तत्र प्रथमं मुनेराभिमुख्यमापादयितुं संबोधयति —
याज्ञवल्क्येति ।
उक्तरीत्याऽऽश्वलप्रश्ने प्रस्तुते तस्योद्गीथाधिकारेण संगतिमाह —
तत्रेति ।
मधुकाण्डे पूर्वत्र व्याख्याते यदुद्गीथप्रकरणं तस्मिनासंगपाप्मनो मृत्योरपत्ययः समुच्चितेन कर्मणा संक्षेपतो व्याख्यात इति संबन्धः । तस्यैवोद्गीथदर्शनस्येति यावत् । परीक्षाविषयो विचारभूमिरियं प्रश्नप्रतिवचनरूपो ग्रन्थ इत्यर्थः । तच्छब्दः समनन्तरनिर्दिष्टग्रन्थविषयः । दर्शनमुद्गीथोपासनं तस्य विशेषो वागादेरग्न्याद्यात्मत्वविज्ञानं तत्सिद्ध्यर्थोऽयं प्रक्रमः ।
एवमवान्तरसंगतिमुक्त्वा प्रश्नाक्षराणि व्याचष्टे —
यदिदमिति ।
मृत्युनाऽऽप्तमित्यनेन मृत्युनाऽभिपन्नमित्यस्य गतार्थत्वमाशङ्क्याऽऽह —
न केवलमिति ।
कर्मणो मृत्युत्वात्तेन मृत्योरत्ययायोगात्तदत्ययसाधनं किञ्चिद्दर्शनमेव वाच्यमित्याशयेन पृच्छति —
केनेति ।
दर्शनविषयं प्रश्नमाक्षिपति —
नन्विति ।
येन मुख्यप्राणात्मदर्शनेनातिमुच्यते तदुद्गीथप्रक्रियायामेवोक्तं तथाच मृत्योरत्ययोपायस्य विज्ञानस्य निर्ज्ञातत्वात्केनेतिप्रश्नानुपपत्तिरिति योजना ।
तस्यैव परीक्षाविषयोऽयमित्यादावुक्तमादाय परिहरति —
बाढमिति ।
उद्गीथप्रकरणे वागादेरग्न्याद्यात्मत्वदर्शनरूपो यो विशेषो वक्तव्योऽपि नोक्तस्तदुक्त्यर्थोऽयं प्रश्नप्रतिवचनरूपो ग्रन्थ इति कृत्वा केनेत्यादिप्रशोपपत्तिरित्यर्थः ।
कीदृक्पुनर्दर्शनं मृत्युजयसाधनं होत्रेत्यादावुक्तमित्याशङ्क्याऽऽह —
एतस्येति ।
व्याचष्टे वाग्वै यज्ञस्येतादिनेति शेषः ।
व्याख्यानमेव विशदयितुं पृच्छति —
कः पुनरिति ।
दर्शनविषयं दर्शयन्नुत्तरमाह —
उच्यत इति ।
यज्ञशब्दस्य यजमाने वृद्धप्रयोगो नास्तीत्याशङ्क्याऽऽह —
यज्ञ इति ।
यजमानस्य या वागध्यात्मं सैवाधियज्ञे होताऽस्तु तथाऽपि कथं तयोर्देवतात्मना दर्शनमित्याह —
कथमिति ।
तयोरग्न्यात्मना दर्शनमुत्तरवाक्यावष्टम्भेन व्याचष्टे —
तत्तत्रेति ।
कथं पुनर्वागग्न्योरेकत्वं तदाह —
तदेतदिति ।
तयोरेकत्वेऽपि कुतो हेतुस्तदैक्यमित्याशङ्क्याऽऽह —
स चेति ।
स मुक्तिरित्येतदवतारयितुं भूमिकां करोति —
यदेतदिति ।
न केवलमेतदुभयं मृत्युना संस्पृष्टमेव किन्तु तेन वशीकृतं चेत्याह —
स्वाभाविकेति ।
मृत्युनाऽऽप्तं मृत्युनाऽभिपन्नमित्यनयोरर्थमनूद्य होत्रेत्यादेरर्थमनुवदति —
तदनेनेति ।
साधनद्वयं तच्छब्दार्थः । यजमानग्रहणं होतुरुपलक्षणम् ।
उक्तेऽर्थे समनन्तरवाक्यमवतार्य व्याकरोति —
तदेतदाहेति ।
मुक्तिशब्दस्तत्साधनविषयः ।
पदार्थमुक्त्वा वाक्यार्थमाह —
अग्निस्वरूपेति ।
वाचो होतुश्चाग्निस्वरूपेण दर्शनमेव मुक्तिहेतुरिति यावत् ।
उक्तमर्थं प्रपञ्चयति —
यदैवेति ।
स मुक्तिरित्यस्यार्थमुपसंहरति —
तस्मादिति ।
वाक्यान्तरं समुत्थाप्य व्याचष्टे —
साऽतिमुक्तिरिति ।
मुक्त्यतिमुक्त्योरसंकीर्णत्वं दर्शयति —
साधनद्वयस्येति ।
प्राप्तिरतिमुक्तिरिति संबन्धः ।
तामेव संगृह्णाति —
या फलभूतेति ।
फलभूतायामग्न्यादिदेवताप्राप्तौ कथमतिमुक्तिशब्दोपपत्तिरित्याशङ्क्याऽऽह —
तस्या इति ।
ननु वागादीनामग्न्यादिभावोऽत्र श्रूयते यजमानस्य तु न किञ्चिदुच्यते तत्राऽऽह —
यजमानस्येति ।
तर्हि तेनैव गतार्थत्वादनर्थकमिदं ब्राह्मणमित्याशङ्क्य बाढमित्यादिनोक्तं स्मारयति —
तत्रेति ।
दर्शनवत्फलेऽपि विशेषः स्यादित्याशङ्क्याऽऽह —
मृत्युप्राप्तीति ॥३॥