సామర్థ్యాచ్చేద్విద్యాఫలప్రాప్తౌ తేషాం విఘ్నకరణం తర్హి కర్మఫలప్రాప్తావపి స్యాదిత్యతిప్రసంగం శఙ్కతే —
నన్వితి ।
భవతు తేషాం సర్వత్ర విఘ్నాచరణమిత్యత ఆహ —
హన్తేతి ।
అవిస్రమ్భో విశ్వాసాభావః ।
సామర్థ్యాద్విఘ్నకర్తృత్వేఽతిప్రసక్త్యన్తరమాహ —
తథేతి ।
అతిప్రసంగాన్తరమాహ —
తథా కాలేతి ।
విఘ్నకరణే ప్రభుత్వమితి పూర్వేణ సంబన్ధః ।
ఈశ్వరాదీనాం యథోక్తకార్యకరత్వే ప్రమాణమాహ —
ఎషాం హీతి ।
“ఎష హ్యేవ సాధు కర్మ కారయతి” । “కర్మ హైవ తదూచతురి”(బృ. ఉ. ౩ । ౨ । ౧౩) త్యాదివాక్యం శాస్త్రశబ్దార్థః ।
దేవాదీనాం విఘ్నకర్తృత్వవదీశ్వరాదీనామపి తత్సంభవాద్వేదార్థానుష్ఠానే విశ్వాసాభావాత్తదప్రమాణ్యం ప్రాప్తమితి ఫలితమాహ —
అతోఽపీతి ।
కిమిదమవైదికస్య చోద్యం కిం వా వైదికస్యేతి వికల్ప్యాఽఽద్యం దూషయతి —
నేత్యాదినా ।
దధ్యాద్యుత్పిపాదయిషయా దుగ్ధాద్యాదానదర్శనాత్ప్రాణినాం సుఖదుఃఖాదితారతమ్యదృష్టేః స్వభావవాదే చ నియతనిమిత్తాదానవైచిత్ర్యదర్శనయోరనుపపత్తేస్తదయోగాత్కర్మఫలం జగదేష్టవ్యమిత్యర్థః ।
ద్వితీయం ప్రత్యాహ —
సుఖేతి ।
’కర్మ హైవ’ ఇత్యాద్యా శ్రుతిః । ‘కర్మణా బద్ధ్యతే జన్తుః’ ఇత్యాద్యా స్మృతిః । జగద్వైచిత్ర్యానుపపత్తిశ్చ న్యాయః ।
కథమేతావతా దేవాదీనాం కర్మఫలే విఘ్నకర్తృత్వాభావస్తత్రాఽఽహ —
కర్మణామితి ।
కథం హేతుసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్య కర్మణః స్వోత్పత్తౌ దేవాద్యపేక్షాం వ్యతిరేకముఖేన దర్శయతి —
కర్మ హీతి ।
స్వఫలేఽపి తస్య తత్సాపేక్షత్వమస్తీత్యాహ —
లబ్ధేతి ।
నిష్పన్నమితి కర్మ పూర్వోక్తం కారకమనపేక్ష్య స్వఫలదానే శక్తం న భవతీత్యర్థః ।
కర్మణః స్వోత్పత్తౌ స్వఫలే చ కారకసాపేక్షత్వే హేతుమాహ —
క్రియాయా హీతి ।
కారకాదీనామనేకేషాం నిమిత్తానాముపాదానేన స్వభావో నిష్పద్యతే యస్యాః సా తథోక్తా తస్యా భావః కారకాద్యనేకనిమిత్తోపాదానస్వాభావ్యం తస్మాదుభయత్ర పరతన్త్రం కర్మేత్యర్థః ।
దేవాదీనాం కర్మాపేక్షితకారకత్వే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
ఇతోఽపి కర్మఫలే నావిస్రమ్భోఽస్తీత్యాహ —
కర్మణామితి ।
ఎషాం దేవాదీనాం క్వచిద్విఘ్నలక్షణే కార్యే కర్మణాం వశవర్తిత్వమ్ ఎష్టవ్యం ప్రాణికర్మాపేక్షామన్తరేణ విఘ్నకరణేఽతిప్రసంగాదతోన్యత్రాపి సర్వత్ర తేషాం తదపేక్షా వాచ్యేత్యర్థః ।
తత్ర తేషాం కర్మవశవర్తిత్వే హేత్వన్తరమాహ —
స్వసామర్థ్యస్యేతి ।
విఘ్నలక్షణం హి కార్యం దుఃఖముత్పాదయతి । న చ దుఃఖమృతే పాపాదుపపద్యతే। దుఃఖవిషయే పాపసామర్థ్యస్య శాత్రాధిగతస్యాప్రత్యాఖ్యేయత్వాత్తస్మాత్ప్రాణినామదృష్టవశాదేవ దేవాదయో విఘ్నకరణమిత్యర్థః ।
దేవాదీనాం కర్మపారతన్త్ర్యే కర్మ తత్పరతన్త్రం న స్యాత్ప్రధానగుణభావవైపరీత్యాయోగాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
కర్మేతి ।
ఇతశ్చ నామీషాం నియతో గుణప్రధానభావోఽస్తీత్యాహ —
దుర్విజ్ఞేయశ్చేతి ।
ఇతిశబ్దో హేత్వర్థః । యథో గుణప్రధానకృతో మతివిభ్రమో లోకస్యోపలభ్యతే తస్మాదసౌ దుర్విజ్ఞేయో న నియతోఽస్తీతి యోజనా ।
మతివిభ్రమే వాదవిప్రతిపత్తిం హేతుమాహ —
కర్మైవేత్యాదినా ।
కథం తర్హి నిశ్చయస్తత్రాఽఽహ —
తత్రేతి ।
వేదవాదానుదాహరతి —
పుణ్యో వా ఇతి ।
ఆదిపదేన ‘ధర్మరజ్జ్వా వ్రజేదూర్ధ్వమ్’ ఇత్యాదయః స్మృతివాదా గృహ్యన్తే ।
సూర్యోదయదాహసేచనాదౌ కాలజ్వలనసలిలాదేః ప్రాధాన్యప్రసిద్ధేర్న కర్మైవ ప్రధానమిత్యాశఙ్క్యాహ —
యద్యపీతి ।
అనైకాన్తికత్వమప్రధానత్వమ్ ।
తత్ర హేతుమాహ —
శాస్త్రేతి ।
శ్రుతిస్మృతిలక్షణం శాస్త్రముదాహృతమ్ । జగద్వైచిత్ర్యానుపపత్తిర్న్యాయః ।