశ్యేన ద్రష్టుస్తాదాత్మ్యాధ్యాసదర్శనాద్దృశ్యవిశిష్టస్యైవ ప్రత్యక్షవిషయత్వాన్న కేవలస్యాఽఽత్మనో దుఃఖాదిసంసారోఽస్తీత్యర్థః ।
కిఞ్చాస్థూలాదివిశేషణమక్షరం ప్రక్రమ్య తస్యైవ ప్రత్యగాత్మత్వం దర్శయన్తీ శ్రుతిరాత్మనః సంసారిత్వం వారయతీత్యాహ —
నాన్యదితి ।
కిఞ్చ పాదయోర్దుఃఖం శిరసి దుఃఖమితి దేహావయవావచ్ఛిన్నత్వేన తత్ప్రతీతేస్తద్ధర్మత్వనిశ్చయాన్నాఽఽత్మని సంసారిత్వం ప్రాణాణికమిత్యాహ —
దేహేతి ।
శ్రుతివశాదాత్మనః సంసారిత్వం శఙ్కతే —
ఆత్మనస్త్వితి ।
సుఖం తావదాత్మాశ్రయ’మాత్మనస్తు కామాయే’తి సుఖసాధనస్యాఽఽత్మార్థత్వశ్రుతేరతస్తదవినాభూతం దుఃఖమపి తత్రేత్యాత్మన్యసంసారిత్వమయుక్తమిత్యర్థః ।
ఆవిద్యకసంసారిత్వానువాదేనాఽఽత్మనోతిశయానన్దత్వప్రతిపాదకమాత్మనస్తు కామాయేత్యాదివాక్యమితి మత్వాఽఽహ —
నేతి ।
తదావిద్యకసంసారానువాదీత్యత్ర గమకమాహ —
యత్రేతి ।
అనేన హి వాక్యేనావిద్యావస్థాయామేవాఽఽత్మార్థత్వం సుఖాదేరభ్యుపగమ్యతే । అతో న తస్యాఽఽత్మధర్మత్వమిత్యర్థః ।
ఆత్మని సంసారిత్వస్యాప్రతిపాద్యత్వేఽపి గమకమాహ —
తత్కేనేతి ।
ఆత్మనోఽసంసారిత్వే విద్వదనుభవమనుకూలయితుం చశబ్దః ।
తర్కశాస్త్రప్రామాణ్యాదాత్మనః సంసారిత్వమితి శఙ్కతే —
తార్కికేతి ।
బుద్ధ్యాదిచతుర్దశగుణవానాత్మేతి తార్కికసమయస్తేన విరోధాత్తస్యాసంసారిత్వమయుక్తం తర్కావిరుద్ధో హి సిద్ధాన్తో భవతీత్యర్థః ।
సర్వతర్కావిరోధీ వా కతిపయతర్కావిరోధీ వా సిద్ధాన్తః ? నాఽఽద్యః । తార్కికాదిసిద్ధాన్తస్యాపి మిథో వైదికతర్కైశ్చ విరోధాదసిద్ధిప్రసంగాత్ । ద్వితీయే తు శ్రౌతతర్కావిరోధాదాత్మాసంసారిత్వసిద్ధాన్తోఽపి సిద్ధ్యేదిత్యభిసన్ధాయాఽఽహ —
న యుక్త్యాఽపీతి ।
కిఞ్చ దుఃఖాదిరాత్మధర్మో న భవతి వేద్యత్వాద్రూపాదివదిత్యాహ —
న హీతి ।
ప్రత్యక్షావిషయత్వోక్త్యా ప్రతీచస్తద్విషయదుఃఖావిశేష్యత్వముక్తమయుక్తం ప్రత్యక్షాప్రత్యక్షయోః శబ్దాకాశయోరివ దుఃఖాత్మనోరపి గుణగుణిత్వసంభవాదితి శఙ్కతే —
ఆకాశస్యేతి ।
యత్ర ధర్మధర్మిభావస్తత్రైకజ్ఞానగమ్యత్వం దృష్టం యథా శుక్లో ఘట ఇతి తద్వ్యాపకం వ్యావర్తమానం దుఃఖాత్మనోర్ధర్మధర్మిత్వం వ్యావర్తయతి శబ్దాకాశయోరపి గుణగుణిభావో నాస్మాకం సమ్మతః శబ్దతన్మాత్రమాకాశమితి స్థితేరిత్యాశయేనాఽఽహ —
నైకేతి ।
కథం తదనుపపత్తిస్తత్రాఽఽహ —
న హీతి ।
నిత్యానుమేయస్యేతి జరత్తార్కికమతానుసారేణ సాఙ్ఖ్యసమయానుసారేణ చోక్తమ్ ।
ఆధునికం తార్కికం ప్రత్యాహ —
తస్య చేతి ।
