ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃಚತುರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ತದೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಕ್ಷತ್ರಂ ವಿಟ್ಶೂದ್ರಸ್ತದಗ್ನಿನೈವ ದೇವೇಷು ಬ್ರಹ್ಮಾಭವದ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಮನುಷ್ಯೇಷು ಕ್ಷತ್ರಿಯೇಣ ಕ್ಷತ್ರಿಯೋ ವೈಶ್ಯೇನ ವೈಶ್ಯಃ ಶೂದ್ರೇಣ ಶೂದ್ರಸ್ತಸ್ಮಾದಗ್ನಾವೇವ ದೇವೇಷು ಲೋಕಮಿಚ್ಛಂತೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಮನುಷ್ಯೇಷ್ವೇತಾಭ್ಯಾಂ ಹಿ ರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಭವತ್ । ಅಥ ಯೋ ಹ ವಾ ಅಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ಸ್ವಂ ಲೋಕಮದೃಷ್ಟ್ವಾ ಪ್ರೈತಿ ಸ ಏನಮವಿದಿತೋ ನ ಭುನಕ್ತಿ ಯಥಾ ವೇದೋ ವಾನನೂಕ್ತೋಽನ್ಯದ್ವಾ ಕರ್ಮಾಕೃತಂ ಯದಿಹ ವಾ ಅಪ್ಯನೇವಂವಿನ್ಮಹತ್ಪುಣ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಕರೋತಿ ತದ್ಧಾಸ್ಯಾಂತತಃ ಕ್ಷೀಯತ ಏವಾತ್ಮಾನಮೇವ ಲೋಕಮುಪಾಸೀತ ಸ ಯ ಆತ್ಮಾನಮೇವ ಲೋಕಮುಪಾಸ್ತೇ ನ ಹಾಸ್ಯ ಕರ್ಮ ಕ್ಷೀಯತೇ । ಅಸ್ಮಾದ್ಧ್ಯೇವಾತ್ಮನೋ ಯದ್ಯತ್ಕಾಮಯತೇ ತತ್ತತ್ಸೃಜತೇ ॥ ೧೫ ॥
ತದಾತ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಫಲವಚನಮಯುಕ್ತಮಿತಿ ಚೇತ್ , ನ । ಸ್ವಲೋಕೋಪಾಸನಸ್ತುತಿಪರತ್ವಾತ್ ; ಸ್ವಸ್ಮಾದೇವ ಲೋಕಾತ್ಸರ್ವಮಿಷ್ಟಂ ಸಂಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ, ನಾನ್ಯದತಃ ಪ್ರಾರ್ಥನೀಯಮ್ , ಆಪ್ತಕಾಮತ್ವಾತ್ — ‘ಆತ್ಮತಃ ಪ್ರಾಣ ಆತ್ಮತ ಆಶಾ’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೬ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಯಥಾ ; ಸರ್ವಾತ್ಮಭಾವಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥೋ ವಾ ಪೂರ್ವವತ್ । ಯದಿ ಹಿ ಪರ ಏವ ಆತ್ಮಾ ಸಂಪದ್ಯತೇ, ತದಾ ಯುಕ್ತಃ ‘ಅಸ್ಮಾದ್ಧ್ಯೇವಾತ್ಮನಃ’ ಇತ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಃ — ಸ್ವಸ್ಮಾದೇವ ಪ್ರಕೃತಾದಾತ್ಮನೋ ಲೋಕಾದಿತ್ಯೇವಮರ್ಥಃ ; ಅನ್ಯಥಾ ಅವ್ಯಾಕೃತಾವಸ್ಥಾತ್ಕರ್ಮಣೋ ಲೋಕಾದಿತಿ ಸವಿಶೇಷಣಮವಕ್ಷ್ಯತ್ ಪ್ರಕೃತಪರಮಾತ್ಮಲೋಕವ್ಯಾವೃತ್ತಯೇ ವ್ಯಾಕೃತಾವಸ್ಥಾವ್ಯಾವೃತ್ತಯೇ ಚ ; ನ ಹ್ಯಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಕೃತೇ ವಿಶೇಷಿತೇ ಅಶ್ರುತಾಂತರಾಲಾವಸ್ಥಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ॥

