ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ದ್ವಿತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃಪಂಚಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಇದಂ ವೈ ತನ್ಮಧು ದಧ್ಯಙ್ಙಾಥರ್ವಣೋಽಶ್ವಿಭ್ಯಾಮುವಾಚ । ತದೇತದೃಷಿಃ ಪಶ್ಯನ್ನವೋಚತ್ । ಪುರಶ್ಚಕ್ರೇ ದ್ವಿಪದಃ ಪುರಶ್ಚಕ್ರೇ ಚತುಷ್ಪದಃ । ಪುರಃ ಸ ಪಕ್ಷೀ ಭೂತ್ವಾ ಪುರಃ ಪುರುಷ ಆವಿಶದಿತಿ । ಸ ವಾ ಅಯಂ ಪುರುಷಃ ಸರ್ವಾಸು ಪೂರ್ಷು ಪುರಿಶಯೋ ನೈನೇನ ಕಿಂಚನಾನಾವೃತಂ ನೈನೇನ ಕಿಂಚನಾಸಂವೃತಮ್ ॥ ೧೮ ॥
ಇದಂ ವೈ ತನ್ಮಧ್ವಿತಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ಉಕ್ತೌ ದ್ವೌ ಮಂತ್ರೌ ಪ್ರವರ್ಗ್ಯಸಂಬಂಧ್ಯಾಖ್ಯಾಯಿಕೋಪಸಂಹರ್ತಾರೌ ; ದ್ವಯೋಃ ಪ್ರವರ್ಗ್ಯಕರ್ಮಾರ್ಥಯೋರಧ್ಯಾಯಯೋರರ್ಥ ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾಭೂತಾಭ್ಯಾಂ ಮಂತ್ರಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಕಾಶಿತಃ । ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾರ್ಥಯೋಸ್ತ್ವಧ್ಯಾಯಯೋರರ್ಥ ಉತ್ತರಾಭ್ಯಾಮೃಗ್ಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಕಾಶಯಿತವ್ಯ ಇತ್ಯತಃ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ಯತ್ ಕಕ್ಷ್ಯಂ ಚ ಮಧು ಉಕ್ತವಾನಾಥರ್ವಣೋ ಯುವಾಭ್ಯಾಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ — ಕಿಂ ಪುನಸ್ತನ್ಮಧ್ವಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಪುರಶ್ಚಕ್ರೇ, ಪುರಃ ಪುರಾಣಿ ಶರೀರಾಣಿ — ಯತ ಇಯಮವ್ಯಾಕೃತವ್ಯಾಕರಣಪ್ರಕ್ರಿಯಾ — ಸ ಪರಮೇಶ್ವರೋ ನಾಮರೂಪೇ ಅವ್ಯಾಕೃತೇ ವ್ಯಾಕುರ್ವಾಣಃ ಪ್ರಥಮಂ ಭೂರಾದೀನ್ ಲೋಕಾನ್ಸೃಷ್ಟ್ವಾ, ಚಕ್ರೇ ಕೃತವಾನ್ , ದ್ವಿಪದಃ ದ್ವಿಪಾದುಪಲಕ್ಷಿತಾನಿ ಮನುಷ್ಯಶರೀರಾಣಿ ಪಕ್ಷಿಶರೀರಾಣಿ ; ತಥಾ ಪುರಃ ಶರೀರಾಣಿ ಚಕ್ರೇ ಚತುಷ್ಪದಃ ಚತುಷ್ಪಾದುಪಲಕ್ಷಿತಾನಿ ಪಶುಶರೀರಾಣಿ ; ಪುರಃ ಪುರಸ್ತಾತ್ , ಸ ಈಶ್ವರಃ ಪಕ್ಷೀ ಲಿಂಗಶರೀರಂ ಭೂತ್ವಾ ಪುರಃ ಶರೀರಾಣಿ — ಪುರುಷ ಆವಿಶದಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಚಷ್ಟೇ ಶ್ರುತಿಃ — ಸ ವಾ ಅಯಂ ಪುರುಷಃ ಸರ್ವಾಸು ಪೂರ್ಷು ಸರ್ವಶರೀರೇಷು ಪುರಿಶಯಃ, ಪುರಿ ಶೇತ ಇತಿ ಪುರಿಶಯಃ ಸನ್ ಪುರುಷ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ; ನ ಏನೇನ ಅನೇನ ಕಿಂಚನ ಕಿಂಚಿದಪಿ ಅನಾವೃತಮ್ ಅನಾಚ್ಛಾದಿತಮ್ ; ತಥಾ ನ ಏನೇನ ಕಿಂಚನಾಸಂವೃತಮ್ ಅಂತರನನುಪ್ರವೇಶಿತಮ್ — ಬಾಹ್ಯಭೂತೇನಾಂತರ್ಭೂತೇನ ಚ ನ ಅನಾವೃತಮ್ ; ಏವಂ ಸ ಏವ ನಾಮರೂಪಾತ್ಮನಾ ಅಂತರ್ಬಹಿರ್ಭಾವೇನ ಕಾರ್ಯಕರಣರೂಪೇಣ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಃ ; ಪುರಶ್ಚಕ್ರೇ ಇತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರಃ ಸಂಕ್ಷೇಪತ ಆತ್ಮೈಕತ್ವಮಾಚಷ್ಟ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥

