ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃಪಂಚಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಅದ್ಭ್ಯಶ್ಚೈನಂ ಚಂದ್ರಮಸಶ್ಚ ದೈವಃ ಪ್ರಾಣ ಆವಿಶತಿ ಸ ವೈ ದೈವಃ ಪ್ರಾಣೋ ಯಃ ಸಂಚರಂಶ್ಚಾಸಂಚರಂಶ್ಚ ನ ವ್ಯಥತೇಽಥೋ ನ ರಿಷ್ಯತಿ ಸ ಏವಂವಿತ್ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಮಾತ್ಮಾ ಭವತಿ ಯಥೈಷಾ ದೇವತೈವಂ ಸ ಯಥೈತಾಂ ದೇವತಾಂ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನ್ಯವಂತ್ಯೈವಂ ಹೈವಂವಿದಂ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನ್ಯವಂತಿ । ಯದು ಕಿಂಚೇಮಾಃ ಪ್ರಜಾಃ ಶೋಚಂತ್ಯಮೈವಾಸಾಂ ತದ್ಭವತಿ ಪುಣ್ಯಮೇವಾಮುಂ ಗಚ್ಛತಿ ನ ಹ ವೈ ದೇವಾನ್ಪಾಪಂ ಗಚ್ಛತಿ ॥ ೨೦ ॥
ಅಥೇದಮಾಶಂಕ್ಯತೇ — ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿನಾಮಾತ್ಮಾ ಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ತಸ್ಯ ಚ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಕಾರ್ಯಕರಣಾತ್ಮತ್ವೇ ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಸುಖದುಃಖೈಃ ಸಂಬಧ್ಯೇತೇತಿ — ತನ್ನ । ಅಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಬುದ್ಧಿತ್ವಾತ್ — ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾತ್ಮಬುದ್ಧೀನಾಂ ಹ್ಯಾಕ್ರೋಶಾದೌ ದುಃಖಸಂಬಂಧೋ ದೃಷ್ಟಃ -, ಅನೇನಾಹಮಾಕ್ರುಷ್ಟ ಇತಿ ; ಅಸ್ಯ ತು ಸರ್ವಾತ್ಮನೋ ಯ ಆಕ್ರುಶ್ಯತೇ ಯಶ್ಚಾಕ್ರೋಶತಿ ತಯೋರಾತ್ಮತ್ವಬುದ್ಧಿವಿಶೇಷಾಭಾವಾತ್ ನ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಂ ದುಃಖಮುಪಪದ್ಯತೇ । ಮರಣದುಃಖವಚ್ಚ ನಿಮಿತ್ತಾಭಾವಾತ್ — ಯಥಾ ಹಿ ಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚಿನ್ಮೃತೇ ಕಸ್ಯಚಿದ್ದುಃಖಮುತ್ಪದ್ಯತೇ — ಮಮಾಸೌ ಪುತ್ರೋ ಭ್ರಾತಾ ಚೇತಿ — ಪುತ್ರಾದಿನಿಮಿತ್ತಮ್ , ತನ್ನಿಮಿತ್ತಾಭಾವೇ ತನ್ಮರಣದರ್ಶಿನೋಽಪಿ ನೈವ ದುಃಖಮುಪಜಾಯತೇ, ತಥಾ ಈಶ್ವರಸ್ಯಾಪಿ ಅಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾತ್ಮನೋ ಮಮತವತಾದಿದುಃಖನಿಮಿತ್ತಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಾದಿದೋಷಾಭಾವಾತ್ ನೈವ ದುಃಖಮುಪಜಾಯತೇ । ತದೇತದುಚ್ಯತೇ — ಯದು ಕಿಂಚ ಯತ್ಕಿಂಚ ಇಮಾಃ ಪ್ರಜಾಃ ಶೋಚಂತಿ ಅಮೈವ ಸಹೈವ ಪ್ರಜಾಭಿಃ ತಚ್ಛೋಕಾದಿನಿಮಿತ್ತಂ ದುಃಖಂ ಸಂಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ ಆಸಾಂ ಪ್ರಜಾನಾಮ್ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಬುದ್ಧಿಜನಿತತ್ವಾತ್ ; ಸರ್ವಾತ್ಮನಸ್ತು ಕೇನ ಸಹ ಕಿಂ ಸಂಯುಕ್ತಂ ಭವೇತ್ ವಿಯುಕ್ತಂ ವಾ । ಅಮುಂ ತು ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯೇ ಪದೇ ವರ್ತಮಾನಂ ಪುಣ್ಯಮೇವ ಶುಭಮೇವ — ಫಲಮಭಿಪ್ರೇತಂ ಪುಣ್ಯಮಿತಿ — ನಿರತಿಶಯಂ ಹಿ ತೇನ ಪುಣ್ಯಂ ಕೃತಮ್ , ತೇನ ತತ್ಫಲಮೇವ ಗಚ್ಛತಿ ; ನ ಹ ವೈ ದೇವಾನ್ಪಾಪಂ ಗಚ್ಛತಿ, ಪಾಪಫಲಸ್ಯಾವಸರಾಭಾವಾತ್ — ಪಾಪಫಲಂ ದುಃಖಂ ನ ಗಚ್ಛತೀತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಸರ್ವಭೂತಾತ್ಮತ್ವೇ ತದ್ದೋಷಯೋಗಾತ್ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಂ ಪದಮನಾದೇಯಮಿತ್ಯುತ್ತರವಾಕ್ಯವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಾಮಾಶಂಕಾಮಾಹ —

