బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
ద్వితీయోఽధ్యాయఃచతుర్థం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
స యథా దున్దుభేర్హన్యమానస్య న బాహ్యాఞ్శబ్దాఞ్శక్నుయాద్గ్రహణాయ దున్దుభేస్తు గ్రహణేన దున్దుభ్యాఘాతస్య వా శబ్దో గృహీతః ॥ ౭ ॥
కథం పునః ఇదానీమ్ ఇదం సర్వమాత్మైవేతి గ్రహీతుం శక్యతే ? చిన్మాత్రానుగమాత్సర్వత్ర చిత్స్వరూపతైవేతి గమ్యతే ; తత్ర దృష్టాన్త ఉచ్యతే — యత్స్వరూపవ్యతిరేకేణాగ్రహణం యస్య, తస్య తదాత్మత్వమేవ లోకే దృష్టమ్ ; స యథా — స ఇతి దృష్టాన్తః ; లోకే యథా దున్దుభేః భేర్యాదేః, హన్యమానస్య తాడ్యమానస్య దణ్డాదినా, న, బాహ్యాన్ శబ్దాన్ బహిర్భూతాన్ శబ్దవిశేషాన్ దున్దుభిశబ్దసామాన్యాన్నిష్కృష్టాన్ దున్దుభిశబ్దవిశేషాన్ , న శక్నుయాత్ గ్రహణాయ గ్రహీతుమ్ ; దున్దుభేస్తు గ్రహణేన, దున్దుభిశబ్దసామాన్యవిశేషత్వేన, దున్దుభిశబ్దా ఎతే ఇతి, శబ్దవిశేషా గృహీతా భవన్తి, దున్దుభిశబ్దసామాన్యవ్యతిరేకేణాభావాత్ తేషామ్ ; దున్దుభ్యాఘాతస్య వా, దున్దుభేరాహననమ్ ఆఘాతః — దున్దుభ్యాఘాతవిశిష్టస్య శబ్దసామాన్యస్య గ్రహణేన తద్గతా విశేషా గృహీతా భవన్తి, న తు త ఎవ నిర్భిద్య గ్రహీతుం శక్యన్తే, విశేషరూపేణాభావాత్ తేషామ్ — తథా ప్రజ్ఞానవ్యతిరేకేణ స్వప్నజాగరితయోః న కశ్చిద్వస్తువిశేషో గృహ్యతే ; తస్మాత్ ప్రజ్ఞానవ్యతిరేకేణ అభావో యుక్తస్తేషామ్ ॥

స్థిత్యవస్థాయాం సర్వస్యాఽఽత్మమాత్రత్వం జ్ఞాతుమశక్యం జ్ఞాపకాభావాదిత్యాక్షిపతి —

కథం పునరితి ।

ఘటః స్ఫురతీత్యాదిప్రత్యయమాశ్రిత్య పరిహరతి —

చిన్మాత్రేతి ।

స యథా దున్దుభేరిత్యాది వాక్యమవతారయతి —

తత్రేతి ।

సర్వత్ర చిదతిరేకేణాసత్త్వం సప్తమ్యర్థః ।

దృష్టాన్తే వివక్షితం సంక్షిపతి —

యత్స్వరూపేతి ।

దున్దుభిదృష్టాన్తమాదాయాక్షరాణి వ్యాచష్టే —

స యథేత్యాదినా ।

శబ్దవిశేషానేవ విశదయతి —

దున్దుభీతి ।

కథం తర్హి దున్దుభిశబ్దవిశేషాణాం గ్రహణం తదాహ —

దున్దుభేస్త్వితి ।

దున్దుభిశబ్దసామాన్యస్యేతి యావత్ ।

ఉక్తేఽర్థే దున్దుభ్యాఘాతస్యేత్యాదివాక్యముత్థాప్య వ్యాచష్టే —

దున్దుభ్యాఘాతస్యేతి ।

వాశబ్దార్థమాహ —

తద్గతా విశేషా ఇతి ।

ఉక్తమర్థం వ్యతిరేకముఖేన విశదయతి —

న త్వతి ।

వివక్షితం దార్ష్టాన్తికమాచష్టే —

తథేతి ।

తత్రైవ వస్తువిశేషగ్రహణసంభావనామభిప్రేత్య స్వప్నజాగరితయోరిత్యుక్తమ్ ॥౭॥