బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
ద్వితీయోఽధ్యాయఃచతుర్థం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
బ్రహ్మ తం పరాదాద్యోఽన్యత్రాత్మనో బ్రహ్మ వేద క్షత్త్రం తం పరాదాద్యోఽన్యత్రాత్మనః క్షత్త్రం వేద లోకాస్తం పరాదుర్యోఽన్యత్రాత్మనో లోకాన్వేద దేవాస్తం పరాదుర్యోఽన్యత్రాత్మనో దేవాన్వేద భూతాని తం పరాదుర్యోఽన్యత్రాత్మనో భూతాని వేద సర్వం తం పరాదాద్యోఽన్యత్రాత్మనః సర్వం వేదేదం బ్రహ్మేదం క్షత్త్రమిమే లోకా ఇమే దేవా ఇమాని భూతానీదం సర్వం యదయమాత్మా ॥ ౬ ॥
నను కథమ్ అన్యస్మిన్విదితే అన్యద్విదితం భవతి ? నైష దోషః ; న హి ఆత్మవ్యతిరేకేణ అన్యత్కిఞ్చిదస్తి ; యద్యస్తి, న తద్విదితం స్యాత్ ; న త్వన్యదస్తి ; ఆత్మైవ తు సర్వమ్ ; తస్మాత్ సర్వమ్ ఆత్మని విదితే విదితం స్యాత్ । కథం పునరాత్మైవ సర్వమిత్యేతత్ శ్రావయతి — బ్రహ్మ బ్రాహ్మణజాతిః తం పురుషం పరాదాత్ పరాదధ్యాత్ పరాకుర్యాత్ ; కమ్ ? యః అన్యత్రాత్మనః ఆత్మస్వరూపవ్యతిరేకేణ — ఆత్మైవ న భవతీయం బ్రాహ్మణజాతిరితి — తాం యో వేద, తం పరాదధ్యాత్ సా బ్రాహ్మణజాతిః అనాత్మస్వరూపేణ మాం పశ్యతీతి ; పరమాత్మా హి సర్వేషామాత్మా । తథా క్షత్రం క్షత్రియజాతిః, తథా లోకాః, దేవాః, భూతాని, సర్వమ్ । ఇదం బ్రహ్మేతి — యాన్యనుక్రాన్తాని తాని సర్వాణి, ఆత్మైవ, యదయమాత్మా — యోఽయమాత్మా ద్రష్టవ్యః శ్రోతవ్య ఇతి ప్రకృతః — యస్మాత్ ఆత్మనో జాయతే ఆత్మన్యేవ లీయత ఆత్మమయం చ స్థితికాలే, ఆత్మవ్యతిరేకేణాగ్రహణాత్ , ఆత్మైవ సర్వమ్ ॥

ఆత్మని విదితే సర్వం విదితమివ్యుక్తమాక్షిపతి —

నన్వితి ।

దృష్టివిరోధం నిరాచష్టే —

నైష దోష ఇతి ।

ఆత్మని జ్ఞాతే జ్ఞాతమేవ సర్వం తతోఽర్థాన్తరస్యాభావాదిత్యుక్తమేవ స్ఫుటయతి —

యదీత్యాదినా ।

ఆకాఙ్క్షాపూర్వకముత్తరవాక్యముదాహృత్య వ్యాచష్టే —

కథమిత్యదినా ।

పురుషం విశేషతో జ్ఞాతుం ప్రశ్నముపన్యస్య ప్రతీకం గృహీత్వా వ్యాకరోతి —

కమిత్యాదినా ।

పరాకరణే పురుషస్యాపరాధిత్వం దర్శయతి —

అనాత్మేతి ।

పరమాత్మాతిరేకేణ దృశ్యమానామపి బ్రాహ్మణజాతిం స్వస్వరూపేణ పశ్యన్కథమపరాధీ స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

పరమాత్మేతి ।

ఇదం బ్రహ్మేత్యుత్తరవాక్యానువాదస్తస్య వ్యాఖ్యానం యాన్యనుక్రాన్తానీత్యాది ।

ఆత్మైవ సర్వమిత్యేతత్ప్రతిపాదయతి —

యస్మాదిత్యాదినా ।

స్థితికాలే తిష్ఠతి తస్మాదాత్మేవ సర్వం తద్వ్యతిరేకేణాగ్రహణాదితి యోజనా ॥౬॥