ಅಥೇತಿ ।

ಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಸುಖದುಃಖೈರಿತ್ಯಸ್ಮಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಸಶಬ್ದೋಽಧ್ಯಾಹರ್ತವ್ಯಃ ।

ಸರ್ವಾತ್ಮಕೇ ವಿದುಷ್ಯೇಕೈಕಭೂತನಿಷ್ಠದುಃಖಯೋಗೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯುತ್ತರಮಾಹ —

ತನ್ನೇತಿ ।

ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ —

ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇತಿ ।

ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಧೀತ್ವೇಽಪಿ ಸೂತ್ರಾತ್ಮಕೇ ವಿದುಷಿ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರ್ಭಾವಾತ್ತದ್ದುಃಖಾದಿಯೋಗಃ ಸ್ಯಾದೇವೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಜಠರಕುಹರವಿಪರಿವರ್ತಿಕ್ರಿಮಿದೋಷೈರಸ್ಮಾಕಮಸಂಸರ್ಗವತ್ಪ್ರಕೃತೇಽಪಿ ಸಂಭವಾನ್ಮೈವಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ —

ಮರಣೇತಿ ।

ನೋಪಪದ್ಯತೇ ವಿದುಷೋ ದುಃಖಮಿತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ।

ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ವಿವೃಣೋತಿ —

ಯಥೇತಿ ।

ಮೈತ್ರಸ್ಯ ಸ್ವಹಸ್ತಾದ್ಯಭಿಮಾನವತಸ್ತದ್ದುಃಖಾದಿಯೋಗವದ್ವಿದುಷಃ ಸೂತ್ರಾತ್ಮನಃ ಸ್ವಾಂಶಭೂತಸರ್ವಭೂತಾಭಿಮಾನಿನಸ್ತದ್ದುಃಖಾದಿಸಂಸರ್ಗಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ —

ತಥೇತಿ ।

ಮಮತವತಾದೀತ್ಯಾದಿಪದೇನಾಹಂತಾಗ್ರಹಣಂ ತದೇವ ದುಃಖನಿಮಿತ್ತಂ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಮ್ । ಆದಿಶಬ್ದೇನ ರಾಗಾದಿರುಕ್ತಃ ।

ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಶ್ರುತಿಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ತದೇತದಿತಿ ।

ಶುಭಮೇವ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।

ಫಲರೂಪೇಣ ವರ್ತಮಾನಸ್ಯ ಕಥಂ ಕರ್ಮಸಂಬಂಧಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಫಲಮಿತಿ ।

ಉಕ್ತಮೇವ ವ್ಯನಕ್ತಿ —

ನಿರತಿಶಯಂ ಹೀತಿ ॥೨೦॥