బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
ప్రథమోఽధ్యాయఃచతుర్థం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
బ్రహ్మ వా ఇదమగ్ర ఆసీత్తదాత్మానమేవావేత్ । అహం బ్రహ్మాస్మీతి । తస్మాత్తత్సర్వమభవత్తద్యో యో దేవానాం ప్రత్యబుధ్యత స ఎవ తదభవత్తథర్షీణాం తథా మనుష్యాణాం తద్ధైతత్పశ్యనృషిర్వామదేవః ప్రతిపేదేఽహం మనురభవం సూర్యశ్చేతి । తదిదమప్యేతర్హి య ఎవం వేదాహం బ్రహ్మాస్మీతి స ఇదం సర్వం భవతి తస్య హ న దేవాశ్చనాభూత్యా ఈశతే । ఆత్మా హ్యేషాం స భవతి అథ యోఽన్యాం దేవతాముపాస్తేఽన్యోఽసావన్యోఽహమస్మీతి న స వేద యథా పశురేవం స దేవానామ్ । యథా హ వై బహవః పశవో మనుష్యం భుఞ్జ్యురేవమేకైకః పురుషో దేవాన్భునక్త్యేకస్మిన్నేవ పశావాదీయమానేఽప్రియం భవతి కిము బహుషు తస్మాదేషాం తన్న ప్రియం యదేతన్మనుష్యా విద్యుః ॥ ౧౦ ॥
బ్రహ్మవిద్యాఫలప్రాప్తౌ విఘ్నకరణే దేవాదయ ఈశత ఇతి కా శఙ్కేతి — ఉచ్యతే — దేవాదీన్ప్రతి ఋణవత్త్వాన్మర్త్యానామ్ ; ‘బ్రహ్మచర్యేణ ఋషిభ్యో యజ్ఞేన దేవేభ్యః ప్రజయా పితృభ్యః’ (తై. సం. ౬ । ౩ । ౧౦) ఇతి హి జాయమానమేవ ఋణవన్తం పురుషం దర్శయతి శ్రుతిః ; పశునిదర్శనాచ్చ ‘అథో అయం వా...’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౬) ఇత్యాదిలోకశ్రుతేశ్చ ఆత్మనో వృత్తిపరిపిపాలయిషయా అధమర్ణానివ దేవాః పరతన్త్రాన్మనుష్యాన్ప్రతి అమృతత్వప్రాప్తిం ప్రతి విఘ్నం కుర్యురితి న్యాయ్యైవైషా శఙ్కా । స్వపశూన్ స్వశరీరాణీవ చ రక్షన్తి దేవాః ; మహత్తరాం హి వృత్తిం కర్మాధీనాం దర్శయిష్యతి దేవాదీనాం బహుపశుసమతయైకైకస్య పురుషస్య ; ‘తస్మాదేషాం తన్న ప్రియం యదేతన్మనుష్యా విద్యుః’ ఇతి హి వక్ష్యతి, ‘యథా హ వై స్వాయ లోకాయారిష్టిమిచ్ఛేదేవం హైవంవిదే సర్వాణి భూతాన్యరిష్టిమిచ్ఛన్తి’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౬) ఇతి చ ; బ్రహ్మవిత్త్వే పారార్థ్యనివృత్తేః న స్వలోకత్వం పశుత్వం చేత్యభిప్రాయో అప్రియారిష్టివచనాభ్యామవగమ్యతే ; తస్మాద్బ్రహ్మవిదో బ్రహ్మవిద్యాఫలప్రాప్తిం ప్రతి కుర్యురేవ విఘ్నం దేవాః । ప్రభావవన్తశ్చ హి తే ॥

ఆప్రాప్తప్రతిషేధాయోగమభిప్రేత్య చోదయతి —

బ్రహ్మవిద్యేతి ।

శఙ్కానిమిత్తం దర్శయన్నుత్తరమాహ —

ఉచ్యత ఇతి ।

అధమర్ణానివోత్తమర్ణా దేవాదయో మర్త్యాన్ప్రతి విఘ్నం కుర్వన్తీతి శేషః ।

కథం దేవాదీన్ప్రతి మర్త్యానామృణిత్వం తత్రాఽఽహ —

బ్రహ్మచర్యేణేతి ।

యథా పశురేవం స దేవానామితి మనుష్యాణాం పశుసాదృశ్యశ్రవణాచ్చ తేషాం పారతన్త్ర్యాద్దేవాదయస్తాన్ప్రతి విఘ్నం కుర్వన్తీత్యాహ —

పశ్వితి ।

’అథో అయం వా ఆత్మా సర్వేషాం లోకః’ ఇతి చ సర్వప్రాణిభోగ్యత్వశ్రుతేశ్చ సర్వే తద్విఘ్నకరా భవన్తీత్యాహ —

అథో ఇతి ।

లోకశ్రుత్యభిప్రేతమర్థం ప్రకటయతి —

ఆత్మన ఇతి ।

యథాఽధమర్ణాన్ప్రత్యుత్తమర్ణా విఘ్నమాచరన్తి తథా దేవాదయః స్వాస్థితిపరిరక్షణార్థం పరతన్త్రాన్కర్మిణః ప్రత్యమతత్వప్రాప్తిముద్దిశ్య విఘ్నం కుర్వన్తీతి తేషాం తాన్ప్రతి విఘ్నకర్తృత్వశఙ్కా సావకాశైవేత్యర్థః ।

పశునిదర్శనేన వివక్షితమర్థం వివృణోతి —

స్వపశూనితి ।

పశుస్థానీయానాం మనుష్యాణాం దేవాదిభీ రక్ష్యత్వే హేతుమాహ —

మహత్తరామితి ।

ఇతశ్చ దేవాదీనాం మనుష్యాన్ప్రతి విఘ్నకర్తృత్వమమృతత్వప్రాప్తౌ సంభావితమిత్యాహ —

తస్మాదితి ।

తతశ్చ తేషాం తాన్ప్రతి విఘ్నకర్తృత్వం భాతీత్యాహ —

యథేతి ।

స్వలోకో దేహః । ఎవంవిత్త్వం సర్వభూతభోజ్యోఽహమితి కల్పనావత్త్వమ్ । క్రియాపదానుషఙ్గార్థశ్చకారః ।

బ్రహ్మవిత్త్వేఽపి మనుష్యాణాం దేవాదిపారతన్త్ర్యావిఘాతాత్కిమితి తే విఘ్నమాచరన్తీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

బ్రహ్మవిత్త్వ ఇతి ।

దేవాదీనాం మనుష్యాన్ప్రతి విఘ్నకర్తృత్వే శఙ్కాముపపాదితాముపసంహరతి —

తస్మాదితి ।

న కేవలముక్తహేతుబలాదేవ కిన్తు సామర్థ్యాచ్చేత్యాహ —

ప్రభావవన్తశ్చేతి ।