ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃಪಂಚಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಅಥೈತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸ್ಯಾಪಃ ಶರೀರಂ ಜ್ಯೋತೀರೂಪಮಸೌ ಚಂದ್ರಸ್ತದ್ಯಾವಾನೇವ ಪ್ರಾಣಸ್ತಾವತ್ಯ ಆಪಸ್ತಾವಾನಸೌ ಚಂದ್ರಸ್ತ ಏತೇ ಸರ್ವ ಏವ ಸಮಾಃ ಸರ್ವೇಽನಂತಾಃ ಸ ಯೋ ಹೈತಾನಂತವತ ಉಪಾಸ್ತೇಽಂತವಂತಂ ಸ ಲೋಕಂ ಜಯತ್ಯಥ ಯೋ ಹೈತಾನನಂತಾನುಪಾಸ್ತೇಽನಂತಂ ಸ ಲೋಕಂ ಜಯತಿ ॥ ೧೩ ॥
ಅಥೈತಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಾನ್ನಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ, ನ ಪ್ರಜೋಕ್ತಸ್ಯ ಅನಂತರನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯ, ಆಪಃ ಶರೀರಂ ಕಾರ್ಯಂ ಕರಣಾಧಾರಃ ; ಪೂರ್ವವತ್ ಜ್ಯೋತೀರೂಪಮಸೌ ಚಂದ್ರಃ ; ತತ್ರ ಯಾವಾನೇವ ಪ್ರಾಣಃ ಯಾವತ್ಪರಿಮಾಣಃ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಾದಿಭೇದೇಷು, ತಾವದ್ವ್ಯಾಪ್ತಿಮತ್ಯ ಆಪಃ ತಾವತ್ಪರಿಮಾಣಾಃ ; ತಾವಾನಸೌ ಚಂದ್ರ ಅಬಾಧೇಯಃ ತಾಸ್ವಪ್ಸ್ವನುಪ್ರವಿಷ್ಟಃ ಕರಣಭೂತಃ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಮಧಿಭೂತಂ ಚ ತಾವದ್ವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾನೇವ । ತಾನ್ಯೇತಾನಿ ಪಿತ್ರಾ ಪಾಂಕ್ತೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಸೃಷ್ಟಾನಿ ತ್ರೀಣ್ಯನ್ನಾನಿ ವಾಙ್ಮನಃ ಪ್ರಾಣಾಖ್ಯಾನಿ ; ಅಧ್ಯಾತ್ಮಮಧಿಭೂತಂ ಚ ಜಗತ್ಸಮಸ್ತಮ್ ಏತೈರ್ವ್ಯಾಪ್ತಮ್ ; ನೈತೇಭ್ಯೋಽನ್ಯದತಿರಿಕ್ತಂ ಕಿಂಚಿದಸ್ತಿ ಕಾರ್ಯಾತ್ಮಕಂ ಕರಣಾತ್ಮಕಂ ವಾ । ಸಮಸ್ತಾನಿ ತ್ವೇತಾನಿ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ತ ಏತೇ ವಾಙ್ಮನಃಪ್ರಾಣಾಃ ಸರ್ವ ಏವ ಸಮಾಃ ತುಲ್ಯಾಃ ವ್ಯಾಪ್ತಿಮಂತಃ ಯಾವತ್ಪ್ರಾಣಿಗೋಚರಂ ಸಾಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿಭೂತಂ ವ್ಯಾಪ್ಯ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಾಃ ; ಅತ ಏವಾನಂತಾ ಯಾವತ್ಸಂಸಾರಭಾವಿನೋ ಹಿ ತೇ । ನ ಹಿ ಕಾರ್ಯಕರಣಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ಸಂಸಾರೋಽವಗಮ್ಯತೇ ; ಕಾರ್ಯಕರಣಾತ್ಮಕಾ ಹಿ ತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸ ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ಹ ಏತಾನ್ ಪ್ರಜಾಪತೇರಾತ್ಮಭೂತಾನ್ ಅಂತವತಃ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾನ್ ಅಧ್ಯಾತ್ಮರೂಪೇಣ ವಾ ಅಧಿಭೂತರೂಪೇಣ ವಾ ಉಪಾಸ್ತೇ, ಸ ಚ ತದುಪಾಸನಾನುರೂಪಮೇವ ಫಲಮ್ ಅಂತವಂತಂ ಲೋಕಂ ಜಯತಿ, ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನ ಏವ ಜಾಯತೇ, ನೈತೇಷಾಮಾತ್ಮಭೂತೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥ ಪುನಃ ಯಃ ಹ ಏತಾನನಂತಾನ್ ಸರ್ವಾತ್ಮಕಾನ್ ಸರ್ವಪ್ರಾಣ್ಯಾತ್ಮಭೂತಾನ್ ಅಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾನ್ ಉಪಾಸ್ತೇ, ಸೋಽನಂತಮೇವ ಲೋಕಂ ಜಯತಿ ॥

