బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
ప్రథమోఽధ్యాయఃపఞ్చమం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
త్రీణ్యాత్మనేఽకురుతేతి మనో వాచం ప్రాణం తాన్యాత్మనేఽకురుతాన్యత్రమనా అభూవం నాదర్శమన్యత్రమనా అభూవం నాశ్రౌషమితి మనసా హ్యేవ పశ్యతి మనసా శృణోతి । కామః సఙ్కల్పో విచికిత్సా శ్రద్ధాశ్రద్ధా ధృతిరధృతిర్హ్రీర్ధీర్భీరిత్యేతత్సర్వం మన ఎవ తస్మాదపి పృష్ఠత ఉపస్పృష్టో మనసా విజానాతి యః కశ్చ శబ్దో వాగేవ సా । ఎషా హ్యన్తమాయత్తైషా హి న ప్రాణోఽపానో వ్యాన ఉదానః సమానోఽన ఇత్యేతత్సర్వం ప్రాణ ఎవైతన్మయో వా అయమాత్మా వాఙ్మయో మనోమయః ప్రాణమయః ॥ ౩ ॥
అస్తి తావన్మనః, స్వరూపం చ తస్యాధిగతమ్ । త్రీణ్యన్నానీహ ఫలభూతాని కర్మణాం మనోవాక్ప్రాణాఖ్యాని అధ్యాత్మమధిభూతమధిదైవం చ వ్యాచిఖ్యాసితాని । తత్ర ఆధ్యాత్మికానాం వాఙ్మనఃప్రాణానాం మనో వ్యాఖ్యాతమ్ । అథేదానీం వాగ్వక్తవ్యేత్యారమ్భః — యః కశ్చిత్ లోకే శబ్దో ధ్వనిః తాల్వాదివ్యఙ్గ్యః ప్రాణిభిః వర్ణాదిలక్షణః ఇతరో వా వాదిత్రమేఘాదినిమిత్తః సర్వో ధ్వనిః వాగేవ సా । ఇదం తావద్వాచః స్వరూపముక్తమ్ । అథ తస్యాః కార్యముచ్యతే — ఎషా వాక్ హి యస్మాత్ అన్తమ్ అభిధేయావసానమ్ అభిధేయనిర్ణయమ్ ఆయత్తా అనుగతా । ఎషా పునః స్వయం నాభిధేయవత్ ప్రకాశ్యా అభిధేయప్రకాశికైవ ప్రకాశాత్మకత్వాత్ ప్రదీపాదివత్ ; న హి ప్రదీపాదిప్రకాశః ప్రకాశాన్తరేణ ప్రకాశ్యతే ; తద్వత్ వాక్ ప్రకాశికైవ స్వయం న ప్రకాశ్యా — ఇతి అనవస్థాం శ్రుతిః పరిహరతి — ఎషా హి న ప్రకాశ్యా, ప్రకాశకత్వమేవ వాచః కార్యమిత్యర్థః ॥

వృత్తం కీర్తయతి —

అస్తి తావదితి ।

ఉత్తరగ్రన్థమవతారయితుం భూమికాం కరోతి —

త్రీణీతి ।

ఎవం భూమికామారచయ్యాఽఽధ్యాత్మికవాగ్వ్యాఖ్యానార్థం యః కశ్చేత్యాది వాక్యమాదాయ వ్యాకరోతి —

అథేత్యాదినా ।

శబ్దపర్యాయో ధ్వనిర్ద్వివిధో వర్ణాత్మకోఽవర్ణాత్మకశ్చ । తత్రాఽఽద్యో వ్యవహర్తృభిస్తాల్వాదిస్థానవ్యఙ్గ్యో ద్వితీయో మేఘాదికృతః । స సర్వోఽపి వాగేవేత్యర్థః ।

ప్రకాశమాత్రం వాగిత్యుక్త్వా తత్ర ప్రమాణమాహ —

ఇదం తావదితి ।

తస్మాదభిదేయనిర్ణాయకత్వాన్నాసావపలాపార్హేతి శేషః ।

వాచోఽపి ప్రకాశ్యత్వాత్కథం ప్రకాశకమన్త్రవాగిత్యుక్తమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

ఎషేతి ।

దృష్టాన్తం సమర్థయతే —

న హీతి ।

ప్రకారాన్తరేణ సజాతీయేనేతి శేషః । ప్రకాశికాఽపి వాక్ప్రకాశ్యా చేత్తత్రాపి ప్రకాశకాన్తరమేష్టవ్యమిత్యనవస్థా స్యాత్తన్నిరాసార్థమేషా హి నేతి శ్రుతిః ప్రకాశకమాత్రం వాగిత్యాహ । స్వపరనిర్వాహకస్తుశబ్దః ।

తస్మాత్ప్రకాశకత్వం కార్యం యత్ర దృశ్యతే తత్ర వాచః స్వరూపమనుగతమేవేత్యాహ —

తద్వదిత్యాదినా ।