బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
ప్రథమోఽధ్యాయఃచతుర్థం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
బ్రహ్మ వా ఇదమగ్ర ఆసీత్తదాత్మానమేవావేత్ । అహం బ్రహ్మాస్మీతి । తస్మాత్తత్సర్వమభవత్తద్యో యో దేవానాం ప్రత్యబుధ్యత స ఎవ తదభవత్తథర్షీణాం తథా మనుష్యాణాం తద్ధైతత్పశ్యనృషిర్వామదేవః ప్రతిపేదేఽహం మనురభవం సూర్యశ్చేతి । తదిదమప్యేతర్హి య ఎవం వేదాహం బ్రహ్మాస్మీతి స ఇదం సర్వం భవతి తస్య హ న దేవాశ్చనాభూత్యా ఈశతే । ఆత్మా హ్యేషాం స భవతి అథ యోఽన్యాం దేవతాముపాస్తేఽన్యోఽసావన్యోఽహమస్మీతి న స వేద యథా పశురేవం స దేవానామ్ । యథా హ వై బహవః పశవో మనుష్యం భుఞ్జ్యురేవమేకైకః పురుషో దేవాన్భునక్త్యేకస్మిన్నేవ పశావాదీయమానేఽప్రియం భవతి కిము బహుషు తస్మాదేషాం తన్న ప్రియం యదేతన్మనుష్యా విద్యుః ॥ ౧౦ ॥
అస్యా బ్రహ్మవిద్యాయాః సర్వభావాపత్తిః ఫలమిత్యేతస్యార్థస్య ద్రఢిమ్నే మన్త్రానుదాహరతి శ్రుతిః । కథమ్ ? తత్ బ్రహ్మ ఎతత్ ఆత్మానమేవ అహమస్మీతి పశ్యన్ ఎతస్మాదేవ బ్రహ్మణో దర్శనాత్ ఋషిర్వామదేవాఖ్యః ప్రతిపేదే హ ప్రతిపన్నవాన్కిల ; స ఎతస్మిన్బ్రహ్మాత్మదర్శనేఽవస్థితః ఎతాన్మన్త్రాన్దదర్శ — అహం మనురభవం సూర్యశ్చేత్యాదీన్ । తదేతద్బ్రహ్మ పశ్యన్నితి బ్రహ్మవిద్యా పరామృశ్యతే ; అహం మనురభవం సూర్యశ్చేత్యాదినా సర్వభావాపత్తిం బ్రహ్మవిద్యాఫలం పరామృశతి ; పశ్యన్సర్వాత్మభావం ఫలం ప్రతిపేదే ఇత్యస్మాత్ప్రయోగాత్ బ్రహ్మవిద్యాసహాయసాధనసాధ్యం మోక్షం దర్శయతి — భుఞ్జానస్తృప్యతీతి యద్వత్ । సేయం బ్రహ్మవిద్యయా సర్వభావాపత్తిరాసీన్మహతాం దేవాదీనాం వీర్యాతిశయాత్ , నేదానీమైదంయుగీనానాం విశేషతో మనుష్యాణామ్ , అల్పవీర్యత్వాత్ — ఇతి స్యాత్కస్యచిద్బుద్ధిః, తద్వ్యుత్థాపనాయాహ — తదిదం ప్రకృతం బ్రహ్మ యత్సర్వభూతానుప్రవిష్టం దృష్టిక్రియాదిలిఙ్గమ్ , ఎతర్హి ఎతస్మిన్నపి వర్తమానకాలే యః కశ్చిత్ వ్యావృత్తబాహ్యౌత్సుక్య ఆత్మానమేవ ఎవం వేద అహం బ్రహ్మాస్మీతి — అపోహ్య ఉపాధిజనితభ్రాన్తివిజ్ఞానాధ్యారోపితాన్విశేషాన్ సంసారధర్మానాగన్ధితమనన్తరమబాహ్యం బ్రహ్మైవాహమస్మి కేవలమితి — సః అవిద్యాకృతాసర్వత్వనివృత్తేర్బ్రహ్మవిజ్ఞానాదిదం సర్వం భవతి । న హి మహావీర్యేషు వామదేవాదిషు హీనవీర్యేషు వా వార్తమానికేషు మనుష్యేషు బ్రహ్మణో విశేషః తద్విజ్ఞానస్య వాస్తి । వార్తమానికేషు పురుషేషు తు బ్రహ్మవిద్యాఫలేఽనైకాన్తికతా శఙ్క్యత ఇత్యత ఆహ — తస్య హ బ్రహ్మవిజ్ఞాతుర్యథోక్తేన విధినా దేవా మహావీర్యాః, చన అపి, అభూత్యై అభవనాయ బ్రహ్మసర్వభావస్య, నేశతే న పర్యాప్తాః, కిముతాన్యే ॥

