ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಯಃಪಂಚಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಅಥಾತೋ ವ್ರತಮೀಮಾಂಸಾ ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ಹ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸಸೃಜೇ ತಾನಿ ಸೃಷ್ಟಾನ್ಯನ್ಯೋನ್ಯೇನಾಸ್ಪರ್ಧಂತ ವದಿಷ್ಯಾಮ್ಯೇವಾಹಮಿತಿ ವಾಗ್ದಧ್ರೇ ದ್ರಕ್ಷ್ಯಾಮ್ಯಹಮಿತಿ ಚಕ್ಷುಃ ಶ್ರೋಷ್ಯಾಮ್ಯಹಮಿತಿ ಶ್ರೋತ್ರಮೇವಮನ್ಯಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಯಥಾಕರ್ಮ ತಾನಿ ಮೃತ್ಯುಃ ಶ್ರಮೋ ಭೂತ್ವೋಪಯೇಮೇ ತಾನ್ಯಾಪ್ನೋತ್ತಾನ್ಯಾಪ್ತ್ವಾ ಮೃತ್ಯುರವಾರುಂಧ ತಸ್ಮಾಚ್ಛ್ರಾಮ್ಯತ್ಯೇವ ವಾಕ್ಶ್ರಾಮ್ಯತಿ ಚಕ್ಷುಃ ಶ್ರಾಮ್ಯತಿ ಶ್ರೋತ್ರಮಥೇಮಮೇವ ನಾಪ್ನೋದ್ಯೋಽಯಂ ಮಧ್ಯಮಃ ಪ್ರಾಣಸ್ತಾನಿ ಜ್ಞಾತುಂ ದಧ್ರಿರೇ । ಅಯಂ ವೈ ನಃ ಶ್ರೇಷ್ಠೋ ಯಃ ಸಂಚರಂಶ್ಚಾಸಂಚರಂಶ್ಚ ನ ವ್ಯಥತೇಽಥೋ ನ ರಿಷ್ಯತಿ ಹಂತಾಸ್ಯೈವ ಸರ್ವೇ ರೂಪಮಸಾಮೇತಿ ತ ಏತಸ್ಯೈವ ಸರ್ವೇ ರೂಪಮಭವಂಸ್ತಸ್ಮಾದೇತ ಏತೇನಾಖ್ಯಾಯಂತೇ ಪ್ರಾಣಾ ಇತಿ ತೇನ ಹ ವಾವ ತತ್ಕುಲಮಾಚಕ್ಷತೇ ಯಸ್ಮಿನ್ಕುಲೇ ಭವತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದ ಯ ಉ ಹೈವಂವಿದಾ ಸ್ಪರ್ಧತೇಽನುಶುಷ್ಯತ್ಯನುಶುಷ್ಯ ಹೈವಾಂತತೋ ಮ್ರಿಯತ ಇತ್ಯಧ್ಯಾತ್ಮಮ್ ॥ ೨೧ ॥
ಅಥಾತಃ ಅನಂತರಂ ವ್ರತಮೀಮಾಂಸಾ ಉಪಾಸನಕರ್ಮವಿಚಾರಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ; ಏಷಾಂ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಕಸ್ಯ ಕರ್ಮ ವ್ರತತ್ವೇನ ಧಾರಯಿತವ್ಯಮಿತಿ ಮೀಮಾಂಸಾ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ತತ್ರ ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ಹ — ಹ - ಶಬ್ದಃ ಕಿಲಾರ್ಥೇ — ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ಕಿಲ ಪ್ರಜಾಃ ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕರಣಾನಿ ವಾಗಾದೀನಿ — ಕರ್ಮಾರ್ಥಾನಿ ಹಿ ತಾನೀತಿ ಕರ್ಮಾಣೀತ್ಯುಚ್ಯಂತೇ — ಸಸೃಜೇ ಸೃಷ್ಟವಾನ್ ವಾಗಾದೀನಿ ಕರಣಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಾನಿ ಪುನಃ ಸೃಷ್ಟಾನಿ ಅನ್ಯೋನ್ಯೇನ ಇತರೇತರಮ್ ಅಸ್ಪರ್ಧಂತ ಸ್ಪರ್ಧಾಂ ಸಂಘರ್ಷಂ ಚಕ್ರುಃ ; ಕಥಮ್ ? ವದಿಷ್ಯಾಮ್ಯೇವ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರಾದ್ವದನಾದನುಪರತೈವ ಅಹಂ ಸ್ಯಾಮಿತಿ ವಾಗ್ವ್ರತಂ ದಧ್ರೇ ಧೃತವತೀ — ಯದ್ಯನ್ಯೋಽಪಿ ಮತ್ಸಮೋಽಸ್ತಿ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರಾದನುಪರಂತುಂ ಶಕ್ತಃ, ಸೋಽಪಿ ದರ್ಶಯತ್ವಾತ್ಮನೋ ವೀರ್ಯಮಿತಿ ; ತಥಾ ದ್ರಕ್ಷ್ಯಾಮ್ಯಹಮಿತಿ ಚಕ್ಷುಃ ; ಶ್ರೋಷ್ಯಾಮ್ಯಹಮಿತಿ ಶ್ರೋತ್ರಮ್ ; ಏವಮನ್ಯಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕರಣಾನಿ ಯಥಾಕರ್ಮ — ಯತ್ ಯತ್ ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮ ಯಥಾಕರ್ಮ — ತಾನಿ ಕರಣಾನಿ ಮೃತ್ಯುರ್ಮಾರಕಃ ಶ್ರಮಃ ಶ್ರಮರೂಪೀ ಭೂತ್ವಾ ಉಪಯೇಮೇ ಸಂಜಗ್ರಾಹ । ಕಥಮ್ ? ತಾನಿ ಕರಣಾನಿ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರೇ ಪ್ರವೃತ್ತಾನಿ ಆಪ್ನೋತ್ ಶ್ರಮರೂಪೇಣ ಆತ್ಮಾನಂ ದರ್ಶಿತವಾನ್ ; ಆಪ್ತ್ವಾ ಚ ತಾನಿ ಅವಾರುಂಧ ಅವರೋಧಂ ಕೃತವಾನ್ಮೃತ್ಯುಃ — ಸ್ವಕರ್ಮಭ್ಯಃ ಪ್ರಚ್ಯಾವಿತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾದದ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ವದನೇ ಸ್ವಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರವೃತ್ತಾ ವಾಕ್ ಶ್ರಾಮ್ಯತ್ಯೇವ ಶ್ರಮರೂಪಿಣಾ ಮೃತ್ಯುನಾ ಸಂಯುಕ್ತಾ ಸ್ವಕರ್ಮತಃ ಪ್ರಚ್ಯವತೇ ; ತಥಾ ಶ್ರಾಮ್ಯತಿ ಚಕ್ಷುಃ ; ಶ್ರಾಮ್ಯತಿ ಶ್ರೋತ್ರಮ್ । ಅಥೇಮಮೇವ ಮುಖ್ಯಂ ಪ್ರಾಣಂ ನ ಆಪ್ನೋತ್ ನ ಪ್ರಾಪ್ತವಾನ್ಮೃತ್ಯುಃ ಶ್ರಮರೂಪೀ — ಯೋಽಯಂ ಮಧ್ಯಮಃ ಪ್ರಾಣಃ ತಮ್ । ತೇನಾದ್ಯತ್ವೇಽಪ್ಯಶ್ರಾಂತ ಏವ ಸ್ವಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ತಾನೀತರಾಣಿ ಕರಣಾನಿ ತಂ ಜ್ಞಾತುಂ ದಧ್ರಿರೇ ಧೃತವಂತಿ ಮನಃ ; ಅಯಂ ವೈ ನಃ ಅಸ್ಮಾಕಂ ಮಧ್ಯೇ ಶ್ರೇಷ್ಠಃ ಪ್ರಶಸ್ಯತಮಃ ಅಭ್ಯಧಿಕಃ, ಯಸ್ಮಾತ್ ಯಃ ಸಂಚರಂಶ್ಚಾಸಂಚರಂಶ್ಚ ನ ವ್ಯಥತೇ, ಅಥೋ ನ ರಿಷ್ಯತಿ — ಹಂತ ಇದಾನೀಮಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸರ್ವೇ ವಯಂ ರೂಪಮಸಾಮ ಪ್ರಾಣಮಾತ್ಮತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇಮಹಿ — ಏವಂ ವಿನಿಶ್ಚಿತ್ಯ ತೇ ಏತಸ್ಯೈವ ಸರ್ವೇ ರೂಪಮಭವನ್ ಪ್ರಾಣರೂಪಮೇವ ಆತ್ಮತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪನ್ನಾಃ ಪ್ರಾಣವ್ರತಮೇವ ದಧ್ರಿರೇ — ಅಸ್ಮದ್ವ್ರತಾನಿ ನ ಮೃತ್ಯೋರ್ವಾರಣಾಯ ಪರ್ಯಾಪ್ತಾನೀತಿ । ಯಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಣೇನ ರೂಪೇಣ ರೂಪವಂತೀತರಾಣಿ ಕರಣಾನಿ ಚಲನಾತ್ಮನಾ ಸ್ವೇನ ಚ ಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮನಾ ; ನ ಹಿ ಪ್ರಾಣಾದನ್ಯತ್ರ ಚಲನಾತ್ಮಕತ್ವೋಪಪತ್ತಿಃ ; ಚಲನವ್ಯಾಪಾರಪೂರ್ವಕಾಣ್ಯೇವ ಹಿ ಸರ್ವದಾ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರೇಷು ಲಕ್ಷ್ಯಂತೇ — ತಸ್ಮಾತ್ ಏತೇ ವಾಗಾದಯಃ ಏತೇನ ಪ್ರಾಣಾಭಿಧಾನೇನ ಆಖ್ಯಾಯಂತೇ ಅಭಿಧೀಯಂತೇ — ಪ್ರಾಣಾ ಇತ್ಯೇವಮ್ । ಯ ಏವಂ ಪ್ರಾಣಾತ್ಮತಾಂ ಸರ್ವಕರಣಾನಾಂ ವೇತ್ತಿ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯತ್ವಂ ಚ, ತೇನ ಹ ವಾವ ತೇನೈವ ವಿದುಷಾ ತತ್ಕುಲಮಾಚಕ್ಷತೇ ಲೌಕಿಕಾಃ, ಯಸ್ಮಿನ್ಕುಲೇ ಸ ವಿದ್ವಾನ್ ಜಾತೋ ಭವತಿ — ತತ್ಕುಲಂ ವಿದ್ವನ್ನಾಮ್ನೈವ ಪ್ರಥಿತಂ ಭವತಿ — ಅಮುಷ್ಯೇದಂ ಕುಲಮಿತಿ — ಯಥಾ ತಾಪತ್ಯ ಇತಿ । ಯ ಏವಂ ಯಥೋಕ್ತಂ ವೇದ ವಾಗಾದೀನಾಂ ಪ್ರಾಣರೂಪತಾಂ ಪ್ರಾಣಾಖ್ಯತ್ವಂ ಚ, ತಸ್ಯೈತತ್ಫಲಮ್ । ಕಿಂಚ ಯಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ಉ ಹ ಏವಂವಿದಾ ಪ್ರಾಣಾತ್ಮದರ್ಶಿನಾ ಸ್ಪರ್ಧತೇ ತತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷೀ ಸನ್ ಸಃ ಅಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಶರೀರೇ ಅನುಶುಷ್ಯತಿ ಶೋಷಮುಪಗಚ್ಛತಿ ; ಅನುಶುಷ್ಯ ಹೈವ ಶೋಷಂ ಗತ್ವೈವ ಅಂತತಃ ಅಂತೇ ಮ್ರಿಯತೇ, ನ ಸಹಸಾ ಅನುಪದ್ರುತೋ ಮ್ರಿಯತೇ । ಇತ್ಯೇವಮುಕ್ತಮಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಪ್ರಾಣಾತ್ಮದರ್ಶನಮಿತಿ ಉಕ್ತೋಪಸಂಹಾರಃ ಅಧಿದೈವತಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಃ ॥