సుఖాదివదాత్మనోఽపి ప్రత్యక్షేణ విషయీకరణే సత్యేకస్మిన్దేహే తదైక్యసమ్మతేరాత్మాన్తరస్య తత్రాయోగాదేకత్ర భోక్తృద్వయానిష్టేః పురుషాన్తరస్యాన్యం ప్రత్యప్రత్యక్షత్వాద్ద్రష్ట్రభావాదాత్మదృశ్యత్వాసిద్ధిరిత్యర్థః ।
దీపస్య స్వవ్యవహారహేతుత్వేన విషయవిషయిత్వవదేకస్యైవాఽఽత్మనో ద్రష్టృదృశ్యత్వసిద్ధేర్ద్రష్ట్రభావో నాస్తీతి శఙ్కతే —
ఎకస్యైవేతి ।
ఆత్మనో విషయవిషయిత్వం కార్త్స్న్యేనాంశాభ్యాం వా । ఆద్యేఽపి యుగపత్క్రమేణ వా । నాఽఽద్య ఇత్యాహ —
న యుగపదితి ।
క్రియాయాం గుణత్వం కర్తృత్వం తత్ర ప్రాధాన్యం కర్మత్వమతో యుగపదేకక్రియాం ప్రత్యేకస్య సాకల్యేన గుణప్రధానత్వాయోగాన్నైవమిత్యర్థః ।
న ద్వితీయః । ఎకభావేఽన్యాభావాదితి మత్వా కల్పాన్తరం ప్రత్యాహ —
ఆత్మనీతి ।
ఎతేన ప్రదీపదృష్టాన్తోఽపి ప్రతినీతస్తస్యాంశాభ్యాం తద్భావే ప్రకృతాననుకూలత్వాత్ ।
నను విజ్ఞానవాదినో యుగపదేకస్య విజ్ఞానస్య సాకల్యేన గ్రాహ్యగ్రాహకత్వముపయన్తి తథా త్వదాత్మనోఽపి స్యాత్తత్రాఽఽహ —
ఎతేనేతి ।
ఎకస్యోభయత్వనిరాసేనేత్యర్థః ।
మా భూత్ప్రత్యక్షమాగమికం పారిభాషికం వాఽఽత్మనః సంసారిత్వమ్ । ఆనుమానికం తు భవిష్యతి దుఃఖాది క్వచిదాశ్రితం గుణత్వాద్రూపాదివదిత్యాశ్రయే సిద్ధే పరిశేషాదాత్మనస్తదాశ్రయత్వాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
ప్రత్యక్షేతి ।
న హి మిథో విరుద్ధయోర్గుణగుణిత్వమనుమేయం దుఃఖాదేశ్చ సాభాసబుద్ధిస్థత్వాత్పారిశేష్యాసిద్ధిరిత్యర్థః ।
సాభాసాన్తఃకరణనిష్ఠదుఃఖాదీత్యత్ర ప్రమాణాభావాత్కథం సిద్ధసాధనత్వమిత్యాశఙ్క్య దుఃఖ్యహమిత్యాదిప్రత్యక్షస్య తత్ర ప్రమాణత్వాదుక్తానుమానస్య సిద్ధసాధ్యతయా పరిశేషాసిద్ధిరిత్యాహ —
దుఃఖస్యేతి ।
యత్ర రూపాదిమతి దేహే దాహచ్ఛేదాది దృష్టం తత్రైవ తత్కృతదుఃఖాద్యుపలమ్భాన్నాఽఽత్మనస్తద్వత్త్వమితి హేత్వన్తరమాహ —
రూపాదితి ।
యత్త్వాత్మమనఃసంయోగాదాత్మని బుద్ధ్యాదయో నవ వైశేషికా గుణా భవన్తీతి తద్దూషయతి —
మనఃసంయోగజత్వేఽపీతి ।
దుఃఖస్యాఽఽత్మని మనఃసంయోగజత్వేఽభ్యుపగతేఽపి మనోవదాత్మనః సంయోగిత్వాత్సావయవత్వాదిప్రసంగాదాత్మత్వమేవ న స్యాదిత్యర్థః ।
తత్ర సంయోగిత్వేన సక్రియత్వం సాధయతి —
నహీతి ।
సంప్రతి సక్రియత్వేన సావయవత్వం ప్రతిపాదయతి —
న చేతి ।
యద్వా దుఃఖాద్యాత్మనో విక్రియేతి కైశ్చిదిష్టత్వాత్తస్య సక్రియత్వమవిరుద్ధమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
ఆత్మా న పరిణామీ నిరవయవత్వాన్నభోవదితి భావః ।
కిఞ్చాఽఽత్మా న గుణీ నిత్యత్వాత్సామాన్యవదిత్యాహ —
అనిత్యేతి ।
నిత్యం పశ్యామ ఇతి శేషః । వాశబ్దో నఞనుకర్షణార్థః ।