తద్ధైతదిత్యాదివాక్యమవతార్య వ్యాకరోతి —

అస్యా ఇతి ।

మన్త్రోదాహరణశ్రుతిమేవ ప్రశ్నద్వారా వ్యాచష్టే —

కథమిత్యాదినా ।

జ్ఞానాన్ముక్తిరిత్యస్యార్థవాదోఽయమితి ద్యోతయితుం కిలేత్యుక్తమ్ । ఆదిపదం సమస్తవామదేవసూక్తగ్రహణార్థమ్ ।

తత్రావాన్తరవిభాగమాహ —

తదేతదితి ।

శతృప్రత్యయప్రయోగప్రాప్తమర్థం కథయతి —

పశ్యన్నితి ।

“లక్షణహేత్వోః క్రియాయాః” ఇతి హేతౌ శతృప్రత్యయవిధానాన్నైరన్తర్యే చ సతి హేతుత్వసంభవాత్ప్రకృతే చ ప్రత్యయబలాద్బ్రహ్మవిద్యామోక్షయోర్నైరన్తర్యప్రతీతేస్తయా సాధనాన్తరానపేక్షయా లభ్యం మోక్షం దర్శయతి శ్రుతిరిత్యర్థః ।

అత్రోదాహరణమాహ —

భుఞ్జాన ఇతి ।

భుజిక్రియామాత్రసాధ్యా హి తృప్తిరత్ర ప్రతీయతే తథా పశ్యన్నిత్యాదావపి బ్రహ్మవిద్యామాత్రసాధ్యా ముక్తిర్భాతీత్యర్థః ।

తద్ధైతదిత్యాది వ్యాఖ్యాయ తదిదమిత్యద్యవతారయితుం శఙ్కతే —

సేయమితి ।

ఐదంయుగీనానాం కలికాలవర్తినామితి యావత్ ।

ఉత్తరవాక్యముత్తరత్వేనావతార్య వ్యాకరోతి —

తద్వ్యుత్థాపనాయేతి ।

తస్య తాటస్థ్యం వారయతి —

యత్సర్వభూతేతి ।

ప్రవిష్టే ప్రమాణముక్తం స్మారయతి —

దృష్టీతి ।

వ్యావృత్తం బాహ్యేషు విషయేషూత్సుకం సాభిలాషం మనో యస్య స తథోక్తః । ఎవంశబ్దార్థమేవాఽఽహ అహమితి ।

తదేవం జ్ఞానం వివృణోతి —

అపోహ్యేతి ।

యద్వా మనుష్యోఽహమిత్యాదిజ్ఞానే పరిపన్థిని కథం బ్రహ్మాహమితి జ్ఞానమిత్యాశఙ్క్యాఽహ —

అపోహ్యేతి ।

అహమిత్యాత్మజ్ఞానం సదా సిద్ధమితి న తదర్థం ప్రయతితవ్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

సంసారేతి ।

కేవలమిత్యద్వితీయత్వముచ్యతే ।

జ్ఞానముక్త్వా తత్ఫలమాహ —

సోఽవిద్యేతి ।

యత్తు దేవాదీనాం మహావీర్యత్వాద్బ్రహ్మవిద్యయా ముక్తిః సిద్ధ్యతి నాస్మదాదీనామల్పవీర్యత్వాదితి తత్రాఽఽహ —

నహీతి ।

శ్రేయాంసి బహువిఘ్నానీతి ప్రసిద్ధిమాశ్రిత్య శఙ్కతే —

వార్తమానికేష్వితి ।

శఙ్కోత్తరత్వేనోత్తరవాక్యమాదాయ వ్యాకరోతి —

అత ఆహేత్యాదినా ।

యథోక్తేనాన్వయాదినా ప్రకారేణ బ్రహ్మవిజ్ఞాతురితి సంబన్ధః ।

అపిశబ్దార్థం కథయతి —

కిముతేతి ।

అల్పవీర్యాస్తత్ర విఘ్నకరణే పర్యాప్తా నేతి కిముత వాచ్యమితి యోజనా ।