ಉಪಾಸನೋಕ್ತ್ಯಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ —

ಅನಂತರಮಿತಿ ।

ವಿಚಾರಣಾಮೇವ ಸ್ಫೋರಯತಿ —

ಏಷಾಮಿತಿ ।

ಪ್ರವೃತ್ತಾಯಾಂ ಮೀಮಾಂಸಾಯಾಂ ಪ್ರಾಣವ್ರತಮಭಗ್ನತ್ವೇನ ಧಾರಣೀಯಮಿತಿ ನಿರ್ಧಾರಣಾರ್ಥಮಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಂ ಪ್ರಣಯತಿ —

ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಕಥಂ ವಾಗಾದಿಷು ಕರಣೇಷು ಕರ್ಮಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಕರ್ಮಾರ್ಥಾನೀತಿ ।

ತದೀಯಸೃಷ್ಟೇರುಪಯೋಗಮುಪದರ್ಶಯಿತುಂ ಭೂಮಿಕಾಂಕರೋತಿ —

ತಾನೀತಿ ।

ಸ್ಪರ್ಧಾಪ್ರಕಾರಂ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಕಟಯತಿ —

ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಯಥಾಕರ್ಮ ಸ್ವೀಯಂ ಸ್ವೀಯಂ ವ್ಯಾಪಾರಮನುಸೃತ್ಯ ವ್ರತಂ ದಧ್ರಿರೇ ವಾಗಾದೀನಿ ಕರಣಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರಜಾಪತೇರ್ವಾಗಾದಿಷು ಶ್ರಮದ್ವಾರಾ ಸ್ವಕರ್ಮಪ್ರಚ್ಯುತಿರಾಸೀದಿತ್ಯತ್ರ ಕಾರ್ಯಲಿಂಗಕಮನುಮಾನಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ವಾಗಾದೀನಾಂ ಭಗ್ನವ್ರತತ್ವನಿರ್ಧಾರಣಾನಂತರ್ಯಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।

ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯೇ ಪ್ರಾಣೇ ಮೃತ್ಯುಗ್ರಸ್ತಸ್ವಾಭಾವೇ ಕಾರ್ಯಲಿಂಗಕಮನುಮಾನಂ ಸೂಚಯತಿ —

ತೇನೇತಿ ।

ಪ್ರವರ್ತತೇ ಪ್ರಾಣ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।

ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ವ್ರತಂ ಧಾರ್ಯಮಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾಹ —

ತಾನೀತಿ ।

ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಮನುಸಂಧಾನಪ್ರಕಾರಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ —

ಅಯಮಿತಿ ।

ತಸ್ಯ ಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ —

ಹಂತೇತಿ ।

ಇತಿಶಬ್ದಂ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —

ಏವಂ ವಿನಿಶ್ಚಿತ್ಯೇತಿ ।

ಅಸ್ಮಾಕಂ ವಾಗಾದೀನಾಂ ವ್ರತಾನಿ ಮೃತ್ಯೋರ್ವಾರಣಾಯ ನ ಪರ್ಯಾಪ್ತಾನೀತಿ ವಿನಿಶ್ಚಿತ್ಯ ದಧ್ರಿರೇ ಪ್ರಾಣವ್ರತಮೇವೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।

ಪ್ರಾಣರೂಪತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ಕರಣಾನಾಂ ತನ್ನಾಮತ್ವಮಾಹ —

ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಯಸ್ಮಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ತಸ್ಮಾದಿತಿ ವ್ಯವಹಿತೇನ ಸಂಬಂಧಃ ।

ಪ್ರಾಣರೂಪಂ ಚಲನಾತ್ಮತ್ವಮಿತಿ ಕುತೋ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ನ ಹೀತಿ ।

ತರ್ಹಿ ಕರಣೇಷು ಪ್ರಕಾಶಾತ್ಮಕತ್ವಮೇವ ನ ಚಲನಾತ್ಮತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಚಲನೇತಿ ।

ಸಂಪ್ರತಿ ವಿದ್ಯಾಫಲಮಾಹ —

ಯ ಏವಮಿತಿ ।

ತದೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —

ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।

ತಪತೀ ಸೂರ್ಯಸುತಾ ತಸ್ಯಾ ವಂಶಸ್ತಾಪತ್ಯಃ ।

ಕಸ್ಯೇದಂ ಫಲಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ —

ಯ ಏವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ನ ಕೇವಲಂ ವಿದ್ಯಾಯಾ ಯಥೋಕ್ತಮೇವ ಫಲಂ ಕಿಂತು ಫಲಾಂತರಮಪ್ಯಸ್ತೀತ್ಯಾಹ —

ಕಿಂಚೇತಿ ।

ಪ್ರಾಣವಿದಾ ಸಹ ಸ್ಪರ್ಧಾ ನ ಕರ್ತವ್ಯೇತಿ ಭಾವಃ ।

ಇತ್ಯಧ್ಯಾತ್ಮಮಿತ್ಯಸ್ಯಾಽಽನರ್ಥಕ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಇತ್ಯೇವಮಿತಿ ॥೨೧॥