ಅರ್ಥವಾದಸ್ಥಂ ಲಿಂಗಂ ನ ಪ್ರಕರಣಾದ್ಬಲವದಿತಿ ಮತ್ವಾ ಸಮಾಧತ್ತೇ —

ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸ್ತುತಿಮೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —

ಸ್ವಸ್ಮಾದೇವೇತಿ ।

ಲೋಕಾಜ್ಜ್ಞಾತಾದಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ಯಥಾ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮಾತ್ಮನಃ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ತಥಾಽತ್ರಾಪ್ಯಾತ್ಮಲೋಕಂ ಸ್ತೋತುಮೇತತ್ಫಲವಚನಮಿತ್ಯಾಹ —

ಆತ್ಮತ ಇತಿ ।

ಭವತು ವಾ ಮಾ ಭೂದಸ್ಮಾದ್ಧ್ಯೇವೇತ್ಯಾದಿರರ್ಥವಾದಸ್ತಥಾಽಪಿ ತಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥತ್ವಾದ್ಯುಕ್ತಮತ್ರ ಲೋಕಶಬ್ದೇನ ಪರಮಾತ್ಮಗ್ರಹಣಮಿತ್ಯಾಹ —

ಸರ್ವಾತ್ಮೇತಿ ।

ತಸ್ಮಾತ್ತತ್ಸರ್ವಮಭವದಿತಿ ವಾಕ್ಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಯತಿ —

ಪೂರ್ವವದಿತಿ ।

ಕಿಂಚಾಽಽತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ತ್ರಿಧಾಪರಿಚ್ಛೇದಶೂನ್ಯಾರ್ಥವಾಚಿತಾಯಾ ಯಚ್ಚಾಽಽಪ್ನೋತೀತ್ಯಾದಿನ್ಯಾಯೇನ ಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ತತ್ಸಮಾನಾಧಿಕರಣಲೋಕಶಬ್ದಸ್ಯಾಪಿ ತದರ್ಥತ್ವಾತ್ಪರಸ್ಯೈವಾತ್ರ ಲೋಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ —

ಯದಿ ಹೀತಿ ।

ಕಿಂಚ ಯದಿ ಲೋಕಶಬ್ದೇನ ಪರಂ ಹಿತ್ವಾಽರ್ಥಾಂತರಮುಚ್ಯತೇ ತದಾ ಸವಿಶೇಷಣಂ ವಾಕ್ಯಂ ಸ್ಯಾದನ್ಯಥಾ ಸ್ವಂ ಲೋಕಮಿತಿ ಪ್ರಕೃತಪರಮಾತ್ಮಲೋಕಸ್ಯ ತ್ವತ್ಪಕ್ಷೇಽಂತರೋಕ್ತಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಸ್ಯ ಚ ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಯೋಗಾತ್ । ನ ಚಾತ್ರ ಸವಿಶೇಷಣಂ ವಾಕ್ಯಂ ದೃಷ್ಟಮತಃ ಸ್ವಂ ಲೋಕಮಿತಿ ಪ್ರಕೃತಃ ಪರಮಾತ್ಮೈವಾತ್ರಾಪಿ ಲೋಕ ಇತ್ಯಾಹ —

ಅನ್ಯಥೇತಿ ।

ವಿಶೇಷಣಂ ವಿನೈವಾಸ್ಮಾದಿತ್ಯತ್ರ ಪರಾಪರಾಭ್ಯಾಮರ್ಥಾಂತರಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ನ ಹೀತಿ ।

ಸ್ವಂ ಲೋಕಮಿತಿ ಪ್ರಕೃತೇ ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯಾತ್ಮಾನಮೇವೇತಿ ವಿಶೇಷಿತೇ ಚಾವ್ಯಾಕೃತಾಖ್ಯಾ ಪರಾಪರಾಭ್ಯಾಮಂತರಾಲಾವಸ್ಥಾ ನ ಪ್ರತಿಪತ್ತುಂ ಶಕ್ಯತೇ ತಸ್ಯಾಃ ಶ್ರುತತ್ವಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೧೫॥