ಆಧಿದೈವಿಕಯೋರ್ವಾಙ್ಮನಸಯೋರ್ವಿಭೂತಿನಿರ್ದೇಶಾನಂತರ್ಯಮಥೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನನ್ವೇತಸ್ಯೇತ್ಯೇತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪ್ರಜಾತ್ವೇನೋಕ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಕಿಮಿತಿ ನ ಗ್ರಹಣಂ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ನ ಪ್ರಜೇತಿ ।

ಅನ್ನತ್ರಯಸ್ಯ ಸಮಪ್ರಧಾನತ್ವೇನ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾದೇತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪ್ರಧಾನಪರಾಮರ್ಶೋಪಪತ್ತೌ ನಾಪ್ರಧಾನಂ ಪರಾಮೃಶ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪೂರ್ವವದ್ವಾಚೋ ಮನಸಶ್ಚ ಪೃಥಿವೀ ದ್ಯೌಶ್ಚ ಶರೀರಂ ಯಥಾ ತಥೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದ್ವೈರೂಪ್ಯೇ ಪ್ರಾಣಸ್ಯೋಕ್ತೇ ವ್ಯಾಪ್ತಿಮವಿಶಿಷ್ಟಾಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ತತ್ರೇತಿ ।

ತಾವಾನಿತ್ಯಾದಿ ಪ್ರತೀಕಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಚಂದ್ರ ಇತಿ ।

ವಾಙ್ಮನಃಪ್ರಾಣಾನಾಮಾಧಿದೈವಿಕರೂಪೇಣೋಪಾಸನಂ ವಿಧಾತುಂ ವೃತ್ತಂ ಕೀರ್ತಯತಿ —

ತಾನೀತಿ ।

ಏತೇಭ್ಯೋಽತಿರಿಕ್ತಮಧಿಷ್ಠಾನಮಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ —

ಕಾರ್ಯಾತ್ಮಕಮಿತಿ ।

ಪ್ರಜಾಪತಿರೇತೇಭ್ಯೋಽತಿರಿಕ್ತೋಽಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಸಮಸ್ತಾನೀತಿ ।

ಸೋಪಸ್ಕರಂ ವೃತ್ತಮನೂದ್ಯ ವಾಕ್ಯಮಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ತ ಏತ ಇತಿ ।

ತುಲ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಪ್ತಿಮೇವ ವ್ಯನಕ್ತಿ —

ಯಾವದಿತಿ ।

ತಾವದಶೇಷಂ ಜಗದ್ವ್ಯಾಪ್ಯೇತಿ ಯೋಜನಾ ।

ತುಲ್ಯವ್ಯಾಪ್ತಿಮತ್ತ್ವಮುಪಜೀವ್ಯಾಽಽಹ —

ಅತ ಏವೇತಿ ।

ತೇಷಾಂ ಯಾವತ್ಸಂಸಾರಭಾವಿತ್ವಮಭಿವ್ಯನಕ್ತಿ —

ನ ಹೀತಿ ।

ಕಾರ್ಯಕರಣಯೋರ್ಯಾವತ್ಸಂಸಾರಭಾವಿತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಕಿಮಾಯಾತಮತ ಆಹ —

ಕಾರ್ಯೇತಿ ।

ತೇಷು ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವೇನ ಧ್ಯಾನೇ ದೋಷಮಾಹ —

ಸ ಯ ಇತಿ ।

ಏವಂ ಪಾತನಿಕಾಂ ಕೃತ್ವಾ ವಿವಕ್ಷಿತಮುಪಾಸನಾಮುಪದಿಶತಿ —

ಅಥೇತಿ ॥೧೩॥