ఆకాశే వ్యభిచారమాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
ఆకాశస్య నిత్యత్వం చేత్ ‘ఆత్మన ఆకాశః సంభూతః’(తై. ఉ. ౨ । ౧। ౧) ఇత్యాదిశ్రుతివిరోధః స్యాదితి సూచయితుమాగమవాదిభిరిత్యుక్తమ్ ।
పరమాణ్వాదౌ వ్యభిచారమాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చాన్య ఇతి ।
న తావదణవః సన్తి త్ర్యణుకేతరసత్త్వే మానాభావాద్దిశశ్చాఽఽకాశేఽన్తర్భవన్తి కాలస్తు ‘సర్వే నిమేషా జజ్ఞిర’ ఇత్యాదిశ్రుతేరుత్పత్తిమాన్మనోఽప్యన్నమయం శ్రుతిప్రసిద్ధమతో న క్వచిద్వ్యభిచార ఇతి భావః ।
యస్మిన్విక్రియమాణే తదేవేదమితి బుద్ధిర్న విహన్యతే తదపి నిత్యమితి న్యాయేన పరిణామవాదీ శఙ్కతే —
విక్రియమాణమితి ।
తత్ప్రత్యయస్తదేవేదమితి ప్రత్యయః ।
విక్రియాం వదతా ద్రవ్యస్యావయవాన్యథాత్వం వాచ్యం తదేవ తస్యానిత్యత్వమత్యన్తాభావస్య ప్రామాణికత్వే దుర్వచత్వాదితి పరిహరతి —
న ద్రవ్యస్యేతి ।
ఆత్మనః సక్రియత్వం సావయవత్వం వాఽఽస్తు తథాఽపి నానిత్యత్వమితి స్యాద్వాదీ శఙ్కతే —
సావయవత్వేఽపీతి ।
యత్సావయత్వం తదవయవసంయోగకృతం యథా పటాది తథా సతి సంయోగస్య విభాగావసానత్వాదవయవవిభాగే ద్రవ్యనాశోఽవశ్యమ్భావీతి దూషయతి —
న సావయవస్యేతి ।
యత్సావయవం తదవయవసంయోగపూర్వకమితి న వ్యాప్తిః ।
సావయవేష్వేవ వజ్రాదిష్వవయవసంయోగపూర్వకత్వే ప్రమాణాభావాదితి శఙ్కతే —
వజ్రాదిష్వితి ।
విమతమవయవసంయోగపూర్వకం సావవయత్వాత్పటవదిత్యనుమానేన పరిహరతి —
నానుమేయత్వాదితి ।
ఆత్మనో మనఃసంయోగజన్యదుఃఖాదిగుణత్వే సావయవత్వసక్రియత్వానిత్యత్వాదిప్రసంగం ప్రతిపాద్య ప్రకృతముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
ఆత్మనోఽనర్థధ్వంసార్థశాస్త్రారమ్భాన్యథానుపపత్త్యా సంసారితేత్యర్థాపత్త్యా శఙ్కతే —
పరస్యేతి ।
అవిద్యావిద్యమానమాత్మస్థమనర్థభ్రమం నిరాకర్తుం తదారమ్భః సంభవతీత్యన్యథోపపత్త్యా సమాధత్తే —
నావిద్యేతి ।
పరస్యైవావిద్యాకృతసంసారిత్వభ్రాన్తిధ్వంసార్థం శాస్త్రమిత్యేతద్దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి —
ఆత్మనీతి ।
యత్తు పరస్యాదుఃఖిత్వమన్యస్య చ దుఃఖినోఽసత్త్వం తత్రాఽఽహ —
కల్పితేతి ।
న తావత్పరస్మాదన్యో దుఃఖీ ‘నాన్యోఽతోఽస్తి ద్రష్టా’(బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౨౩) ఇత్యాదిశ్రుతేః । స పునరనాద్యనిర్వాచ్యాజ్ఞానసంబన్ధాత్తజ్జన్యైర్బుద్ధ్యాదిభిరైక్యాధ్యాసమాపన్నః సంసరతి । తథా చ కల్పితాకారద్వారా దుఃఖినః పరస్యాఽఽత్మనోఙ్గీకారాన్నార్థాపత్తేరుత్థానమిత్యర్థః ।