ಉಕ್ತಮಂತ್ರಾಭ್ಯಾಂ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಮಂತ್ರಯೋರಪುನರುಕ್ತತ್ವಾದರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ವಕ್ತುಂ ವೃತ್ತಂ ಕೀರ್ತಯತಿ —

ಉಕ್ತಾವಿತಿ ।

ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾವಿಶೇಷಣಪ್ರಾಪ್ತಂ ಸಂಕೋಚಂ ಪರಿಹರತಿ —

ದ್ವಯೋರಿತಿ ।

ಉತ್ತರಮಂತ್ರದ್ವಯಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ಪ್ರತಿಜಾನೀತೇ —

ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।

ಸಂಪ್ರತ್ಯವಾಂತರಸಂಗತಿಮಾಹ —

ಯತ್ಕಕ್ಷ್ಯಂ ಚೇತಿ ।

ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಕರ್ತೃಕಂ ಶರೀರನಿರ್ಮಾಣಮತ್ರ ನೋಚ್ಯತೇ ಕಿಂತು ಪ್ರಕರಣಬಲಾದೀಶ್ವರಕರ್ತೃಕಮಿತ್ಯಾಹ —

ಯತ ಇತಿ ।

ಶರೀರಸೃಷ್ಟ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಲೋಕಸೃಷ್ಟಿಪ್ರಾಥಮ್ಯಂ ಪುರಸ್ತಾದ್ದೇಹಸೃಷ್ಟ್ಯನಂತರಂ ಪ್ರವೇಶಾತ್ಪೂರ್ವಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।

ಸ ಹಿ ಸರ್ವೇಷು ಶರೀರೇಷು ವರ್ತಮಾನಃ ಪುರಿ ಶೇತೇ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಪುರಿಶಯಃ ಸನ್ಪುರುಷೋ ಭವತೀತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ಪುರುಷತ್ವಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ —

ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ವಾಕ್ಯದ್ವಯಸ್ಯೈಕಾರ್ಥತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ಸರ್ವಂ ಜಗದೋತಪ್ರೋತತ್ವೇನಾಽಽತ್ಮವ್ಯಾಪ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥವಿಶೇಷಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಽಽಹ —

ಬಾಹ್ಯಭೂತೇನೇತಿ ।

ಪೂರ್ಣತ್ವೇ ಸತ್ಯಾತ್ಮನಃ ‘ದಿವ್ಯೋ ಹ್ಯಮೂರ್ತಃ’ (ಮು. ಉ. ೨ । ೧ । ೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಫಲಿತಮಾಹ —

ಏವಮಿತಿ ।

ಮಂತ್ರಬ್ರಾಹ್ಮಣಯೋರರ್ಥವೈಮತ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಪುರ ಇತಿ ॥೧೮॥